11ی ئادار رێکەوتنی سەدەی بیستەم

11ی ئادار رێکەوتنی سەدەی بیستەم

ئەمڕۆ 50 ساڵی تەواو بەسەر ئەو ریکەوتنەدا تێپەڕ دەبێت، کە بۆ یەکەمجار مافی “ئوتۆنۆمی” بۆ کوردەکانی باشوور پەسند کرد.

یەکێک لە رووداوە گرنگ و مێژووییەکانی سەدەی بیستەم لە باشووری کوردستان، رێکەوتننامەی 11ی ئاداری 1970ـەیە. لەبەر ئەوەی لە مێژووی کورداندا یەکەم ڕێکەوتنە کە بە شێوەیەکی فەرمی لە نێوان حکوومەتی ناوەندی عێراق و بزووتنەوەی رزگاریخوازانەی  کوردستاندا واژۆ دەکرێت و تێیدا حکوومەتی ناوەندی بە ناچاری دان بە مافە رەواکانی نەتەوەی کورد لە باشووری کوردستاندا دادەنێت.

بەر لەم ڕێکەوتنە، لە مێژووی کوردەکاندا هیچ رێکەوتنێکی دیکەی لەو شێوەیە رووی نەداوە، واتە نە لە باشووری کوردستان نە لە هیچکام لە پارچەکانی دیکەی کوردستاندا، هیچ رێکەوتنێک لە نێوان جووڵانەوەی رزگاریخوازانە و حکوومەتی ناوەندیدا رووی نەداوە. رێکەوتنی ئادار ئەگەرچی لەلایەن حکوومەتی عێراقەوە جێبەجێ نەکرا بەڵام وەکوو دەسکەوتێک لە مێژووی گەلی کورددا تۆمار کرا.

زۆر جار ئەو رێکەوتنە وەکوو بەیان ناوی دەبرێت، بەڵام ئەوە هەڵەیەکی مێژووییە. لەبەر ئەوەی کە ئەوەی لە 11ی ئاداری 1970 روویدا، رێکەوتن بوو لە نێوان 2 لایەندا نەوەک بەیانێک بێت و لایەنێک بە تەنها دەری کردبێت. بەر لە رێکەوتنەکە بۆ ماوەی 2 ساڵان بوو کە سەرکردایەتی سیاسیی کورد بە سەرۆکایەتی ژنراڵ “مستەفا بارزانی” بابی رۆحیی نەتەوەی کورد لەگەڵ حکوومەتی ناوەندیدا لە دانوستاندا بوو هەتا لەسەر رێکەوتننامەیەکی 15 خاڵی پێکهاتن.

رێکەوتننامە  15 خاڵیەکە شەوی 10 لەسەر 11ی ئاداری ساڵی 1970 لە کاتژمێر 11 و نیوی شەو لەلایەن ژنراڵ مستەفا بارزانی و سەددام حوسێنەوە واژۆ کرا.

ئەمڕۆ 50 ساڵی تەواو بەسەر ئەو ریکەوتنە مێژووییەدا تێپەڕ دەبێت، لەو رێکەوتنەدا بۆ یەکەمجار مافی “ئوتۆنۆمی” بۆ کوردەکانی باشووری کوردستانی تێدا جێگیر کرا.

ئەوە یەکەم جار بوو کە حکوومەتی عێراق لە رێکەوتنێکی فەرمیدا باس لە مافی کوردان بکات و ئەو مافانە بە رەوا بزانێت. لەو رێکەوتننامەدا بڕیار بوو هەتا ساڵی 1977 بە رێگای سەرژمێرییەکی گشتییەوە، ناوچەی ئەتۆنۆمی بۆ کوردەکان دەستنیشان بکرێت و مەرجەکەشی ئەوە بوو کە کورد بەشداریی لە حکوومەتی عێراقدا بکات.

لە ماوەی پرۆسەی دانوستانەکانی نیوان سەرکردایەتی سیاسیی کورد بە سەرۆکایەتی ژنراڵ مستەفا بارزانی و حکوومەتی عێراق لە ساڵەکانی 1968 هەتا 1970 و ئەو کاتەی کە پێک دێن و ریکەوتننامەکە واژۆ دەکرێت، ژنراڵ بارزانی هیچ جارێک سەردانی بەغدادی نەکرد. واتە بارزانی بۆ دانوستان دەربازی پایتەختی عێراق نەبوو. بە روانگەیەکی دیکە دەتوانین بڵێین کە ژنراڵ بارزانی حکوومەتی ناوەندیی عێراقی ناچار کردبوو بە پێی خۆیان سەردانی بارگای سەرکردایەتی بزووتنەوەی رزگاریخوازانەی کوردستان  بکەن.

هەروەها ژنراڵ بارزانی بە هیچ شیوەیەک رازی نەبوو بەیەننامەی رێککەوتنەکە، جگە لە سەرۆک کۆماری عێراق لەلایەن هیچ بەرپرسێکی دیکەی عێراقیەوە بخوێندرێتەوە. ئەوە لەکاتێکدا بوو کە بەرپرسانی باڵای حکوومەتی عێراق و حیزبی بەعسی عەرەبی بەردەوام جەختیان لەوە دەکردەوە کە بەیاننامەی رێکەوتنەکە پێویستە لەلایەن کەسی دووەم یان سێهەمی حکوومەتی عێراقیەوە بخوێندرێتەوەو حەزیان نەدەکرد کەسی یەکەمی عێراق واتە سەرۆک کۆمار بەیانەکە بخوێنێتەوە. ئەوان پێیانوابوو ئەو رێکەوتنە، رێکەوتنی نێوان دوو وڵات نیە  بەڵکوو رێکەوتنی نێوان وڵاتێک و جووڵانەوەیەکی چەکدارانەیە و بە باشیان نەدەزانی سەرۆکی عێراق بەیانەکە بخوینێتەوە. بەڵام زەختەکانی ژنراڵ بارزانی حکوومەتی عێراقی ناچار کرد کە مل بدات بۆ ئەوەی بەیانی رێکەوتننامەکەی 11ی ئادار لەلایەن “ئەحمەد حەسەن بەکر”، سەرۆک کۆماری عێراق و سەرۆکی ئەنجومەنی شۆڕشەوە بخوێندرێتەوە.

رێکەوتننامەی 11ی ئادار 15 خاڵی سەرەکیی لەخۆی گرتبوو کە دەقەکەی بەمشێێوەیە بوو:

1ـ زمانی كوردی لەگەڵ زمانی عەرەبی زمانی ڕەسمی دەبێت لەو ناوچانەی كە زۆربەی زۆری دانیشتوانیان كوردن و زمانی كوردیش لەو ناوچانەدا زمانی خوێندن و فێركردن دەبێت و، زمانی عەرەبیش لە هەموو ئەو قوتابخانانەدا دەخوێنرێت كە بە كوردی دەخوێنن، لەهەمان كاتیشدا زمانی كوردی وەك زمانی دووەم لەو سنوورەی یاسا دایدەنێت لە هەموو لایەكی عێراقدا دەخوێندرێت.

2ـ بەشداریكردنی برا كوردەكانمان لە حوكم و جیاوازی نەكردن لەنێوان كورد و كەسانی تر لە فەرمانی گشتی گرتنە دەستدا، لەوانەش پایەی گرنگ و بایەخدار لە دەوڵەتدا، وەك وەزارەت و سوپا و هی تریش. ئەوانە هەموویان لەو كارە گرنگانەن، كە ئامانجی شۆڕش بوون بۆ وەدیهێنانیان و، حكوومەت لە كاتێكدا كە دان بەو بنەمایە دادەنێت، جەخت لەسەر پێویستی كاركردن بۆ وەدیهێنانی ئەو بنەمایە بە ڕێژەیەكی عادیلانە دەكاتەوە، لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی بنەمای لێهاتوویی و ڕێژەی دانیشتوان و ئەو بێبەشییەی برا كوردەكانمان لە ڕابردوودا دووچاری بوون.

3ـ لەبەر ئەو دواكەوتووییەی كە لە ڕابردوودا لە هەردوو لایەنی ڕۆشنبیریی و پەروەردەیی بەسەر نەتەوەی كورددا هاتووە، پلانێك بۆ چارەسەركردنی ئەم دواكەوتووییە دادەنرێت، لەڕێگەی:

أ ـ پەلەكردن لە جێبەجێكردنی بڕیارەكانی ئەنجوومەنی سەركردایەتی شۆڕش لە ڕووی زمان و مافی ڕۆشنبیرییەوە بۆ گەلی كورد و، بەستنەوەی ئامادەكردن و ئاراستەكردنی بەرنامەی تایبەت بە كاروباری نەتەوەی كورد لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆن بە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی كوردی.

ب ـ گەڕاندنەوەی ئەو قوتابییانەی دەركراون بۆ قوتابخانەكانیان یان لەبەر بارودۆخی توندوتیژی لە ناوچەكە ناچاربوون واز لە خوێندن بێنن، بەچاوپۆشی كردن لە تەمەنیان یان دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەكی لەبار بۆ گیروگرفتەكانیان.

جـ ـ كردنەوەی قوتابخانەی زۆر لە ناوچە كوردییەكاندا و بەرزكردنەوەی ئاستی پەروەردە و فێركردن و قەبووڵكردنی قوتابیی كورد لە زانكۆ و كۆلێجی سەربازی و (بەعسە و زەمالە)ی خوێندن بە ڕێژەیەكی عادیلانە.

4ـ فەرمانبەرەكان لەو یەكە كارگێڕییانەی كە بەشی زۆریان كوردن، دەبێ كورد بن، یان لەو كەسانە بن كە كوردی باش دەزانن، ئەگەر ژمارەی پێویستیان لێ پەیدابوو و، بەرپرسە بنچینەییەكان (پارێزگار، قایمقام، بەڕێوەبەری پۆلیس، بەڕێوەبەری ئاسایش(ئەمن) و هی تری لەم جۆرە) دادەمەزرێن و دەستبەجێ دەستدەكرێت بە پەرەپێدانی دامودەزگای دەوڵەت لە ناوچەكە بە ڕاوێژكردن لە چوارچێوەی لێژنەی باڵای سەرپەرشتیاری جێبەجێكردنی ئەم بەیاننامەیە، بەو شێوەیەی كە جێبەجێكردنی مسۆگەر دەكات و یەكێتیی نیشتمانی و ئارامی لە ناوچەكەدا بەتین دەكات.

5ـ حكوومەت دان بە مافی گەلی كورددا دەنێت لە پێكهێنانی ڕێكخراوی قوتابییان و لاوان و ئافرەتان و مامۆستایانی تایبەت بە خۆیان و ئەو ڕێكخراوانە ئەندامی ڕێكخراوە نیشتمانییە عێراقییەكانی هاوشێوەی خۆیان دەبن.

6ـ بڕگەی (أ): كاركردن بە هەردوو بڕگەی (1) و (2)ی بڕیاری ژمارە 59ی مێژووی 5/8/1968ی ئەنجوومەنی سەركردایەتیی شۆڕش هەتا مێژووی دەرچوونی ئەم بەیاننامەیە، ئەمەش هەموو ئەوانەی بەشدارییان لە كاری توندوتیژیی ناوچەی كوردیدا كردووە، دەگرێتەوە.

بڕگەی(ب): كرێكار و فەرمانبەر و خزمەتگوزارە مەدەنی و سەربازییەكان دەگەڕێنەوە بۆ خزمەت، ئەمەش بەبێ خۆبەستنەوە بە بوونی (میلاك) جێبەجێ دەكرێت و سوودیش لە خەڵكی مەدەنی لە ناوچە كوردییەكان بەپێی پێویستی ئەو ناوچانە پێیان، وەردەگیرێت.

7ـ بڕگەی (أ) دەستەیەك لە كەسانی خاوەن تایبەتمەندایەتی پێكدەهێنرێت، بۆ ئەوەی بەوپەڕی خێراییەوە ناوچەكە لە هەموو ڕوویەكەوە هەڵسێتەوە و قەرەبووی ساڵانی ئەم دواییەی بەسەرهاتەكانی بكرێتەوە و، بودجەیەكی تەواویش بۆ جێبەجێكردنی ئەم كارە تەرخان بكرێت و، ئەو دەستەیەش سەر بە وەزارەتی كاروباری باكوور دەبێت.

بڕگەی (ب) ئامادەكردنی پلانی ئابووری بەشێوەیەك كە پەرەسەندنی هاویەكی و یەكسانی لە هەموو لایە جیاجیاكانی عێراق دابین بكات بە چاودێریكردنی بارودۆخی دواكەوتوویی لە ناوچەی كوردیدا.

بڕگەی (جـ) تەرخانكردنی مووچەی خانەنشینی بۆ خێزانی ئەو كەسانەی لە بارودۆخی داخباری شەڕ لە بەشداربووانی بزاڤی چەكداریی كورددا شەهید كراون و بۆ خەڵكی تر و بۆ ئەوانەی بەهۆی ئەو بارودۆخەوە تووشی شێواوی هاتوون، بەپێی یاسایەكی تایبەتی لەسەر شێوەی یاسا كارپێكراوەكان.

بڕگەی (د) كاركردنی خێرا بۆ فریاكەوتنی خەڵكی زیانلێكەوتوو و دەستكورت لەڕێگەی تەواوكردنی پرۆژەی خانوو دروستكردن و شتی تر كە كار بۆ بێكاران دابین دەكات و پێشكێشكردنی یارمەتیی كەلوپەل و پارە بەشێوەیەكی گونجاو و قەرەبوویەكی ماقووڵ بدرێت بەو زیانلێكەوتووانەی پێویستییان بە یارمەتییە، ئەمەش بە لێژنەی باڵا دەسپێردرێ و ئەوانەی لێ هەڵدەهاوێژرێ كە بڕگەی پێشوو گرتوونییەوە.

8ـ گەڕاندنەوەی دانیشتوانی گوندە عەرەبی و كوردییەكان بۆ شوێنەكانی پێشوویان، بەڵام ئەو گوندانەی كەوتوونەتە ئەو ناوچانەی ناكرێ بكرێن بە ناوچەی لێ نیشتەجێ بوون، ئەوا حكوومەت بۆ مەبەستی سوودی گشتی بەپێی یاسا دەیانكات بە موڵكی خۆی و لە ناوچەی نزیك ئەوێ نیشتەجێیان دەكات و هەر زەرەر و زیانێكیش بەهۆی ئەوەوە لێیان كەوتبێ، قەرەبوویان بۆ دەكاتەوە.

9ـ پەلەكردن لە پیادەكردنی یاسای چاككردنی كشتوكاڵ لە ناوچەی كوردی و هەمواركردنی بەشێوەیەك كە پاكتاوكردنی پێوەندیی دەرەبەگایەتی مسۆگەر بكات و، هەموو جوتیارەكانیش پارچە زەویی گونجاویان پێ ببڕێت و لەو باجە كشتوكاڵییەش كە لە ماوەی ساڵانی شەڕی داخبار لەسەریان كۆبووەتەوە، ببەخشرێن و لێیان خۆش بن.

10ـ ڕێككەوتن لەسەر هەمواركردنی دەستووری كاتی وەكو ئەمەی خوارەوە كرا:

أـ گەلی عێراق لە دوو نەتەوەی سەرەكی پێكدێت، ئەوانیش نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی كوردن، ئەم دەستوورە دان دەنێ بە مافی نەتەوەیی گەلی كورد و مافی هەموو كەمایەتییەكان لە چوارچێوەی یەكێتیی عێراقدا.

ب ـ زیادكردنی ئەم بڕگەیەی خوارەوە بۆ ماددەی چوارەمی دەستوور:

((زمانی كوردی زمانی ڕەسمی دەبێت لە ناوچە كوردییەكاندا شان بەشانی زمانی عەرەبی)).

جـ ـ چەسپاندنی ئەوەی پێشەوە لە دەستووری هەمیشەییدا.

11ـ گەڕاندنەوەی ئێستگەی ڕادیۆ و چەكە قورسەكان بۆ حكومەت، ئەمەش بەند دەبێت بە جێبەجێكردنی قۆناغە كۆتاییەكانی ڕێككەوتنامەكە.

12ـ جێگرێكی سەرۆككۆمار كورد دەبێت.

13ـ یاسای پارێزگاكان بەشێوەیەك هەموار دەكرێت، كە لەگەڵ ئەم بەیاننامەیەدا بگونجێت.

14ـ دوای ڕاگەیاندنی بەیاننامەكە، بە ڕاوێژ لەگەڵ لێژنەی باڵای سەرپەرشتیاری جێبەجێكردنی بەیانەكە، كاری پێویست ئەنجام دەدرێت بۆ یەكخستنی ئەو پارێزگا و یەكە كارگێڕییانەی زۆربەی زۆری كوردیان تێدا دادەنیشن بەپێی ئەو ئامارە ڕەسمییانەی دەكرێن و، دەوڵەت هەوڵدەدات بۆ پەرەپێدانی ئەو یەكە كارگێڕییانە و قووڵكردنەوە و فراوانكردنیان، بۆ ئەوەی گەلی كورد په‌یڕەوی سەرجەم مافە نەتەوەییەكانی خۆی بكات بۆ دەستەبەركردنی شادبوونی بە ئۆتۆنۆمی، تا ئەو یەكە كارگێڕییەش دێتەدی، هاوئاهەنگیی كاروباری نەتەوەییی كورد لەڕێگەی كۆبوونەوەی دەوری دەكرێت كە لەنێوان لێژنەی باڵا و پارێزگارەكانی ناوچەی باكور دەبەسترێن، لەبەر ئەوەی ئۆتۆنۆمی لە چوارچێوەی كۆماری عێراقدا جێبەجێ دەكرێت، بێگومان وەبەرهێنانی هەموو سامانێكی سروشتی لەم ناوچەیەدا تایبەتە بە دەسەڵاتداریی ئەم كۆمارە.

15ـ گەلی كورد بە ڕێژەی دانیشتوانی لەچاو دانیشتوانی عێراق، بەشداری لە دەسەڵاتی یاساداناندا دەكات.

پوستێن ھەمان بەش