ئێك ژ بوویەرێن گرنگ و دیرۆکی یێن سەد سالا بیستێ ل کوردستانا باشوور، رێككه‌فتنا 11ێ ئادارا 1970ێ یه‌، ژ بەر کو ئێكه‌م رێككه‌فتنه‌ د دیرۆکا کوردان دا کو ب ئاوایەکێ فەرمی د ناڤبەرا حکوومەتا ناڤەندی یا ئیراقێ و بزاڤا رزگاریخوازا کوردستانێ دا دهێته‌ كرن و حكوومه‌تا ناڤەندی تێدا ب نەچاری دانپێدان ب مافێن رەوا یێن گەلێ کورد ل باشوورێ وەلات کر.

به‌ری ڤێ رێككه‌فتنێ د دیرۆکا کوردان دا چ رێككه‌فتنێن دی ب ڤی ره‌نگی نەبووینە، نە ل باشوورێ وەلات نە ل پارچەیێن دی چ رێككه‌فتن د ناڤبەرا چ بزاڤێن رزگاریخوازێن کوردان و حكوومه‌تێن سەردەست نەهاتینە كرن، هەرچەنده‌ ژ ئالیێ حكوومه‌تا ئیراقێ ڤە نەهاته‌ بجهـ ئینان، لێ هه‌ر وەک دەستکەفتەک چوو د دیرۆکا گەلێ کورد دا.

گه‌له‌ك جاران ئەڤ رێككه‌فتنه‌ وەک بەیان دهێته‌ ب ناڤ کرن، لێ ئەڤه‌ شاشییەکا دیرۆکی یە، ژ بەر کو بوویەرا (11ێ ئادارا سالا 1970ێ) رێككه‌فتن بوو د ناڤبەرا دو ئالیان، نە کو بەیانەک بوو ژ ئالیێ لایەنەکێ ب تنێ ڤە، به‌ری ڤێ رێككه‌فتنێ دەما دو سالان بوو سەرکرداتییا سیاسی یا کوردی ب سەرکرداتییا جەنەرال «مستەفا بارزانی» بابێ رۆحی یێ نەتەوه‌یا کورد دگەل حكوومه‌تا ناڤەندی دا د دانوستاندنان دا بوو هه‌تا گه‌هشتییه‌ ڤێ رێككه‌فتنا 15 خالی، ئەڤ رێككه‌فتنه‌ ل شەڤا 10 ل سەر 11ی ئادارا سالا 1970یێ ل ده‌مژمێرێ 11 و نیڤێ شەڤێ ژ ئالیێ جه‌نه‌رال مستەفا بارزانی و سەدام حسێنی هاتبوو ئیمزا کرن.

 ئه‌ڤرۆ 50 سال ل سەر ڤێ رێکكەفتنا دیرۆکی دەرباز دبن، د ڤێ رێككه‌فتنێ دا بوو جارا ئێكێ مافێ “ئۆتۆنۆمی” ژ بۆ کوردان ل باشوورێ کوردستانێ هاته‌ تەسبیت کرن.

ئەڤه‌ ئێكه‌م جار بوو حكوومه‌تا ئیراقێ ل گۆر رێككه‌فتنه‌كا فەرمی باس ل مافێن کوردان بكه‌ت و وان مافان ب کوردان رەوا ببینیت، د ڤێ رێككه‌فتنێ دا بریاربوو هه‌تا سالا 1977ێ، ب رێیا سەرژمێریەکا گشتی، ناڤچەیا ئۆتۆنۆمی ژ بۆ گەلێ کورد بهێته‌ دیار کرن، ب مەرجەکی کو کورد پشکداری حكوومه‌تا ئیراقێ ببن.

د درێژاهییا دەما دانوستاندنان دا د ناڤبەرا سەرکرداتییا سیاسییا کوردان ب سەرۆکاتییا جه‌نه‌رال مستەفا بارزانی و حكوومه‌تا ئیراقێ ل سالێن 1968 هه‌تا 1970یێ تا دەما گه‌هشتن ب رێككه‌فتنێ و ئیمزا کرنا وێ، جه‌نه‌رال مستەفا بارزانی چ جاران سەرەدانا بەغدایێ نەکر، واته‌ بارزانی ژ بۆ چ دانوستاندنان ده‌ربازی پایتەختا ئیراقێ نەبوو، گەر ئەم ب نەرینەکا جودا ل ڤێ یەکێ بنێرین دێ ببینین كو جەنەرال بارزانی، حكوومه‌تا ئیراقێ نەچار کربوو کو ئەو ب خوە سەرەدانا باره‌گه‌ها سەرکرداتییا بزاڤا رزگاریخوازا کوردستانێ بکه‌ن.

هەر وەها جەنەرال بارزانی ب چ ره‌نگان رازی نەبوو بەیانا رێككه‌فتنێ ژ ئالیێ چ بەرپرسەکێ ئیراقی بهێته‌ خواندن ژ بلی سەرۆک کۆمارێ ئیراقێ ب خۆ، ئەڤ چه‌نده‌ د دەمەکێ وەها دا بوو کو بەرپرسێن بلند یێن ئیراقێ و پارتییا بەعس یا عەرەبی بەردەوام دوپاتی ل سەر ڤێ ئێكێ دکر کو پێدڤییه‌ بەیانا ڤێ رێككه‌فتنێ ژ ئالیێ کەسێ دوێ یان یێ سێیێ د حكوومه‌تا ئیراقێ دا بهێته‌ خواندن نەکو سەرۆکێ ئیراقێ، وان دگۆت کو ئەڤ نە رێككه‌فتنه‌كه‌ د ناڤبەرا دو دەولەتان دا، بەلکو رێككه‌فتنه‌كه‌ د ناڤبەرا حكوومه‌تێ دگەل بزاڤەکا چەکدار، لێ فشارێن جەنەرال بارزانی حكوومه‌تا ئیراقێ نەچار کرن کو بەیانا رێككه‌فتنێ ژ ئالیێ سەرۆک کۆمارێ ئیراقێ و سەرۆکێ ئەنجوومەنا شۆرشێ، ئەحمەد حەسەن بەکر ڤە بهێته‌ خواندن.

ب ئاوایەکێ گشتی رێككه‌فتنا 11ی ئادارێ ژ 15 خالان پێک دهێت کو ئەو خال ژی ئه‌ڤه‌نه‌:

• زمانێ کوردی دێ د گەل زمانێ عەرەبی وەک زمانێن فەرمی بن ل وان ناڤچەیێن کو پرانیا روونشتڤانێن وێ کوردن و زمانێ کوردی ل وان ناڤچەیان دێ وەک زمانێ خواندن و فێرکرنێ بیت، زمانێ کوردی ژی دێ ل هەموو وان خواندنگه‌هان هێته‌ خواندن کو ب زمانێ کوردی دخوینن، هەڤدەم زمانێ کوردی وەک زمانێ دوێ ل گۆر یاسایێ ل هەموو ئیراقێ بهێته‌ بكارئینان.

• بەشداریکرنا برایێن مە یێن کورد د دەستهلاتێ دا و جوداهی نەکرن د ناڤبەرا کوردان و کەسێن دی دا د وەرگرتنا بەرپرسیاریان دا، وەک وەرگرتنا پلەیێن بلند و گرنگ د دەولەتێ دا، وەک وەزارەت و سوپا و یێن دی. ئەڤە هەموو ژ وان کارێن گرنگن، کو ئارمانجێن شۆرشێ بوون و د دەمەکی دا کو حكوومه‌ت دانپێدانێ ب ڤان بنەمایان دکەت، دوپات دکەت کو پێدڤییه‌ کار ژ بۆ بجهئینانا ڤان بنەمایان بهێته‌ کرن ب رێژەیەکا دادپەروەرانە، دگەل به‌رچاڤ وەرگرتنا بنەمایا لێهاتنێ و رێژەیا روونشتڤانان و وێ بێبەهر بوونا کو برایێن مە یێن کورد د بەرێ نها دا دیتی.

• ژبەر وێ پاسڤەمانا کو به‌ری نها ژ ئالیێ رۆشەنبیری و پەروەردەیی ڤه‌ ب سەر نەتەوه‌یا کورد دا هاتی، پلانەک ژ بۆ چارەسەرکرنا ڤێ پاشڤەمانێ بهێته‌ دانان ب رێیا:

ا- لەزکرن د جێبجیکرنا بریارێن ئەنجوومەنا سەرکرداتییا شۆرشێ ژ ئالیێ زمان و مافێ رۆشەنبیری ژ بۆ گەلێ کورد و گرێدان و ئاراستەکرنا بەرنامەیێن تایبەت ب کاروبارێن نەتەوه‌یی یێن کوردان د رادیۆ و تەلەفزیۆنان دا ب رێڤەبەرییا گشتی یا رۆشەنبیری و راگهاندنا کوردی.

ب- ڤەگەراندنا وان خوێندکارێن هاتینه‌ دەرکرن ژ بۆ خواندنگه‌هێن وان یان ژ بەر رەوشا نەباش ل ناڤچەیێ نەچار مان دەست ژ خواندنێ بەردن، ب بەرچاڤ وەرنه‌گرتنا ته‌مه‌نێ وان یان دیتنا چارەیەکا باش ژ بۆ کێماسییان.

ج- ڤەکرنا خواندنگه‌هێن زیدەتر ل ناڤچەیێن کوردی و بلندکرنا ئاستا پەروەردە و فێرکرن و قەبوولکرنا خوێندکارێن کورد ل زانینگەهـ و کۆلیژێن سەربازی و “زەمالەیێن” خواندنێ ب رێژەیەکا دادپەروەرانە.

• پێدڤییه‌ فه‌رمانبه‌رێن حكوومه‌تێ ل وان یەکەیێن کارگێری کو پرانیا وان کوردن، کورد بن، یان ژی ژ وان کەسان بن کو کوردیێ باش فام دکه‌ن.

• حكوومه‌ت دانپێدانێ ب مافێن گه‌لێ كورد بكه‌ت د دامه‌زراندنا رێكخستنێن قوتابی و لاوان، ئافره‌تان و مامۆستایان و ئه‌ڤ رێكخستنه‌ ئه‌ندام بن د رێكخستنێن نشتیمانی یێن ئیراقی دا و وه‌كهه‌ڤی وان.

• – برگه‌یا (أ): كاركرن ب هه‌ردو برگه‌یێن 1 و 2 یێن بریارا ژماره‌ 59 یا رێككه‌فتی 5/8/1968ێ یا ئه‌نجوومه‌نێ سه‌ركرداتییا شۆرشێ، هه‌تا مێژوویا ده‌رچوونا ڤێ رێككه‌فتنێ، ئه‌ڤه‌ ژی هه‌موو ئه‌وان كه‌سان ڤه‌دگریت كو به‌شداری كارێن توندوتیژیێ بووین ل ناڤچه‌یێن كوردی.

• بڕگەیا (ب): كرێكار، فه‌رمانبه‌ر و خزمه‌تگوزارێن مه‌ده‌نی و سه‌ربازی بهێنه‌ ڤه‌گه‌راندن بۆ خزمه‌تێ، ئه‌ڤه‌ ژی بێ ل به‌رچاڤ گرتنا میلاكی دێ هێته‌ جێبه‌جێكرن، مفا ژی ژ خه‌لكێ سڤیل ل ناڤچه‌یێن كوردی ل گۆر پێدڤیێ بهێته‌ وه‌رگرتن.

• – بڕگەیا (أ) دەستەیەك ژ كه‌سێن خودان تایبه‌تمه‌ندی بهێته‌ پێكئینان ژ بۆ وێ چه‌ندێ هه‌ر زوو ناڤچه‌ ژ هه‌ر روویه‌كی ڤه‌ بهێته‌ پێشدابرن و قه‌ره‌بوویا سالێن رابووری بهێته‌ كرن و بودجه‌یه‌كا ته‌مام ژبۆ جێبه‌جێكرنا ڤی كاری بهێته‌ ته‌رخان كرن و ئه‌ڤ ده‌سته‌یه‌ ژی سه‌ر ب وه‌زاره‌تا كاروبارێن باكور ڤه‌ بیت.

• بڕگەیا (ب) ئاماده‌كرنا پلانا ئابووری ب ئاوایه‌كی كو پێشدابرنا یه‌كسان بۆ هه‌موو ئالیێن جودا یێن ئیراقێ تێدا بیت، هه‌روه‌ها دگه‌ل به‌رچاڤ وه‌رگرتنا ده‌ڤه‌رێن كوردی یێن پاشڤه‌مایی.

• بڕگەیا (جـ) ته‌رخانكرنا مووچه‌یێن خانه‌نشینیێ بۆ خێزانێن وان كه‌سێن كو د شه‌رێ بزاڤا رزگاریخوازا كوردی دا شه‌هید بووین، هه‌روه‌ها بۆ خه‌لكێ دی و وان كه‌سێن ب ئه‌گه‌را ڤێ ره‌وشێ تووشی نه‌هامه‌تیێ بووین و ل گۆر یاسایێن كار پێ كری.

• بڕگەیا (د) كار كرنا بله‌ز بۆ هاوارهاتنا خه‌لكێ زیانڤێكه‌فتی و ده‌ستكورت ب رێیا ته‌مامكرنا پرۆژه‌یێن دروستكرنا خانییان و پرسێن دی و كار بۆ بێكاران بهێته‌ دابین كرن، هه‌روه‌ها هاریكاریێن كه‌لوپه‌لان و پاره‌ی ب ره‌نگه‌كێ گونجای و قه‌ره‌بووكرنه‌كا هه‌ژی بۆ زیانڤێكه‌فتییان بهێته‌ كرن، ئه‌ڤه‌ ژی ب لژنه‌یێن بلند دهێته‌ كرن.

• ڤه‌گه‌راندنا روونشتڤانێن ئه‌ره‌ب و كورد بۆ جهێن وان یێن به‌رێ، لێ ئه‌و گوندێن كه‌فتینه‌ وان ناڤچه‌یان نابیت ببنه‌ ناڤچه‌یێن ئاكنجیبوونا وان، حكوومه‌ت ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندییا گشتی ل گۆر یاسایێ دێ ڤی ئه‌ركی كه‌ت و دێ وان ناڤچه‌یان كه‌ته‌ مولكێ خۆ و پاش دێ وان رووشتڤانان لێ ئاكنجی كه‌ت و هه‌ر زه‌ره‌ر و زیانه‌كا ب ڤێ ئه‌گه‌رێ دهێت پێش قه‌ره‌بوو ژ بۆ هه‌بیت.

• لەز کرن د جیبەجی کرنا یاسایا چاککرنا کشتوکالێ د ناڤجەیێن کوردی دا و راستڤەکرنا یاسایان ب شێوەیەکێ وەها کو پاقژکرنا پەیوەندیێن فیۆدالی مسۆگەر بکەت و پارچە ئەردێن باش ب هەموو جۆتکاران ژی بهێنه‌ دان و جۆتکار ژ وێ باجا کشتوکالی یاکو ل دەما شەری دا ل سەر وان هاتبوو فەرز کرن بهێن بەخشین و ژ وان نه‌هێته‌ وەرگرتن.

• رێككه‌فتن ل سەر راستڤەکرنا دستوورێ دەمکی وەک ل خوارێ هاتییە دیار کرن:

ا- گەلێ ئیراقێ ژ دو نەتەوەیێن سەرەکی پێک دهێت، ئەو ژی نەتەوه‌یا عەرەب و نەتەوه‌یا کوردی، ئەڤ دستوورە دانپێدانێ ب مافێن نەتەوه‌یی یێن گەلێ کورد و هەموو نەتەوەیێن دی د ناڤا ئیراقێ دا بکەت.

ب- زیدەکرنا ڤێ خالا ل خوارێ ژ بۆ ماددەیا چارێ ژ دەستووری:

(زمانێ کوردی هەڤدەم دگەل زمانێ عەرەبی، زمانێ فەرمی بیت ل ناڤچەیێن کوردی)

ج- چەسپاندنا یا ل سەری هاتیە دیارکرن د دەستوورێ بنگەهین دا.

• ڤەگەراندنا وه‌ستگەها رادیۆ و چەکێن گران ژ بۆ حکوومەتێ، ئەڤ یەک ژی پێدڤی ب جیبجیکرنا قۆناغێن داویێ ژ رێككه‌فتنێ.

• جیگرێ سەرۆک کۆمارێ ئیراقێ کورد بیت.

• یاسایا پارێزگەهان ب شێوەیەکێ دێ هێته‌ راستڤەکرن، کو دگەل ڤێ بەیانێ دا بگۆنجیت.

• پشتی راگهاندنا ڤێ بەیانێ، ب راوێژ د گەل لژنەیا بلند یا سەرپەرشتیارا جێبجیکرنا بەیانێ، کارێن پێدڤی‌ دێ هێن ئەنجام دان ژ یەکخستنا وێ پارێزگەهێ و یەکەیا کارگێری یێن کو پرانیا وان کوردن ل گۆر وان ئامارێن فەرمی یێن دهێنه‌ ئەنجامدان، و دەولەت دێ هەول ده‌ت ژ بۆ پێشبرنا وان یەکەیێن کارگێری و بەرفرەهکرنا وان، ژ بۆ کو گەلێ کورد ب هەموو مافێن خوە یێن نەتەوه‌یی شاد بیت ژ بۆ دەستەبەرکرنا شادبوون ب مافێ ئۆتۆنۆمی، تاکو ئەڤ یەکەیا کارگێری ژی بنه‌جهـ ببیت، هەماهەنگییا کارێن نەتەوه‌یی یێن کوردان ب رێیا جڤینێن دەوری بهێن ئەنجام دان د ناڤبەرا لژنەیا بلند و پارێزگەرێن ناڤچەیێن باکور، ژ بەر کو ئۆتۆنۆمی د چارچووڤەیا کۆمارا ئیراقێ دا دهێت جێبه‌جێ کرن، بێی گۆمان وەبەرهێنانا هەموو سامانێن سروشتی د ڤێ ناڤچەیێ دا ئا تایبەتە ب دەستهلاتدارێن ڤێ کۆمارێ.

• گەلێ کورد ب قه‌ده‌ر هه‌ژمارا روونشتڤانێن خۆ ل همبەر روونشتڤانێن ئیراقێ، دێ بەشداری دەستهلاتا یاسادانانێ بن.