پشتی شەرێ جیهانی یێ یەکێ و سەرکەفتنا دەولەتێن هەڤپەیمان و ژ ناڤ چوونا ئیمپراتۆریەتا عۆسمانی، دەولەتێن هەڤپەیمان هزر د وێ یەکێ دە کر کو وەکە دەولەتێن ترکیێ، ئیران، ئیراق، ئۆردن و دەولەتێن دن، دەولەتەکێ ژی ژ بۆ کوردان ئاڤا بکن، ئەڤ بریار ل گۆرەی بەندێن وێ لهەڤهاتنێ بوون کو ل باژارێ سیڤەر یێ فرەنسایێ ل سەر میراتگرێن ئیمپراتۆریەتا عۆسمانی دە هاتنه سەپاندن کو تێدە هاتبوو: «پێویستە ئیمپراتۆریەتا عۆسمانی کو د شەری دە شکەستن ئانیبوو، ب سیستەما ئۆتۆنۆمی یێ ژ بۆ کوردان رازی ببە، دروست کرنا دەولەتەک سەر ب خوە ژ بۆ یۆنانێ و سەربخوەیی ژ بۆ ئەرمەنییان.
ل سالا 1923ان دەما نوونەرێ ترکان د روونشتنا لۆزان دە دخوەست لهەڤهاتنێ د گەل نوونەرێن ولاتێن هەڤپەیمان ده ئیمزە بکە، رووبروویێ نەرازی بوونا نوونەرێن ولاتێن ئەورۆپی بوو، نوونەرێن ولاتێن ئەورۆپی رازی نەبوون لهەڤهاتنا لۆزان ئیمزە بکن و گۆتن: «ل رۆژهەلاتێ ترکیی کورد و خاکا کوردان هەنە، گەر ئەم ڤێ لهەڤهاتنێ ئیمزە بکین وێ چ ب کوردان بێ کرن»؟
نوونەرێن ترکیێ د بەرسڤێ دە دبێژن: «ترکیێ نه تەنێ دەولەتا ترکانە، بەلکو دەولەتا کورد و ترکانە، مە ترک و کوردان بریار دایە ب هەڤرە د یەک دەولەت دە بژین، لی بەلێ نوونەرێن ولاتێن ئەورۆپی ب ڤان ئاخافتنان رازی نابن و ئاخافتنێن نوونەرێ ترکیێ باوەر ناکن.«
“عسمەت پاشا” سەرۆکێ وەفدا ترکیێ یێ بوو پاش کو زانی چ ب وی نایێ کرن و وێ بەشەکە دن ژ وێ خاکا ئیمپراتۆریەتا عۆسمانییان کو د ئەسل دە ئا کوردانە و داگیر کرییە، ژ دەست بدن ب ئاوایەک لەزگین خەبەرێ ژ مستەفا کەمال ئەتاتورک رە دشینە و ژیرە دبیژە: «گەر ب ئاوایەک لەزگین تەڤنەگەرین وێ دەولەتێن زلهێز دەولەتا کوردستانێ ئاڤا بکن، پێویستە کارەک وەها ئەنجام بدین کو ژ بۆ ڤان ولاتان ئیسبات بکین کورد و ترکان بریار دایە ب هەڤرە د یەک دەولەت دە بژین داکو پەیمانا سیڤەر بهێ هلوەشاندن.«
مستەفا کەمال ئەتاتورک، کەسەکێ ب ناڤێ “حەسەن خەیری” کو نوونەرێ دەڤەرا دێرسمێ بوو ل پارلمه‌نتۆیا ترکیێ بانگ دکە و ژیرە دبێژە: «سبە کنجێن کوردی ل خوە بکە و بچە پارلمه‌نتۆیا ترکیێ، ژ بۆ كو ژ بۆ رۆژنامەڤان و وەفدین ولاتێن دن دیار بکی کو حکوومەتا ترکیێ کورد و کنجێن کوردی و زمان و چاندا کوردان په‌ژراندنه و ریزێ ل کوردان دگره، کورد د ناڤا ترکیێ دە خوەدی ماف و ئیمتیازێن خوە نە، ئەو ب تو ئاوا ناخوازن ژ برایێن خوە یێن ترک و موسلمان جودا ببن، چارەنڤیسا ڤان دو نەتەوه‌یان د یەک وەلات دە وێ پر باشتر بە، کوردان ب گشتی بریار دایە د چارچۆڤێ دەولەتا ترکیێ دە ژیان بکن».
هەڤژینا حه‌سه‌ن خەیری لاڤایان ژێ دکە کو ب گۆتنا ئەتاتورکی و ترکان نەکە، ژ بەر کو ترک نە ئەو ئینسانن كو کەسەک بکارە باوەرا خوە پێ بینە، ب تایبەتی گەر ئەو کەس کورد بە، هەڤژینا خەیری داخوازێ ژێ دکە ئیخانەتێ ل گەلێ کورد نەکە و ب خواستەکا ترکان رازی نەبە، ژ بەر کو ل داویێ وێ وی ب خوە ژی ل سەر ڤی کاری ژ ناڤ ببن، لێ بەلێ ب تو ئاوا حه‌سه‌ن خەیری رازی نابە گوهدارییا هەڤژینا خوە بکە و ب یا ئەتاتورکی دکە.
حه‌سه‌ن خەیری چەندین جاران ب جلێن کوردی دچە ناڤا پارلمه‌نتۆیا ترکیێ دە و هەرتم دگۆت: «کورد ناخوازن ژ ترکیێ جودا ببن»، چەندین جاران ل همبەر ئاژانسێن مەدیایی و رۆژنامەڤان و رێخستنێن ناڤدەولەتی ئامادە بوو و ئەڤ یەک دوبارە کر، پاشان ئەتاتورکی داخواز ژێ کر ب رێیا تەلێگرافێ پەیامێ ژ نوونەرێن ولاتێن ئامادەبوو ل “لۆزانێ” رە بشینە و ڤێ یەکێ ژ بۆ وان ژی ئیسبات بکە، حه‌سه‌ن خەیری ب گۆتنا ئەتاتورکی کر و ب ڤێ یەکی بەلگەیەک حاشاهەلنەگر دا دەست نوونەرێن ولاتێن بەشدار ل لۆزانێ، ئەڤە بوو سەدەما سەرەکە کو نوونەرێن ولاتێن بەشدار ب تایبەتی ولاتێن زلهێز رازی ببن و لهەڤهاتنا لۆزان کو ب لهەڤهاتنا ژ ناڤ برنا خەونا کوردان تێ ناسکرن ئیمزە بکن.
پاش کو هەر تشت ب داوی تێ و رایەدارێن ترکیێ ب تایبەتێ مستەفا کەمال ئەتاتورک پێ دزانن کو ئێدی هەر تشت قەتیایە، فەرمانا دەستەسەر کرنا حه‌سه‌ن خەیری ب دەستێ مستەفا کەمال ئەتاتورک ب تاوانا بن پێ کرنا قانوونین ترکیێ و بێرێزی کرن ب سەروەری و خاکا ترکیێ و هەولدان ژ بۆ دژاتی کرنا ترکیێ و ب تاوانا ل بەر خوە کرنا کنجێن کوردی د پارلمه‌نتۆیا ترکیێ دە تێ ئیمزاکرن.
هەر چەند کو خەیری ژ وان رە گۆت: من ئەڤ کار ب فەرمانا ئەتاتورکی ئەنجام دایە، داکو رێگریێ ل سەرخوەبوونا کوردان بکم، من تەلەگراف ژ بۆ “لۆزانێ” شاند و من لهەڤهاتنا سیڤەر هلوەشاند کو تێدە بریار ل سەر دروست کرنا دەولەتەک کوردی هاتبوو دایین، لی دیسان رایەدارێن ترکیێ رازی نابن و خەیری رەوانەی بەردەم دادگەها بلند ئا ترکیێ دکن.
د دادگەها ترکان دە خەیری ئاخافتنێن خوە دوبارە دکە، لێ بەلی دادگەهـ د بەرسڤا وی دە دبیژە: ئەم باش فێم دکین تو بووی کو بوویە سەدەم لهەڤهاتنا لۆزان جیێ لهەڤهاتنا سیڤەر بگرە کو تێدە بریار هاتبوو دایین دەولەتەک ژ بۆ کوردان وەرە دروست کرن، لی بەلی ل بەر خوە کرنا کنجێن کوردی د ناڤا پارلمه‌نتۆیا ترکیێ دە، پێشێلکرنا دەستوورا بنگەهین یا ترکیێ یە، ژ بەر ڤێ یەکێ ئەم حوکمێ سێدارەدانێ ژ بۆ تە دەر دکین.
پێش کو خەیری بهێت سێدارەدان ژ وی رە دبێژن داوی داخوازا تە چیە؟ خەیری ب شاشێتییا خوە دزانە و دفکرە کو کارەک وەها بکە كو تو کەسەک دن مینا وی ئیخانەتێ ل گەلێ خوە نەکە، ژ بەر ڤێ یەکێ داکو ببە میناک ژ بۆ جیلێ پاش خوە داکو کەس مینا وی ب ڤی ئاوا ئیخانەتێ نەکە و نەبە دار دەستێ دوژمنان دە داکو کورد ئێدی باوەریێ ب ت دەولەتەک داگیرکار نەکن دبێژە: «ئەز داخواز دکم پشتی دهێم سێدارەدان، تربا من ل سەر رێیەکی دانن کو رێیا کوردان بە، داکو هەر کوردەک د وێ ده‌رێ را هات، پێ ل تربا من بكه و تفەکێ ل من بکە».
دەولەتا ترکیێ داخوازا خەیری بجی ئانی و تربا وی ل سەر رێیەکێ دانا کو رۆژانە هەژمارەک زیدە ژ خەلکی هاتن و چوون ل وێ دەرێ دكر و هەر کورد گهابا تربا وی تف ل تربا وی دکر، ب ئاوایەک وەها کو تربا وی ب تو ئاوا ژ بەر تفا کوردان هشک نەدبوو، پاش کو ترک دبینن تربا خەیری بوویە سەدەمەک ژ بۆ هەڤگرتنا کوردان و هەستا نەتەوایەتی ل جەم کوردان بلند دکە، بریارێ ددن تربا وی بهێت کۆلان و ل جیەکە دن ئێ بەرزە دانن داکو ئەڤ یەک ل بیرا کوردان نەمینە.
ئەڤ حه‌سه‌ن خەیری ل باکور بوو، لێ یێن وەکە حه‌سه‌ن خەیری یێ باکور کو کنجێن کوردی ل خوە دکن و ل بن وان کنجان وەکە دژە کوردەک تەڤ دگەرن ل باشوورێ وەلات نها هەژمارا وان پڕ گەلەکە، حه‌سه‌ن خەیری یێن باشوور ژ حه‌سه‌ن خەیری یێ باکور خه‌رابترن ئەو یێن بووینە داردەستێن دەولەتێن داگیرکار بۆ ژ ناڤ برنا خەونا کوردی، خەیریێ باکور ل داویێ شەرم ژ خوە و کارێ خوە کر، لێ خەیری یێن باشوور وەها د ناڤا ئیخانەت و ولات فرۆشیێ دە ووندا بوونە کو دەهان جاران ژی بهێن سێدارەدان و زیندی کرن ژی، نکارن دەست ژ کارێن خوە یێن قرێژ بەردن.
