کەرب و کینا دیرۆکی و رۆژانە یا ل پشت پرۆژەیا دۆرپێچکرنا په‌ده‌كێ چییە؟
پارتیا دەمۆکراتا کوردستانێ تەڤگەرەک سیاسی یە کو مۆهرا خوە ل دیرۆکا 150 سالێن داوی ل رۆژهلاتا ناڤین خستیە، رابردوویا 150 سالێن رێخستنکرنا کەڤنەشۆپیا بەرخوەدانیا بارزانی یان، ل گۆری شەرت و مەرجێن سەردەمێ، ب هەڤگری و كۆده‌نگیه‌كا نەتەوی پێکهاتیە، تەڤی باندۆرا په‌ده‌كێ یا ل سەر هەڤسەنگیێن رۆژهلاتا ناڤین ژی، پارادیگمایا وێ، دینامیکێن گوهەرتنێ، سیستەما تێکلی – ناکۆکیێ ب قاسی پێدڤی نەهاتییە فەهمکرن، کوردان نەکارین ئەو هێزا کو دیرۆکا کوردستانێ ب ئاوایەکی رادیکال گوهەرتی ئانگۆ «په‌ده‌كێ» باش ناس بکن و بدن ناسین.
د سالێن داوی دە ل سەر په‌ده‌كێ پۆلیتیکایا دۆرپێچکرن و ڤەدەرکرنێ تێ مەشاندن، ژ بەر کو رۆلا دیرۆکی یا په‌ده‌كێ یا کو ل ژۆر بەحسا وێ هاتیە کرن ب تێرا خوە زەلال نەبوویە، تەنێ بەشا نها یا ڤێ دۆرپێچێ تێ دەستگرتن. لێ راستی ئەڤە کو په‌ده‌كێ ل رۆژهلاتا ناڤین ئەو کفنێ كرییە بەر کوردان چراندییە. ئەم دکارن سەدەمێن دژمناتیا په‌ده‌كێ د بن دو سەرناڤێن سەرەکه دە ڤەبێژن.
1: ڤەگەرا بارزانیێ نەمر و تێکدانا سیستەما لۆزانێ
نیڤا سەدسالا 20ێ ژ بۆ کوردان ئەنجامێن گەلەک تراژیدیک دەردخە هۆلێ، لۆزانێ و پەیمانێن پاشمایێن وێ کوردستان خستە د ناڤا تربێ دە، دەولەتێن کۆلۆنیالیست ژ ڤێ رەوشێ پڕ رازینە، وەلاتێن رۆژئاڤایی یێن خوەدیێ لۆزانێ ژی ژ ب رێکوپێکبوونا پەیمانا کو کرنە کێفخوەشن، پەیمانا لۆزانێ و پێڤەکێن وێ ب ئاوایەکی خوەش تەڤدگەرن.
پێڤاژۆیا کو دیرۆکێ گوهەرت ژ ڤر دەست پێ دکە. چرووسکەک کو سینۆرێن لۆزانا ب هه‌ژینه هاتە ڤێخستن. مەلا مستەفا بارزانی پشتی دەربەیا گەنەرال عه‌بدولکەریم قاسم یا 14ێ تیرمەها 1958ێ ڤەگەریا کوردستانێ و ئیراقێ، گۆت ئەم ژی ل سەر ناڤێ کوردان ل سەر ماسەیا دانووستاندنا هەنە، ئەڤ ڤەگەرا بارزانییێ نەمر د ناڤ دەردۆرێن کو خوەدییێن سیستەما لۆزانێ بوون، ب تایبەتی ژی بریتانیا دە نەرحەتی دەرخست. ژ بەر کو د ئەسلێ خوە دە ئەڤ ڤەگەر نەتەنێ ل باشوورێ کوردستانێ، ل پارچەیێن دن ژی ڤەژینەکا نوو یا کوردی بوو. سیاسەتا کو د سالێن 60ێ دە ل باکور و رۆژئاڤا کوردستانێ دەست پێ کر، د بن باندۆرا کەڤنەشۆپیا رێبازا بارزانیێ نەمر دە بوو.
راستیا خالا دیرۆکی زەلالە: ژ نیڤەکا سەدسالا 20. ڤە تەڤگەرا سیاسی یا کورد ل چار پارچەیێن کوردستانێ ل سەر بنگەها تەڤگەرا بارزانی تەڤگەری یا، په‌ده‌كە وەک پارتی شانەیا بنگەهین یا سیستەما پارتیبوونا کوردستانێ یە، تەڤی هەموو ئینکارێن هنەک دەردۆرێن کوردستانی، په‌ده‌كە وەکە پێکهاتەیەکە سیاسی د هەر پارتیەکە کوردستانی دە خوەدی جهەکی گرینگە، شەرێ ل دژی په‌ده‌كێ د ئەساسێ خوە دە شەرێ ل دژی خوەبوونا سیاسی یا کوردانە.
گوهەرتنا کو ژ بەر ڤەگەرا بارزانیێ نەمر د دیرۆکا کوردستانێ دە پێک هاتیە، کاری رێ ل بەر چەرخێن چار دەولەتان و هنەک دەولەت و پێکهاتەیێن وەلاتێن رۆژئاڤا ده بگرە، ئینکارا کوردان هاتیە شکاندن، تەئسیرا گوهەرتنا هەرکینا دیرۆکی یا ب بریارا په‌ده‌كێ دەولەتێن داگیرکەریێن وەکە ترک، فارس، عەرەب و سەرکێشێن وان ئالۆز کرن، گەر په‌ده‌كە نه‌بایه دا پرۆژەیێن لۆزانێ گاڤ ب گاڤ هێنه جێبەجێ کرن. له‌وما ژی نەیارێن په‌ده‌كێ زێدەنە.
کۆمکرنا هێزا کوردان و پراتیکا حکوومەتا هەرێما کوردستانێ
تێکۆشینا په‌ده‌كێ یا بێناڤبەر و ب بریار یا د سەدسالا 20ێ دە، ژ سالا 1992ێ و ڤە کورد کرن خوەدی دەستوورەکی ناڤدەولەتی، شۆرەشا ئەیلوول و گولانێ هەیا کو دامەزراندنا ژ حکوومەتا هەرێما کوردستانێ بوو سەدەم کو پەیمانا لۆزانێ یا دژ-کورد ئەنجام نەگرە. پەیمانا لۆزانێ ب هەبوونا حکوومەتا هەرێما کوردستانێ ڤە راستی دەربەیەکە مەزن خوار. کۆالیسیۆنا دژ-کورد نەکاری ڤان پێشکەتنێن کوردان داقوورتی نە.
په‌ده‌كێ و تەڤگەرا بارزانی ل دیرۆک و چارەنووسا کوردان نرخەکە وەکە حکوومەتا فەدەرالا کوردستانێ زێدە کرنە، لێ د بنگەها حکوومەتا هەرێما کوردستانێ دە خەتا «په‌ده‌كه و تێکۆشینا بارزانی» هەیە. ئەڤ راستیەکە دیرۆکی یە کو نایێ گوهەرتن، هەر مللەت د پێڤاژۆیا ئاڤاکرنا نەتەوەیا خوە دە ل سەر ئەساسێ بەرخوەدانا دیرۆکی هاتیە ئاڤاکرن. بارزانی و په‌ده‌كە ل سەر کەڤنەشۆپیا سیاسی یا کوردان ئاڤا بوونە.
ئەڤ رەوابوونا کوردان یا کو ژ ئالیێ په‌ده‌كێ ڤە هاتیه ئافراندن، چارەنووسا هەرێمی یا ناسنامەیا کوردی گوهەرت، ب ڤێ دەستکەفتا په‌ده‌كێ، کوردان ژی ناسنامەیا سیاسی، لەشکەری و ئابۆری ب دەست خست، راستە مرۆڤ دکارە دبێژە ئێرشێن سەر په‌ده‌كێ ئێرشێن ل دژی ستاتوویا هەرێما کوردستانێ یە، هەرووسا، ئەم ل شەرێ ناڤخوەیی و دەرڤە، فزیکی یان دەروونی ب نەرن، د ئەنجامێ دە دیار دبە کو هەر هەولدانەکە ئێرشکار ل دژی ستاتویا هەرێما کوردستانێ یە، یانی مەسەلە نە په‌ده‌كەیە، مەسەلە رووخاندنا پەرگالا کو نرخێن دۆرا په‌ده‌كێ ئاڤا بوونە تێ ئارمانج کرن.
راستیا پشت ئێریشێن ئابۆری چنە؟
ب تایبەتی ل هەرێما کوردستانێ کۆمبوونا ئابۆری و رەوشا هێزێبوونێ گەلەک پێشکەتن ژ کوردان رە ئانین، ژ بەر کو کورد چ جاران ژ چەرخا نیزاما ئابۆری یا ل سەر ئاخا خوە سوودمەند نەبووینە. سەدەمەک کو تەڤگەرا کورد یا نەتەوی خورت نەبوویە ژی ئەڤە، هەرێما کوردستانێ ئەڤ یەک شکاند، کورد نەتەنێ باژارێن خوە ئیدارە دکن، د هەمان دەمێ دە هەڤکاریا ئابۆری ژی دکن و شیرکەتێن ئابۆری یێن جیهانێ دکشینن کوردستانێ، وەکهەڤیا سیاسی یا ڤێ دەستکەفتا ئابۆری مافێ خوەرێڤەبرنێ یە و هەڤتایێ دیپلۆماتیک ژی شریکە. هەڤپاربوونا سیاسەتێ تێ واتەیا وەکهەڤیا هێزان ژی. هەرێما کوردستانێ شریکێ دەولەتانە. ناڤێ وێ ئیدارەیا فەدەرال بە ژی، لێ وەکە دەولەتەکا ب باندۆر تەڤدگەرە.
ئەڤ دەمەکە درێژە ل دژی ئابۆری یا هەرێما کوردستانێ ئێرش تێن کرن، ئارمانجا ڤان ئێریشان ئەوە کو کوردان ژ ستاتوویا شریک دەرخینن و دیسا بکن خولام. ئەڤ ئێریشا ل دژی مافێ خوەرێڤەبەریێ یە.
زەختا کو بەغدا ل سەر هەولێرێ ل سەر مووچەی، بودجەی و…هتد دکە، یا هەری زێدە بەرچاڤە. لێ ب راستی هێزێن ئێرشکار یێن مەزن ژی هەنە. مانیپولاسیۆنێن مەدیایی یێن هن لۆبیێن ئه‌مەریکایێ کو راستەراست مالباتا بارزانی دکە هەدەف ژی ب ڤێ ئێریشا ئابۆری ڤە گرێدای ییە. شوونا کو فۆكسێ بخن سەر سەرۆکوەزیر و سەرۆکێن خوە، رادبن و فۆكسێ دخن سه‌ر کوردستانێ، هەلبەت ئەڤ کریارێن نەحەزن. سیاسەتا په‌ده‌كێ ل سەر ناڤێ کوردان کۆمکرنا ئابۆریێ پێک تینە، دژبەرێن کوردان ئەوقاس عاجز دکە کو رۆژنامەیا چەپا ترک «دوڤار» دۆسیایەک لێکۆلینێ ل سەر بهایێ چاکیتێ سەرۆکوەزیر مەسروور بارزانی وەشاند. ئەڤ ئۆپەراسیۆنا تێگەهێ ژی ڤالا دەر کەت وەکە یێن پێشییێ.
کەس نکارە قەبوول بکە کو کورد دەولەمەند ببن و بژین هەر کەس، هەتا یێن کو دبێژن ئەز ژ کوردان هەز دکم ژی، تم دخوازن کورد برچی بن، تازی بن وەرن تەرۆر کرن. وێنەیێن کەسێن کو د سالا 1991ێ دە ژ بەر کۆمکوژییا سه‌دام رەڤیان ل سەر سینۆر ژ برسان دا مرین تێن بەلاڤکرن. ئاڤەدانبوونا کوردستانێ ناخوازن، ئەو تاورێن ل هەولێرێ چێدبن و ئاڤاهیێن لوکس و ماركەیێن جیهانی لاییقی کوردان نابیننن، ئەو دخوازن کورد هەر مالوێران و دەربەدەر بن، په‌ده‌كێ کورد دەولەماند کرن له‌وما ژی ئێرشی وێ دکن.
ئێرشکاریێن ڤێ داویێ یێن ل سەر په‌ده‌كێ ئەگەر ب ڤێ پەرسپەکتیفێ نەیێن دیتن، دکارە وەکە ناکۆکیەکە ناڤبەرا پارتییان ده وەرە دیتن، لێ ناکۆکیێن ل سەر په‌ده‌كێ ب ئەرکا دیرۆکی یا په‌ده‌كێ ڤە گرێدایی یه، ئێریشێن ل سەر په‌ده‌كێ د ئەسلێ خوە دە ئێریشەکە ل سەر ئەرکا کوردستانێ یا دابینکرنا پاشەرۆژەکە ئازاد و سەربخوەیە.
دخوازە ڤان ئێرشان پکک-ینک بکە یان رێڤەبەرێن ئیراقێ یان ژی لۆبیێن هن وەلاتێن وەک بریتانیا و ئەمەریکا، ژ بەر ڤێ یەکێ دڤێ ئەم ل دژی دۆرپێچا ل سەر په‌ده‌كێ راوەستین و هەول بده‌ین ڤێ دۆرپێچێ بشکینن. هەلوەستا راستەقینا وەلاتپارێزی، هەلوەستا کوردستانی ل هەمبەر ئێریشێن ل دژی په‌ده‌كێ سەکناندنە.
