پەکەکە ژ ئێزیدییان چ دخوازە؟
بێ شک کوردێن ئێزیدی بەشەک ژ دیرۆکا مەیا کەڤنارن و کوردێن خوەجھی نە. ھەول ددن ب ھەر ئاوایی ناسنامەیا خوەیا کوردایەتیێ بپارێزن. ژ بۆ ڤێ ژی راستی گەلەک ئاستەنگیێن مەزن ھاتن، لێ دەڤ ژ ناسنامەیا خوە بەرنەدان و ھێژ پاراستنا ناسنامەیا خوە یا رەسەن دکن. لێ پشتی تونەبوونا داعشێ ل شەنگالێ، ئێزیدی ھێژ ژی ب دەستێ ئالتەرناتیفا داعشێ کو پەکەکەیە د ناڤا ئێشێن گران دە دژین.
د ناڤا 10 سالێن کو پەکەکە ل شەنگالێ یە، ژ بلی وێرانکرنێ تشتەک نەدایە ئێزیدییان. ئێزیدی د کارەساتەکا مەزن را دەرباس بوونە و د ناڤ برینەکا مەزن یا کو نەھاتی دەرمانکرن دە دژین. لێ پەکەکە رۆژ ب رۆژ برینا ئێزیدییان گرانتر دکە و ھەول ددە ب ئاوایێن جوربەجور کۆمکوژیێن زێدەتر بینە سەرێ وان.
ھەتا نھا ل گۆری راپۆرێن رێخستنێن مافێن مرۆڤان، پەکەکێ زێدەتری 500 خۆرت و کەچێن ئێزیدی رەڤاندنە، ل ھەرێمێن د بن کۆنترۆلا خوە دە ل مەتینا، گارە و زاپێ وان پەروەردە دکە و پشترە ژی ژ بۆ براتیا گەلان وان ددە کوشتن. یێن کو ئیرۆ ل شەنگالێ د بن ناڤێ یەبەشێ دە چەکدارێن پەکەکێ نە، نیڤا ڤان ئەو عەرەبن کو د سالا 2014 دە لگەل داعشێ ئێزیدی قەتل کرین. سەدەما سەرەکی یا کو ئێزیدی پشتی 10 سالان ھین ژی نکارن ڤەگەرن وارێ خوە، ھەبوونا تەرۆریستێن پەکەکێ و ملیسێن دن یێن چەکدار ل ھەرێمێ یە.
لێ ئارمانجا سەرەکی یا ھەبوونا تەرۆریستێن پەکەکێ ل شەنگالێ ئەوە کو ئێزیدییان ژ کوردان جودا بکن و ژ بۆ ڤێ یەکێ ژی ھەولێن جوربجور ددن. یێن کو د ڤان رۆژێن داوی دە ل پارلامەنتۆیا ئیراقێ کامپانیایەک ژ بۆ ناسکرنا ئێزیدییان وەک نەتەوەیەکە سەربخوە دانە دەستپێکرن، کەسێن پەکەکێ و حەشدا شەعبی نە، کو بەرێ هەموو بەعسی بوون. ئەو ژی ژ 200 کەسان کێمترن. لێ ل پشت وان کەسایەتێن شیعە ھەنە کو ب شەڤ و رۆژ ل بەغدایێ دژمناتیا کوردستانێ دکن. ھندەک بەرپرسێن یەنەکێ یێن مووسلێ ژی د ناڤ ڤێ لیستکێ دە نە. لێ بەلێ داخویانیا مەجلیسا رووحانی یا ئێزیدییان و کەسایەتێن ئێزیدی یێن جیھانێ ئەڤ خەیالا پەکەکێ پووچ کرن.
مەسەلەیا جەوھەری ل ڤر ئەوە کو گەر چارەسەری نەیێ دیتن پەکەکە دێ د پێشەرۆژێ دە پلانێن دن یێن خەتەرناک ل دژی ئێزیدییان ئامادە بکە. تەنێ ئارمانجا ھەبوونا پەکەکێ یا ل شەنگالێ ئەوە کو ب قەدەرا ئێزیدییان رە بلیزە و وان ژ کوردان دوور بخە. ستراتەژیا ڤێ پلانێ زانینگەھا ئێریڤانێ یا ئەرمەنیستانێ یە و ھەموو داگیرکەرێن کوردستانێ ژی تێ دە بەشدارن.
پەکەکە چما ل شەنگالێ یە؟
دەما کو پکک ل جھەکی ب جھ دبە، ب رەگەز و پلانسازیێن قاییم دچە ور و ئەجیندایێن کو ژێ رە ھاتنە دیارکرن پێک تینە. ھەر چەندە گەلەک جاران ل سەر سەدەمێن ھەبوونا پەکەکێ ل شەنگالێ د وارێ سیاسی و لەشکەری دە ھاتبیتە ئاخافتن ژی، لێ ھەبوونا پەکەکێ ل شەنگالێ ژ ڤان گۆتووبێژان گەلەک کوورترە. پەکەکە وەک رێخستنەکا بەلێندەری یا داگیرکەرێن کوردستانێ ل کو تێ وەزیفەدارکرن دێ ب دلسۆزی ئەرکا خوە پێک بینە.
شەنگال ھەرێمەکا ستراتەژیکە، د وارێ لەشکەری و سینۆر دە خوەدی گرینگیەکا تایبەتە. ب تایبەتی کو ئیراق و سووریێ ب ھەڤ ڤە گرێ ددە. ئیران ژ مێژ ڤە خەونا کۆنترۆلکرنا ھەرێمێ ب کارتێن جوربەجور یێن سیاسی و لەشکەری ب تایبەت ب رێیا میلیشیایان دبینە، لێ ھەتا نھا ب سەر نەکەتیە. ئارمانجا ئیرانێ ئەوە کو د رێیا شەنگالێ را خوە بگھینە سینۆرێ رەبیعە و ژ ور ژی ئالیکاریا دارایی و لۆجیستیکی بدە چەکدارێن خەتا ھیلالا شیعی ل سووریێ، لوبنان و یەمەنێ. ژ بەر ڤێ یەکێ بەریا کو د سالا 2014 دە شەنگال ژ ئالیێ داعشێ بهێت داگیرکرن، ل سوریێ پەکەکە ھاتبوو ئەرکدار کرن دا کو پشتی ئێریشا داعشێ بهێت ھەرێمێ و ل ور ب جھ ببە. ژ بەر کو ھایا ئیرانێ ژ ڤێ پلانا داعشێ بەریا ھەر کەسی ھەبوو. بەلگەیا ھەری زەلال ژی ئەوە کو داعشێ نە ل ھوندر و نە ژی ل دەرڤە یەک ئێریشەکا لەشکەری ل دژی ئیرانێ پێک نەئانیە. د یەک خەتێ دە ئیران ھەدەف نەگرتیە. رەڤا ئارتێشا ئیراقێ ژ ڤان ھەرێمان و ھشتنا وان ژ بۆ داعشێ ژی د چارچۆڤەیا ڤێ پلانێ دە بوو. ئیران یەک ژ وان وەلاتانە کو ل پشت داعشێ یە، لێ ب ئاوایەکی ڤەشارتی و تاکتیکی.
ئالیەکی دن یێ ھەبوونا پەکەکێ یا ل شەنگالێ پلانا ئەرمەنیستانێ یا جودا کرنا ئێزدیان ژ نەتەوەیا کورد و چێکرنا پەڤچوونەکا مەزنە. ئەرمەنستان ب سالانە ھەول ددە ئێزیدییان ژ کوردان دوور بخە و وان وەک نە کورد و ملەتەکی جودا نیشان بدە. ئەڤ پلانا کو دبێژە ئێزیدی نە کوردن، د ئەساسێ خوە دە پلانەکا ئەرمەنیانە و دەمەکە درێژە ل ھەرێمێن د بن ئەردنگارییا کوردستانا سۆر دە تێ مەشاندن. بەریا کو پەکەکە رێخستنا تەرۆریستی یا ترکیە، ئیران و سووریەیێ بە رێخستنەکا تەرۆریستی یا ئەرمەنیانە و بەردەواما رێخستنا تەرۆریستی یا ئاسالایە. مەژی و ستراتەژیا پەکەکێ مەژی و ستراتەژییا زانینگەھا ئێریڤانێ یە. سەرکردەیێن پەکەکێ ژی ب پرانی ئەرمەنی نە. ژ بەر وێ ژی ژ بەر کو داگیرکەر پەکەکێ ب ھەڤ رە ب کار تینن، ئەرمەنیستان ژی ل شەنگالێ ژ بۆ جوداکرنا ئێزیدییان ژ نەتەوەیا کورد پەکەکە ئەرکدار کر. ئەڤ ھەولا کو د ڤان رۆژێن داوی دە ل پارلامەنتۆیا ئیراقێ ب رێیا چەند کەسان ھات کرن، د چارچۆڤەیا ڤێ پلانێ دەیە.
گەر ھوون دخوازن ستراتەژیا ھەبوونا پەکەکێ بزانبن، دڤێت بەریا ھەر تشتی ئەرمەنیان باش ناس بکن.
سەدەمەکا دن یا ھەبوونا پەکەکێ ل شەنگالێ داخوازێن دەولەتا ترک یا داگیرکەر ژ پەکەکێ یە. ب سالانە پەکەکە ئارتێشا ترک دکشینە کوردستانێ و جھێن ستراتەژیک رادەستی دەولەتا ترک دکە. ل کودەرێ پەکەکە ب جھ ببە، د داویێ دە ترکیە دێ ب ھنجەتا تەرۆرێ ئێریش بکە و داگیر بکە. ئەڤ ستراتەژی د ئەسلێ خوە دە ل ئەنقەرەیێ ھات پێشخستن و پەکەکە ژی ئاڤاکرنا ڤێ ستراتەژیێ ھێسان دکە. گەر ئەم ل سینۆرێ باشوور و باکوورێ کوردستانێ بنێرن، ئەو جھێن کو بەرێ پەکەکەیی لێ ھەبوون، نھا پرانیا وان د دەستێ دەولەتا ترک دە نە. پەکەکێ بێی شەر ئەڤ ھەرێم ژ ئارتێشا ترک رە ھشتنە. پەکەکە وەک رێخستنەکا بەلێندەری ب دلسۆزی ئەرکا خوە یا ژ بۆ خوەدیێن خوە پێک تینە. د مژارا شەنگالێ دە ژی ھەمان ئارمانجا پەکەکێ ھەیە و رێ ل بەر ئارتێشا ترکیێ ڤەدکە کو ل شەنگالێ ئۆپەراسیۆنێن لەشکەری پێک بینە و ب بەھانەیا تەرۆرێ دەرباسی شەنگالێ ببە. بەرێ ژی دەولەتا ترک گەلەک جاران ب بالافرێن کەشفێ ئێریشی شەنگالێ کر و خەلک قەتل کر. یێن کو دەربارێ کەس و ترومبێلێن بۆمبەبارانکری یێن ل شەنگالێ دە ئاگاھی ددن ترکیەیێ دیسا فەرماندار و رێڤەبەرێن پەکەکێ نە. ژ بەر کو د ناڤ پەکەکێ دە ژ 5 کەسان 3 کەس ئەندامێن میتا ترکیێ نە.
سەرۆکۆمارێ ترکیێ رەجەب تەیب ئەردۆگان چەندین جاران گۆتیە، ئیحتیمال ھەیە د پێشەرۆژێ دە ب ھنجەتا تەرۆرێ ئۆپەراسیۆنەکا لەشکەری ل سەر شەنگالێ پێک بینن.
ئالیێ چارەم یێ ھەبوونا پەکەکێ ل شنگالێ گرێدایی پلانا حکوومەتا ئیراقێ یە کو ئارتێشێ ڤەگەرینە ڤان دەڤەران. ئیراق ب رێیا میلیشیایان دەرباسی شەنگالێ بوویە و پەکەکە ژی د بن ناڤێ یەبەشێ دە بوویە بەشەک ژ ھێزێن لەشکەری یێن میلیشیایان. حکوومەتا ئیراقێ ھین ژی د بن سەروەریا ئیرانێ دەیە و یا کو ل ئیراقێ بریارێ ددە تەھرانە. جیبجیکرنا پەیمانا شەنگالێ ژی ب ڤێ مژارێ ڤە گرێدایی یە. ژ بەر کو ئیران ناخوازە پەکەکە ل شەنگالێ دەرکەڤە. گەر پەکەکە ل ور نەبە نکارە پلانێن خوە پێک بینە و دێ تێک بچە.
بەرێ ژی گەلەک جاران سەرکردەیێن یەبەشێ یێن شەنگالێ د تەلەڤزیۆنێن سەر ب پەکەکێ دە ئاخڤین و ب ئەشکەرە ئاماژە ب وێ یەکێ کربوون، کو ئەگەر پەکەکە ل ڤان دەڤەران نە بوویا، حکوومەتا ئیراقێ نەدکاری ڤەگەرە شەنگالێ و ئالا ئیراقێ بلند بکە. ھەتا کو پەکەکە دەرباسی شەنگالێ نەببوو، ل شەنگالێ تەنێ پێشمەرگە و ئالا کوردستانێ ھەبوون.
ھەر شەرڤانەکی یەبەشێ مەھانە 500 دۆلار مووچە ژ حەشدا شەعبی دستینە. د دەما ھاتنا داعشێ دە ژ بۆ شەنگالێ، عەرەبێن کو لگەل چەتەیێن داعشێ ئێزیدی قەتل کرین، نھا پرانی پەکەکەیی نە و ئەندامێن یەبەشێ نە. واتە پەکەکە پەناگەھا وان تەرۆریستانە کو بەرێ ئێزیدی قەتل دکرن.
ب ڤی ئاوایی ئەم دگھێژن وێ ئەنجامێ کو پەکەکە ژ بەر چار سەدەمان ل شەنگالێ یە:
1-ڤەکرنا رێ ل بەر بەرفرەھکرنا خەتا ھیلالا شیعی یا ب سەرکێشیا ئیرانێ.
2-ب جھ ئانینا پلانا ئەرمەنیان یا ژ بۆ ڤەقەتاندنا ئێزیدییان ژ کوردان.
3-رێ ڤەکرن ژ بۆ دەولەتا ترک دا کو د بن ناڤێ تەرۆرێ دە تێکەڤە شەنگالێ و داگیر بکە.
4-ئالیکاریا حکوومەتا ئیراقێ بکە ژ بۆ ڤەگەراندنا ئارتێشا ئیراقێ ژ بۆ ڤان دەڤەران.
پەکەکە و داعش، کۆمکوژیا گوندێ کۆچۆ
د سالا 2014 دە دەما داعشێ ئێریشی سینۆرێ شەنگالێ کری، ب ئالیکاریا پەکەکێ ل گوندێ کۆچۆ کۆمکوژیا ھەری مەزن ل دژی ئێزیدییان پێک ئانی.
دەما داعشێ ئێرشی شەنگالێ کری، نێزیکی 4 ھەزار کوردێن ئێزیدی و مسلمان ل گوندێ کۆچۆ ئاسێ مابوون و نەکارین برەڤن.
وێ دەمێ شاندەکا لەشکەری ب سەرۆکاتیا سەرلەشکەرێ بەرێ یێ ئیراقێ بابەکر زێباری چوو جەم ئامەریکیان.
بابەکر زێباری ژ شاندەیا ئامەریکیان رە دبێژە: گەر وان رزگار نەکن دێ کۆمکوژیەکا مەزن پێک وەرە.
ئامەریکی ژ بابەکر زێباری رە دبێژن: ئەم دکارن دەردۆرا گوند بۆمبەباران بکن، ئەگەر ئەم ڤان خالان بۆمبەباران بکن دێ داعش ڤەکشە و دەرکەڤە.
ژ بۆ وێ مەبەستێ ژی پشتی وێ یەکێ ئامەریکی چوونە چیایێ شەنگالێ بۆ چاڤدێریێ و بۆمباردومانکرنا داعشێ.
د وێ دەمێ دە ئامەریکیان دخوەستن بچن گوندێ کۆچۆ و خەلکێ رزگار بکن، لێ گەریلایێن پەکەکێ ھاتن ور، ئالایێن خوە بلند کرن، کۆمیتەیا لەشکەری یا ئامەریکایێ دان بەر کەڤران و نەھشتن دەرباسی گوند ببن. پشترە کۆمیتەیا لەشکەری یا ئامەریکایێ ڤەدگەرن و ژ بابەکر زێباری رە دبێژن: چما وە ژ مە رە نەگۆت کو تەرۆریست ل ور ھەنە؟
بابەکر زێباری دبێژە: تەرۆریستێ چ؟
ئەمەریکی دبێژن: ئەرێ تەرۆریست ھەنە و ئەم دانە بەر کەڤران.
ئامەریکیان ژ بەر ئاستەنگیا تەرۆریستێن پەکەکێ نەخوەستن خەلکێ گوندێ کۆچۆ ژ دەستێ داعشێ رزگار بکن.
پشتی ڤێ یەکێ داعشێ ئێریشی گوند کر و کۆمکوژیا ھەری مەزن ل گوند پێک ئانی. زێدەیی 1300 کەس کوشتن و وندا کرن.
بەرپرسیارێ سەرەکی یێ ڤێ قەتلیعامێ پەکەکەیە کو ب زانەتی نەھشت کو ئامەریکی گوندیان رزگار بکن و ئالیکاریا داعشێ کر کو خەلکی کۆمکوژ بکن.
گوندێ کۆچۆ 18 کیلۆمەتران دووری ناڤەندا شەنگالێ یە. پرانیا خەلکێ ور کوردێن ئێزیدی و مسلمانێن ژ عەشیرا مەنتک بوون.
پەیمانا شەنگالێ و ئاستەنگی
د سالا 2020 دە رێکەفتنا شەنگالێ د ناڤبەرا حکوومەتا ھەرێما کوردستانێ و حکوومەتا ئیراقێ دە ھات ئیمزەکرن. ل گۆری پەیمانێ دڤێت ھەموو ھێزێن چەکدار ژ شەنگالێ دەرکەڤن و دەستھلاتداریا لەشکەری یا ل باژێر رادەستی پۆلیسێن ھەرێمێ بێ کرن. پەیمان ب رەزامەندیا یونامی و ھەڤپەیمانان پێک ھات.
لێ بەلێ ھەتا نھا پەیمان نەھاتیە جیبجیکرن و ل شوونا خوەیە. جیبجی نەبوونا رێکەفتنێ پرسگرێک کوورتر کرینە و بوویە ئاستەنگیەک مەزن ل پێشیا ڤەگەرا خەلکێ شەنگالێ. د ھەمان دەمێ دە، سوودمەندێن سەرەکی یێن جیبجی نەبوونا ڤێ رێکەفتنێ تەرۆریستێن پەکەکێ و ملیسێن چەکدارێن گرێدای ئیرانێ نە. ژ بەر کو ل ھەرێمێ رەڤاندن، کوشتن و چەکدارکرنا زارۆکێن ژ 18 سالی بچووکتر ددۆمینن. ھەبوونا پەکەکێ ل شەنگالێ مەترسیا ھەری مەزن ل سەر ئێزیدییان و حکوومەتا ھەرێما کوردستانێ یە. ژ بەر کو پەکەکە ژ بۆ پێکانینا خوەستەکا داگیرکەران ل شەنگالێ یە و دخوازە کو قرکرنەکا دن ل سەر ئێزیدییان پێک بینە. ئیران کو ل ئیراقێ ھێزا ھەری مەزنە، رێ نادە کو ئەڤ پەیمانە بهێت جیبجیکرن. ژ بەر کو دەرکەتنا پەکەکێ و ملیسێن دن ل شەنگالێ، بەری ھەر تشتی شکەستنەکا مەزنا ئیرانێ و تێکبرنا پلانا تەھرانێ یە.
ئەگەر جیبجی نەبوونا رێکەفتنێ بەردەوام بە، دڤێ حکوومەتا ھەرێما کوردستانێ ڤێ مژارێ بگھینە نەتەوەیێن یەکبوویی و ئەنجوومەنا ئاسایشا ناڤدەولەتی. پەکەکە رێخستنەکا تەرۆریست یا ناڤنەتەوەیی یە و ل سەر ژیانا خەلکێ ھەرێمێ مەترسیە. لەوما دڤێت ئەڤ پرسگرێکە ب قانوونێن ناڤنەتەوەیی بێ چارەسەرکرن و ئێزیدی ڤەگەرن وارێ خوە.
ھەتا کو تەرۆر و تەرۆریست ل ھەرێمێ ھەبن، ئارامی چێنابە.
دلۆڤان عەلی
