دەمێ دەستوور دبیته تاپۆ: پیرۆزكرنا مه‌تنی و ئینكاركرنا مرۆڤی
مادده‌یا 4ێ ژ ده‌ستوورێ بنگه‌هین یێ تركیێ دبێژیت: «بەندێن ماددەیێن 1، 2 و 3 یێن ڤی دەستووری نابیت بهێنه گوهارتن، و هەتا نابیت پێشنیارا گوهارتنێ ژ بۆ بهێته کرن».
ب ڤان پەیڤان، دەستوورێ بنگەهین یێ ترکیێ نە تنێ نه‌ته‌وه‌په‌رستیێ، زمانی، ئالای و یەک دەولەتیێ دپارێزیت، لێ هەتا هزر کرنا ل ئحتیمالا گوهارتنێ ژی قەدەغە دکەت.
ئەو نە بەندەکێ یاسایی یە… لێ قەدەغەیەکا فەلسەفییە، تشتێ کو ب «هشێ گرتییێ دەولەتێ» دهێته بناڤکرن، د ناڤا خۆ دا هه‌لدگریت، کو تێدا هنده‌ك پرەنسیب دبنه “هیپۆستاسێن پیرۆز”، ل سەر ئیرادەیا ملله‌تی، هه‌روه‌سا ل سەر دەمی و دیرۆکێ ژی.
1. خورتکرنا ره‌ها: ژ دەستووری هەتا عه‌قیدێ
د فەلسەفەیا سیاسی دا، بنگه‌هێ سه‌ره‌كی یێ هەر سیسته‌مه‌كێ دەستووری یێ ساخلەم ئەڤەیه:
«د سیاسەتێ دا تشتێن پیرۆز نینن، و چ مه‌تن تێكست ب سەر دانوستاندنێ ناكه‌ڤن».
لێ ماددەیا 4ێ ڤی بنگه‌هی هه‌لدوەشینیت و لۆژیكێ «دەولەتا پیرۆز» نیشان دده‌ت، لۆژیكێ كو دبێژیت ئێكه‌تییا ده‌وله‌تێ، نەتەوەیا وێ، زمان و سەمبۆلێن وێ نە مژارێن دانوستاندنێ نه.
ئەڤ جورێ خورتکرنێ نابیته یاسایی، لێ دبیته لاهووتگه‌ریه‌كا سیاسی، و هه‌مان تشتی ڤه‌دگێریت یێ کو یاساناسێن سەردەمێن ناڤین دگۆتین كو: «مه‌تن ناهێته گوتووبێژ كرن، لێ دهێته خواندن».
2. کورد ل همبەری مادەیا 4: د ناڤبەرا بێهێزیا یاسایی و فه‌تسینا هەبوونی دا
ئەگەر کوردەک بخوازیت مافێن خوە داخواز بکەت، ئەو دێ خۆ ل بەر ماددەیا 1 (ئێكه‌تییا نەتەوەیی) ببینیت.
ئەگەر ئەو پڕرەنگییا چاندی داخواز بکەت، ئەو دێ ل گه‌ل ماددەیا 2 (پرەنسیبێن ئاتاتورکی) كه‌ڤیته پەڤچوونێ.
ئەگەر ئەو داخوازا زمان و ناسنامەیا خۆ بکەت، ئەو دێ روو ب روویێ ماددەیا 3 (ئێك زمان و ئێك ئالا) بیت.
ئەگەر ئەو ئه‌و هزر د گوهارتنا ئێك ژ ڤانه دا بكه‌ت، ئەو دێ خۆ ل همبه‌ری ماددەیا 4ێ بینیت.
«هزر نه‌كه… پێشنیار نەکە… خەیال نەکە».
ب ڤێ ئێكێ، دەولەت دەرگه‌هێ هەر پێڤاژۆیەکا ڤەگوهۆرینا دیمۆکراتی دگریت و گەلێن نە-ترک نەچار دکەت کو ل وەلاتەکێ کو مافێ وان تێدا نه‌بت، هه‌روه‌ها وان مافێ دوباره خۆپێناسه‌كرنێ ژی نه‌بیت، بژین.
3. د ناڤبەرا Schmitt و Locke دا: ژ سەروەریێ بەر ب سته‌ما دەستووری
فیلۆسۆف چارل سمێت سەروەریێ وەک «هێزا راوەستاندنا یاسایێ» پێناسە کریه.
لێ تشتێ کو ئەم ل ڤێرێ دبینین بەرەڤاژی ڤێ ئێكێ یه: مەتنەک کو سەروەرییا ملله‌تی ب خۆ رادوەستینیت.
بەرەڤاژی ڤێ، جۆن لۆک، دامەزرینەرێ لیبەرالیزما سیاسی، باوەر دکر کو هەر مەتنەکێ کو رێ ل بەر ملله‌تی بگریت کو دەستوورێ خۆ یێ بنگەهین بگوهۆریت، مه‌تنه‌كێ ستمه‌كارانه‌یه.
ماددەیا 4ێ دەستهلاتدارییا ملله‌تی یا ل سەر مه‌تنی ژ ناڤ دبه‌ت و دەولەتێ ل هەمبەر ملله‌تی خۆ پاراستی دکەت.
4. ئۆجالان و “دیمۆکراسییا بێ گوهارتن”: بازدانا ل سەر برینێ
ل شوونا کو ئۆجالان داخوازا بەتالکرنا ماددەیا 4ێ، یان ژی گوهارتنا سێ ماددەیێن ده‌ستپێكێ بکەت، پێشنیار دکەت کو ب رێیا گۆتارا «کۆنفیدرالیزما دیمۆکراتی» و «رێڤەبرنا جڤاکی ژ خارێ بەر ب سه‌ری ڤە» مەتنێن دەستووری بهێنه دەرباز کرن.
لێ گەلۆ به‌هایێ دیمۆکراسیێ چیە ئەگەر هەموو ئالاڤێن وێ ژ لایێ دەستووری ڤە د رەدکری بن؟
یان «رێڤەبەریا جڤاکی» دێ چ رامانا خۆ هه‌بیت، ئەگەر دەستوور خۆ هزرا د راستڤه‌كرنا فۆرمێ ناسنامەیا نەتەوەیی یا فەرزکری دا ژی ب تاوان ببینیت، ما دێ «رێڤەبەرییا جڤاکێ» بیته چ ل ڤی حاله‌تی؟
گۆتارا ئۆجالانی ل ڤێرێ ژ روو ب روو بوونا راسته‌قینه دوور دکەڤیت و ب ئه‌ده‌بیاتێن رەڤینێ دگوهۆریت، ئانكو ئه‌ڤ گۆتارا وی ل گه‌ل جوداکاریێ روو ب روو نابیت، لێ ب ناڤێ ژیانا هەڤبەش ل دۆرێ دزڤریت.
5. بەراوردکرنەکا جیهانی: ژ خورتکرنێ هەتا رێككه‌فتنێ
– ل ئافریکایا باشوور، پشتی هه‌لوەشاندنا رژێما ئابارتايد «Apartheid»، دەستوور ب بەشدارییا رەشپیست و کێمنەتەوەیان ب تەڤاهی سه‌ر و ژ نوو هاتە نڤیسین.
– ل ئالمانیا پشتی-نازیێ، خورتکرنا نەتەوەیی هاتە قەدەغەکرن و پڕرەنگیا ناسنامەیێ هاتە په‌سه‌ند كرن.
– ل ئیراقا فیدرال، د سه‌ر پێكهاته‌یا وێ یا فه‌وازیی دا، چ ماددەیەک د ده‌ستوورێ وێ دا نینه کو رێ ل بەر گوهارتنێن پرەنسیبێن بنگەهین یێن دەولەتێ بگریت.
لێ ل ترکیێ، ئەم ل همبه‌ر دەستوورەکی نه کو خۆ وەکی نەگوهۆر نیشان ددەت، ب به‌هانه‌یا وێ چه‌ندێ كو ئەو نوونه‌راتییا راستیا ره‌ها دکەت.
ئەڤ چه‌نده ل گه‌ل پرەنسیبێن هەره سه‌ره‌كی یێن دەستوورێ مۆدێرن ناکۆکە، کو تێدا ملله‌ت ژێده‌رێ ره‌واتیێ یه، نە مه‌تن.
ئەنجام: ژ رەخنەیا مه‌تنی بەر ب ژ نوو ڤە ئاڤاکرنا دەولەتێ
مادەیا 4ێ نه پارێزڤانێ دەستووری یە، لێ زیندانەکە ژ بۆ هشمەندیا سیاسی.
هەر گۆتارەکا ئیدیعا بكەت کو دشێت ڤێ چه‌ندێ گوهۆریت بێی كو تووشی ڤێ مادده‌یێ ببیت و ژێ ده‌رباز ببیت، گۆتارەکا تەسلیمبوونێ یە و ب فەرهەنگا ئاشتیێ هاتیه پێچان.
کورد نه‌شێن هەست ب ژێیاتییا خۆ بۆ دەولەتەکێ بکه‌ن کو وان هەتا ژ خەیالکرنا د گوهارتنا ئاوایێ خۆپێناسەکرنێ دا ژی قه‌ده‌غه بكه‌ت.
شه‌ر و ژ نوو نڤیسینا دەستووری، یان ژی هه‌ر چ نەبیت ڤەکرنا ده‌رگه‌هێ راستڤه‌كرنا وی، دێ دەستپێکا رێیا بەر ب رێككه‌فتنه‌كا جڤاکی یا نوو بیت.
رێككه‌فتنه‌كا کو ل سەر ناسکرنێ بیت، نە ل سەر پاراستنێ،
ل سەر ئازادیێ، نە ل سەر بێدەنگكرنێ،
ل سەر پڕەنگیێ، نە ل سەر «تنێبوونا هەتا مرنێ» هاتیە ئاڤاکرن.
