شەیخمۆس ئۆزەنگین
کۆریدۆرا زەنگەزورێ، پرۆژەیەکا ڤەگوھەستنێ یا ستراتەژیکە کو ئارمانج دکە ئازەربایجانێ لگەل کۆمارا خوەسەر یا ناخچڤانێ و ب رێیا وێ ژی ب ترکیەیێ ڤە گرێ بدە.
ئەڤ کۆریدۆر، کو د ناڤ ھەرێما سیونیک یا ئەرمەنستانێ را دەرباس دبە، ب رێیێن بەژاھی و ترێنێ تێکلیێن بازرگانی و ئابۆری د ناڤبەرا ئازەربایجان، ترکیێ و ئاسیایا ناڤین دە خورت دکە. پشتی شەرێ قەرەباخێ یێ دویەم، د پەیمانا ئاگربەستێ یا 10ێ مژدارا 2020ێ دە، د بەندێ 9ێ دە ڤەکرنا ڤێ گرێدانێ ھاتیە دەستنیشانکرن. لێ بەلێ، د ڤان دەمێن داوی دە، ئیدیعایێن کو ویلایەتێن یەکبوویی یێن ئامەریکایێ دێ کۆریدۆرێ ژ بۆ 99 سالان کرێ بکە و ب ناڤێن “پرا ترامپ” یان ژی “رێیا ترامپ یا ئاشتی و رەفاحا ناڤنەتەوەیی” بێ خەبتاندن دەرکەتنە ھۆلێ. ئەڤ ئیدیعا بوونە سەدەما نیقاشێن ھەرێمی و ناڤنەتەوەیی. ل ژێر، ئەز دێ ئاگاھیێن راست یێن د دەربارێ ڤێ مژارێ دە؛ دەولەتێن کو دێ قازانج بکن و یێن کو دێ زرارێ ببینن، ب شێوەیەک زەلال ل سەر راوەستم.
د تیرمەھا 2025ێ دە، بالیۆزێ ئامەریکایێ یێ ل ترکیەیێ تۆم باڕاجک ل نیو یۆرکێ د ئاخافتنێن خوە دە پێشنیار کر کو بەشەک ژ کۆریدۆرا زەنگەزورێ یا 21-43.5 کم درێژی ژ بۆ 100 سالان ژ ئالیێ شیرکەتەک ئەمەریکی ڤە بێ کرێکرن. ھندەک چاڤکانی ئیدیعا دکن کو ئەڤ پێشنیارە ژ ئالیێ ترکیەیێ ڤە ھاتیە کرن و ئامەریکایێ پشتگری دایە. تێ گۆتن کو پرۆژە دێ ب ناڤێ “پرا ترامپ” یان “رێیا ترامپ یا ئاشتی و رەفاحا ناڤنەتەوەیی” بێ بناڤکرن و دێ ئۆتۆبان، رێیێن ترێنێ، خەتێن ئەنەرژی و بنەسازیا فایبەر ئۆپتیکێ بگرە ناڤ خوە.
حکوومەتا ئەرمەنستانێ ئەڤ ئیدیعا ب ئاوایەکی فەرمی رەد کرییە. دایرەیا مەعلووماتان یا ئەرمەنستانێ راگھاندییە کو “ب هیچ رەنگەکێ رێ ب چ دەست کێشاندنا سەروەریێ یان دەستوورا کۆنترۆلێ ژ ئالیێ ئالیەکی سێیەم ڤە نایێ دایین.” ئەرمەنستان دبێژە کو کۆریدۆر دڤێت ل گۆر قانوونێن وێ بهێتە رێڤەبرن و وەکی ئەلتەرناتیف پرۆژەیەک ب ناڤێ “خاچەرێ یا ئاشتیێ” پێشنیار دکە.
سەرۆککۆمارێ ئازەربایجانێ ئیلھام عەلیەڤ و سەرۆکۆمارێ ترکیەیێ رەجەپ تەییب ئەردۆگان ل دژی وێ یەکێ دەرکەتنە کو کۆریدۆر بکەڤە بن کۆنترۆلا بیانییان. ھندەک چاڤکانی ئیدیعا دکن کو کۆریدۆر دێ ب رێژەیا %40 ژ بۆی ترکیەیێ، %40 ژ بۆی ئازەربایجانێ و %20 ژ بۆی ئەرمەنستانێ هێت پارڤەکرن، لێ ئەڤ یەک ب ئاوایەکی فەرمی نەھاتیە پەژراندن. عەلیەڤ دیار کر کو کۆریدۆر دڤێت “بێیی روویێ ئەرمەنی ببینە” بخەبتە و دێ لگەل ترکیەیێ ھەڤکاری هێت کرن.
پێشنیارا کرێکرنا ئامەریکایێ وەکی چارەسەریەکا دیپلۆماتیک ھاتیە رۆژەڤێ، لێ ژ بەر حەساسیەتێن سەروەریێ یێن ئازەربایجانێ و داخوازێن وەکھەڤیێ یێن ئەرمەنستانێ، ئەنجامدانا وێ د بن گومانێ دەیە. رەدکرنا ئیدیعایان ژ ئالیێ ئەرمەنستانێ ڤە و دژبەریا ئازەربایجانێ یا ل ھەمبەر کۆنترۆلا بیانی، ئیحتیمالا جێبەجێکرنا ڤێ پلانێ کێم دکە. ھەروھا، پەیمانەکا دەمدرێژ یا وەکی کرێکرنا 99 سالان، ژ بەر حەساسیەتێن جیۆپۆلیتیک یێن ھەرێمێ وەکی نە رەئالیست تێ دیتن.
کۆریدۆرا زەنگەزورێ، ژ ئالیێ جیۆپۆلیتیک و جیۆ-ئابۆری ڤە خوەدی گرینگیەک مەزنە:
کۆریدۆرا زەنگەزورێ، ئازەربایجانێ ب ناخچڤانێ و ب رێیا ترکیەیێ ب ئاسیایا ناڤین ڤە گرێ ددە و دکارە ببە بەشەک ژ “کۆریدۆرا ناڤین” (رێیا ترێنێ یا باکوو-تیفلیس-قەرسێ). ئەڤ یەک دکارە رێیا ئیپەکێ یا دیرۆکی ڤەژینە و تێچوویێن بازرگانیا ئاسیا-ئەورۆپا کێم بکە.
گرێدانا بێ ناڤبەر د ناڤبەرا ترکیێ و ئازەربایجانێ دە، یەکبوونا ئابۆری و چاندی یا جیھانا ترک خورت دکە.
ژ بەر شەرێ رووسیا-ئوکراینایێ کو رێیێن بازرگانیێ یێن باکورێ تێک چوونە، زەنگەزور وەکی رێیەکا ئەلتەرناتیف دەردکەڤە پێش.
کۆریدۆرا زەنگەزورێ، ب پشتگریا خەتێن ئەنەرژی و بنەسازیا فایبەر ئۆپتیکێ دکارە بەشداری پێشڤەچوونا ھەرێمی ببە.
ئەگەر کۆریدۆرا زەنگەزورێ بێ خەبتاندن، ئاکتۆرێن کو دکارن قەزەنج بکن ئەڤن:
1. ئازەربایجان:
گھیشتنا راستەراستا ناخچڤانێ، یەکیتیا ئابۆری و سیاسی یا ئازەربایجانێ خورت دکە.
زێدەبوونا بازرگانیێ لگەل ترکیێ و ئاسیایا ناڤین، ھناردەکرنا ئەنەرژی و باندۆرا ھەرێمی یا ئازەربایجانێ زێدە دکە.
کۆریدۆر دکارە ئازەربایجانێ بکە ناڤەندەکا لۆجیستیک یا ستراتەژیک.
2. ترکیە:
گرێدانا راستەراست ب ئاسیایا ناڤین و ئازەربایجانێ ڤە، رۆلا سەرۆکاتیا ھەرێمی یا ترکیەیێ خورت دکە، لێ ئەڤ یەک د ھەمان دەمێ دە دکارە د پرسگرێکا کوردستانێ دە و رۆلا وێ یا ھەرێمی دە مەترسیەکێ بینە و چارەسەرکرنا پرسگرێکا کوردستانێ زەحمەتر بکە.
وەکی بەشەک ژ کۆریدۆرا ناڤین، ترکیە دکارە ببە ناڤەندەکا لۆجیستیک یا جیھانی، ئەڤە ژی دکارە داخوازێن دیکتاتۆری یێن ترکیەیێ خورت بکە و ببە سەدەما خورتکرنا دەولەتەکا زۆردەست ل ھەرێمێ.
داھاتێن ئەنەرژی و بازرگانیێ یێن ترکیەیێ زێدە دبن، باندۆرا وێ یا جیۆ-ئابۆری خورت دبە، لێ ئەڤ یەک دکارە باندۆرەکا نەرینی ل سەر پێڤاژۆیا “نووئاڤاکرنێ یا رۆژھلاتا ناڤین” بکە و ترکیێ بکە دەولەتەکا کو بێتر پرسگرێکان دەردخە.
3. وەلاتێن ئاسیایا ناڤین:
وەلاتێن وەکی ترکمەنستان، کازاکستان و ئۆزبەکستان ب رێیا ترکیەیێ ھێسانتر دگھیژن بازارێن ئەورۆپایێ.
ئەڤ یەک تێکلیێن بازرگانی و ئابۆری یێن ھەرێمی خورت دکە، لێ دکارە گرێدانا ڤان وەلاتان لگەل دەولەتەکا وەکی ترکیەیێ کو ل دژی کوردان و کوردستانێ زلمێ دکە زێدە بکە.
4. چین:
د چارچۆڤەیا پرۆژەیا “یەک کەمبەر یەک رێ” دە، کۆریدۆرا زەنگەزورێ گھیشتنا چینێ بۆ ئەورۆپایێ ھێسان دکە و لێچوونان کێم دکە.
5. ئەورۆپا:
رێیەکا بازرگانیێ یا کورتتر و ئەولەتر، ئیتحالاتا ئەورۆپایێ ژ ئاسیایێ ھێسان دکە.
6. ئەرمەنستان (ب پۆتانسییەل):
ئەگەر ئەرمەنستان ژ کۆریدۆرێ داھاتێ پارڤەکرنێ و ئاڤانتاژێن بازرگانیێ وەربگرە، دکارە بەشداری پێشڤەچوونا ئابۆری یا وێ ببە. لێ ناکۆکیێن ھەیی و فکارێن سەروەریێ ڤێ یەکێ سینۆردار دکن.
د رەوشا ڤەکرنا کۆریدۆرێ دە، ھندەک ئاکتۆر دکارن بکەڤنە د رەوشەکا ب زەرەر دا:
7. ئیران:
ئیران ل دژی پرۆژەیێ دەردکەڤە، ژ بەر کو کۆریدۆرا زەنگەزورێ دکارە تێکلیا وێ یا بەژاھی لگەل ئەرمەنستانێ قوت بکە و ھەڤسەنگیێن جیۆپۆلیتیک بگوھەرینە. ئەڤ یەک باندۆرا ئیرانێ یا ل ھەرێمێ کێم دکە.
گرێدانا رێیێن باکور و باکور-رۆژئاڤایێ ئیرانێ ب ترکیەیێ ڤە دکارە ئیرانێ بکە گرێدایی ترکیەیێ، ئەڤ ژی نە ل گۆر بەرژەوەندیێن ئیرانێ یە.
دگەل کو ئەڤ پرۆژە زەرارێ ددە دەولەتەکا بەربەر و داگیرکار (ئیران)، د ھەمان دەمێ دە دەستێ دەولەتەکا دن یا بەربەر و داگیرکار (ترکیە) ل سەر کوردستانێ خورت دکە.
8. رووسیا:
رووسیا د پەیمانا ئاگربەستێ یا 2020 دە رۆلا ئەولەکاریا کۆریدۆرێ گرتبوو سەر خوە، لێ ژ بەر شەرێ ئوکراینایێ و کێمبوونا باندۆرا وێ یا ھەرێمی، ئەڤ رۆل د بن مەترسیێ دەیە.
ھەولدانێن ئەرمەنستانێ یێن دەولەتیکرنا رێیێن ترێنێ، باندۆرا رووسیایێ د کۆریدۆرا زەنگەزورێ دە بێتر کێم دکە.
ئەگەر کۆریدۆر بکەڤە بن کۆنترۆلا رۆژئاڤا، پۆزیسیۆنا ستراتەژیک یا رووسیایێ ل کافکاسیایا باشوور لاواز دبە.
9. ئەرمەنستان (ب پۆتانسییەل):
ئەگەر ئەرمەنستان ل دژی پرۆژەیێ راوەستە ژ بەر کو ئەو سەروەریا وێ بنپێ دکە، دبە کو ژ فەرسەندێن ئابۆری و بازرگانی بێپار بمینە.
د سیاسەتا ناڤخوەیی دە، حکوومەتا نکۆل پاشینیان ژ بەر ڤێ مژارێ د بن فشارا موخالەفەتێ دەیە، ئەڤ ژی دکارە ببە سەدەما نەئارامییا سیاسی.
رۆلا سەردەست یا ئامەریکایێ د کۆریدۆرێ دە، دبە کو تێکلیێن ستراتەژیکێن ئەرمەنستانێ لگەل یەکیتیا ئەورۆپایێ و فرانسایێ لاواز بکە.
پێشنیارا کرێکرنێ یا ئامەریکایێ، ژ بەر حەساسیەتێن سەروەریێ یێن ئازەربایجانێ و داخوازێن وەکھەڤیێ یێن ئەرمەنستانێ، وەکی نە پێکان تێ دیتن. ھەروھا، ناڤلێکرنێن وەکی “پرا ترامپ” دکارن پرۆژەیێ وەکی ڤترینەکا سیاسی نیشان بدە.
ھەردو وەلات ل دژی کۆنترۆلا بیانیان یا کۆریدۆرێ نە و بەرژەوەندیێن جیھانا ترک دپارێزن. ئەڤ داخواز دبە کو د پێشەرۆژێ دە ببە سەدەما “ئاڤابوونا جەپھەیەکێ ترکی” ل ھەرێمێ، ئەڤ ژی مەترسیەکە کو تێ پاشگوھکرن.
گوھەرتنێن سینۆرێن کو ئیران وەکی “خەتا سۆر” دبینە و کێم بوونا باندۆرا رووسیایێ، پێکانینا پرۆژەیێ زەحمەت دکە.
ئەگەر حکوومەتا پاشینیان دەستوورێ بدە ئاکتۆرێن دەرڤە کو کۆریدۆرێ برێڤە ببن، دبە کو د سیاسەتا ناڤخوەیی دە راستی رەخنەیێن گران بێ.
کۆریدۆرا زەنگەزورێ، ژ بۆ بازرگانیا ھەرێمی و جیھانی فەرسەندەکا ستراتەژیک پێشکێش دکە، لێ د ھەمان دەمێ دە د ناڤەندا تەنگەزارێن جیۆپۆلیتیک دەیە. ئیدیعایا کرێکرنا 99 سالان یا ئامەریکایێ ژ ئالیێ ئەرمەنستانێ ڤە ھاتیە رەدکرن و ژ ئالیێ ئازەربایجان و ترکیەیێ ڤە ھاتیە رەدکرن، ژ بەر ڤێ یەکێ نھا پلانەکا نە پێکانە.
ئەگەر کۆریدۆر بێ ڤەکرن، ئازەربایجان، ترکیە، وەلاتێن ئاسیایا ناڤین و چین دکارن قەزەنجێن ئابۆری و ستراتەژیک ب دەست بخن، لێ باندۆرا ئیران و رووسیایێ یا ھەرێمی کێم دبە.
ئەرمەنستان، ئەگەر ب پرۆژەیێ رە یەکگرتی ببە، دکارە قەزەنج بکە، لێ ژ بەر فکارێن سەروەریێ، مەترسیا ونداکرنا ڤێ فەرسەندێ ھەیە.
