شەیخمۆس ئۆزەنگین
ڤەژینەرێ زمانێ عیبرانی و چاڤکانیەک ئیلھامێ ژ بۆ پاراستنا زمانێ کوردی
ئەلیزەر بن یەھودا، ب ناڤێ خوەیێ عەسلی ئەلیزەر یتزھاک پەرلمان، کەسایەتیەکی دیرۆکییە کو ب خەباتێن خوەیێن ژ بۆ ڤەژاندنا زمانێ عیبرانی وەکی زمانەکی رۆژانە د دیرۆکا مۆدەرن دە جھێ خوە گرتیە.
ژیانا بن یەھودا و خەباتێن وی نە تەنێ ژ بۆ نەتەوەیا جھوو “جوهیان”، لێ بەلێ ژ بۆ ھەموو نەتەوەیێن کو دخوازن زمانێ خوەیێ قەدیم بپارێزن و زندی بکن، بوویە میناکەکی زندی.
ئەڤ نڤیس دێ ب کورتاسی ژیانا بن یەھودا، خەباتێن وی یێن ل سەر زمانێ عیبرانی و گرینگیا ڤان خەباتان ژ بۆ پاراستنا زمانێ کوردی بنرخینە.
ئەلیزەر بن یەھودا، د 7ێ چلەیا 1985 دە ل گوندێ لوزھکی یێ بیلارووسێ (وێ دەمێ د بن دەستێ ئیمپاراتۆریا رووسیایێ دە بوو) ژ دایک بوو. د زارۆکاتیا خوە دە، وەکی گەلەک زارۆکێن جھوویێن ئەورۆپایا رۆژھلات، د “ھەدەر”ێ (دبستانا ئۆلی یا جھوویان) دە پەروەردەیا عیبرانی، تۆرا و تالمودێ وەرگرت. لێ بەلێ، د جوانیا خوە دە، ب باندۆرا ھاسکالایێ (تەشویقا جھوویان) بەر ب خوەندنا زانستی و سەکولەر ڤە چوو.
پشتی خوەندنا ل پاریسێ، ل زانینگەھا سۆربۆننەیێ، وی باوەری ب وێ یەکێ ئانی کو زمانێ عیبرانی دکارە ببە ئاموورەک ژ بۆ یەککرنا نەتەوەیا جھوو و ئاڤاکرنا دەولەتەکا نەتەوەیی.
د سالا 1881ێ دە، بن یەھودا کۆچی وارێ باب و کالان کر، کو وێ دەمێ د بن دەستھلاتا ئیمپاراتۆریا عۆسمانی دە بوو و ل ئۆرشەلیمێ ب جھ بوو.
بن یەھودا، ب ئارمانجا ڤەگەراندنا عیبرانیێ وەکی زمانەکی رۆژانە دەست ب خەباتان کر، ژ بەر کو وێ دەمێ عیبرانی تەنێ د نڤیسێن ئۆلی و عیبادەتان دە دھات بکارئانین. وی مالباتا خوە وەکی تاقیگەهەکێ ژ بۆ ڤێ ئارمانجێ بکار ئانی؛ کورێ وی بن زۆن بوو یەکەم کەسێ کو د دەمێن مۆدەرن دە ب عیبرانیێ وەکی زمانێ دایکێ مەزن بوو.
بن یەھودا، ب خەباتێن خوە یێن سیستەماتیک زمانێ عیبرانی ژ نوو ڤە زندی کر. ھندەک خەباتێن وی یێن سەرەکی ئەڤن:
فەرھەنگا بن یەھودا: وی فەرھەنگا یەکەما عیبرانیا نووژەن ئامادە کر، کو تێ دە پەیڤێن کەڤن یێن عیبرانی و پەیڤێن نوویێن ژ زمانێن سامی (وەکی عەرەبی و ئارامی) ھاتنە وەرگرتن جھ دگرن. ئەڤ فەرھەنگ بوو بنگەھا ستانداردیزاسیۆنا عیبرانیا نووژەن.
دامەزراندنا کۆمیتەیا زمانێ عیبرانی: وی کۆمیتەیا زمانێ عیبرانی (ڤاعاد ھالاشۆن) ئاڤا کر، کو پاشێ بوو ئەکادەمیا زمانێ عیبرانی. ئەڤ سازی ژ بۆ چێکرنا پەیڤێن نوو و ستانداردکرنا زمانی رۆلەکی گرینگ لیست.
وەشانا رۆژنامەیان: بن یەھودا، رۆژنامەیێن عیبرانی یێن وەکی ھازڤ و ھاۆر وەشاند، کو بوون پلاتفۆرمێن گرینگ ژ بۆ بەلاڤکرنا عیبرانیا نووژەن. لێ بەلێ، ڤان رۆژنامەیان جارجاران ژ بەر نەرازیبوونا جھوویێن ئولترا-ئۆرتۆدۆکس، کو عیبرانیێ وەکی زمانەکی پیرۆز ددیتن، ھاتن گرتن.
پەروەردەھیا ب عیبرانی: وی ل دبستانانێ پەروەردەھیا ب عیبرانی تەشویق کر، کو ئەڤ یەک بوو گاڤەکا گرینگ ژ بۆ پەژراندنا زمانی د ناڤ جڤاکێ دە.
ھەر چەند ھندەک پەیڤێن وی، مینا “بادورا” ژ بۆ تەماتێ، نەھاتن قەبوولکرن، لێ گەلەک پەیڤێن نوویێن کو وی چێکرن ئیرۆ ژی د عیبرانیا نووژەن دە تێن بکارئانین. خەباتێن وی د سالا 1922 دە، دەما کو ئینگلیزان عیبرانی وەکی زمانێ فەرمی یێ جھوویێن فلستینێ ناس کرن، ب سەرکەفتنێ ھاتن خەلاتکرن.
خەباتێن ئەلیزەر بن یەھودا ژ بۆ پاراستنا زمانێ کوردی و گەلەک زمانێن دن یێن کو د خەتەرەیا وەندابوونێ دە نە، چاڤکانیەکا مەزنا ئیلھامێ نە. مینا عیبرانیێ، کو بەری خەباتێن بن یەھودا تەنێ د چارچۆڤەیەکا ئۆلی ئان نڤیسکی دە دھات بکارئانین، زمانێ کوردی ژی د گەلەک قادان دە د بن فشارێ دەیە و ھەوجەیێ خەباتێن سیستەماتیکە ژ بۆ کو وەکی زمانەکی رۆژانە و نووژەن بێ پاراستن. ھندەک دەرسێن گرینگێن کو ژ خەباتێن بن یەھودا دکارن ژ بۆ زمانێ کوردی وەرن وەرگرتن ئەڤن. ستانداردیزاسیۆن و فەرھەنگسازی: چێکرنا فەرھەنگێن یەکگرتی ژ بۆ زمانێ کوردی، کو تێ دە ھەم پەیڤێن کەڤن یێن کوردی و ھەم ژی پەیڤێن نوویێن ژ بۆ تێگەھێن مۆدەرن ھاتنە چێکرن، گرینگە. مینا فەرھەنگا بن یەھودا، فەرھەنگێن کوردی ژی دکارن ببن بنگەھا یەکبوونا زمانی.
بکارئانینا زمانی د ژیانا رۆژانە دە: بن یەھودا بکارئانینا عیبرانیێ د مالباتا خوە دە دەست پێ کر. ب ھەمان ئاوایی، هاندانا بکارئانینا زمانێ کوردی د مالبات، دبستان و ژیانا رۆژانە دە دکارە زندیبوونا زمانێ خورت بکە.
پەروەردەھی و چاپەمەنی: پەروەردەھیا ب زمانێ کوردی و وەشانا رۆژنامە، کۆڤار و پرتووکێن ب کوردی دکارە ببە ئاموورەک ژ بۆ بەلاڤکرنا زمان. رۆژنامەیێن بن یەھودا (ھازڤ و ھاۆر) میناکەکن کو چاپەمەنی چاوا دکارە زمانێ نەتەوەیی گەش بکە.
دامەزراندنا سازیان: مینا کۆمیتەیا زمانێ عیبرانی، سازیێن کو ل سەر ستانداردیزاسیۆن و پێشڤەبرنا زمانێ کوردی بخەبتن، دکارن ببن بنگەھا پاراستنا زمان. ئاکادەمیەکا زمانێ کوردی دکارە د ڤی واری دە رۆلەکێ سەرەکی بلیزە.
تێکۆشینا ل دژی بەرخوەدانان: بن یەھودا، ل ھەمبەری بەرخوەدانا جھوویێن ئولترا-ئۆرتۆدۆکس راوەستیا. ب ھەمان ئاوایی، ژ بۆ پاراستنا زمانێ کوردی، دڤێت ل ھەمبەری فشارێن سیاسی، چاندی و جڤاکی تێکۆشین بێ کرن.
ئەلیزەر بن یەھودا، ب خەباتێن خوەیێن بێھەمپا عیبرانی ژ زمانەکی پیرۆز و قەدیم ڤەگوھەراند زمانەکی نووژەن و نەتەوەیی، کو ئیرۆ ب ملیۆنان کەس ل جیھانێ ب وی دئاخڤن میناکەک گرینگە. ژیانا بن یەھودا و خەباتێن وی نیشان ددن کو زمان نە تەنێ ئاموورەکە ژ بۆ راگھاندنێ، لێ بەلێ سەمبۆلەکا گرینگا ناسنامەیا نەتەوەیییە.
ژ بۆ کوردان، کو زمانێ وان د بن گەفێن جھێ دەیە، خەباتێن بن یەھودا میناکەکی زندی نە کو ب کەد، بریارداری و خەباتێن سیستەماتیک، زمانەک دکارە ژ نوو ڤە زندی ببە و ببە بنگەھا یەکبوونا ملی.
ب راستی، خەباتێن ئەلیزەر بن-یەھودا میناکەکا بێھەمپایە ژ بۆ پاراستنا زمانێن د مەترسیێ دە، وەکی زمانێ کوردی. ھشمەندی و بریارداریا وی نیشان ددە کو ب کەد و خەباتەکا سیستەماتیک، زمانەک دکارە ژ نوو ڤە زندی ببە.
ژ بۆ پاراستنا زمانێ کوردی، دڤێت ئەم ژ ڤێ میراتەیا بن یەھودا ئیلھامێ بگرن و ب ھەمان بریارداریێ بخەبتن.
چاڤکانی:
Wikipedia, “Eliezer Ben-Yehuda”
My Jewish Learning, “Eliezer Ben-Yehuda and the Making of Modern Hebrew”
Hebrewversity, “Eliezer Ben-Yehuda and the Revival of the Hebrew Language”
JewAge, “Eliezer Ben-Yehuda – Biography”
NJOP, “Eliezer Ben Yehuda, the Father of Modern Hebrew”
