شەیخمۆس ئۆزەنگین

سبەھا 8ێ کانوونا پێشین یا 2024ێ، ئاژانسێن نووچەیێن جیھانێ ب مانشەتێن “ل سووریێ رەژیما ئەسەد ھلوەشیا” ھەژییان. ژ وێ رۆژێ و ڤر ڤە نێزی نەھ مەھان دەرباس بوون و سووریە کەت ناڤ دەمەکێ تژی نەزەلالی، پەڤچوون، کوشتن و بلندبوونا ئاکتۆرێن نوو. ھێزێن ب پێشەنگیا ھەیەت تەحریر ئەل-شام (هەتەشە)، شام ب دەست خستن و رێڤەبەریەکا دیفاکتۆ ئاڤا کرن. سەرۆکێ وان ئەحمەد ئەل-شارع (ب ناڤێ دن جۆلانی)، ب ھەڤالبەندیا کۆمێن چەکدارێن دن، کابینەیەکا دەمکی ئاڤا کر. لێ بەلێ ئەڤ ئاڤاھیا نوو، د دەمەکێ کورت دە بوو سەدەما توندوتیژیەکا نەدیتی و بێیستیقرارییێ. کوشتنێن ل دژی کێمنەتەوەیان، زەختێن ناڤنەتەوەیی و رەدکرنا داخوازێن ئەتنیکی، پاشەرۆژا سووریێ دیسا کرن مژارا نیقاشێ.

د ناڤ ڤێ تەڤلھەڤیێ دە، ناڤێن مینا جەنەرالێ بەرێ یێ رەژیمێ مەناف تلاسس، وەکی ئەلتەرناتیفێن نوو دەرکەتن ھۆلێ. گەلۆ ئەڤ پێشڤەچوون و گوفتووگۆیێن ل سەر سوورییەیێ، نیشانا دەستپێکا پێڤاژۆیەکا نوو نە؟

ھلوەشینا رەژیما ئەسەد ب پێشکەتنا بلەز یا ھەتەشێ پێک ھات! ھەتەشێ، پشتی کو شام ب دەست خستی، ئەحمەد ئەل-شارع وەکی سەرۆکێ دیفاکتۆ راگھاند. د دەستپێکێ دە رێڤەبەریێ وێنەیەکێ “نەرم” نیشان دا و لگەل کۆمێن تەرۆریست یێن دن ھەڤالبەندی کر، کابینەیەکا رێڤەبەرییێ ب تەنا سەرێ خوە ئاڤا کر.

لێ بەلێ ئەڤ پێڤاژۆ، کو مینا “بووکەکا نوو” دەست پێ کر، زوو ب زوو بوو روویەکێ خوینرێژ.

کێماسیا پەرەیان و پشتگریا ناڤنەتەوەیی یا سینۆردار، رێڤەبەری تەنگاڤ کر، لێ وەلاتێن کەنداڤێ یێن مینا عەرەبستانا و سعوودی کەتن ناڤ لڤێ.

وان سۆز دان کو دێ سێ مەھان مووچەیێن کارمەندان بدن و ژ بۆ راکرنا ھندەک دۆرپێچێن ئابۆری ھەول دان. ترکیە، ژ بۆ کو سووریێ بکە ماندەیا خوە و ملەتێ کورد ل سووریێ نەبن خوەدی ستاتویەکا فەرمی، ب ئاوایەکی چالاک رۆل گرت. پرانییا ڤان ھێزێن ئیسلامی کو د ناڤ ھەتەشێ دە جیھ گرتنە، د بن باندۆرا ترکییەیێ دەبوون. ترکییە، ئەڤ حەساب وەک دەرفەت، ل سەر ساحەیا سوورییەیێ ژ بۆ خوە بکارتانی.

ب تایبەتی د 11ێ ئادارا 2025ێ دە، پەیمانا 7 خالی یا د ناڤبەرا مەزلوم عەڤدی (فەرمەندارێ هەسەدێ) و ئەحمەد ئەل-شارع دە، ب کارئانینا کۆزێن ترکیێ و عەبدوللاھ ئۆجالان ھاتە بدەستخستن. ڤێ پەیمانێ، یەککرنا ھێزێن کوردان لگەل ئارتێشا سووریێ، مافێن کێمنەتەوەیان و ئاگربەستێ د ناڤ خوە دە دحەواند.

لێ بەلێ بەرسڤێن دوورزی و پشت را مووسەیریان (عەلەوی) ژ پرسا “سووریەکا چاوا؟” رە، یێن وەکی “سەرخوەبوون و ستاتویا فەدەرال” دان، پەیمانا د ناڤبەرا مەزلووم عەبدی و ئەحمەد ئەل-شارع بەتال کرن.

فرانسا، ژ بۆ ئاڤاکرنا “سووریەکا نوو” دەست ب ھەولدانێن دیپلۆماتیک کر، لێ ئیسرایل ب بەهانەیا ئەولەھیا سینۆران زەختێ دکە: “ئەز دەستوور نادم کو رێخستنەکا تەرۆریست یا ئیسلامی ل سینۆرێن من دەولەتێ ئاڤا بکە.”

رێڤەبەریا ھەتەشێ، کو سۆزا “کۆمارا عەرەبی یا ناڤەندی” دابوو، د دەمەکێ کورت دە ب بەربەرییێ رەش بوو. ئارمانجا یەکەم عەلەوی (مووسەیری) بوون. د ئادارا 2025ێ دە، ل لازقیێ و تەرتووسێ ب سەدان سڤیلێن عەلەوی – بێ جوداھی ژن، زارۆک – ھاتن کوشتن. ل گۆری چاڤدێریا مافێن مرۆڤا سووریێ (SOHR) و ئامنستی ئنتەرنەشنال، د ڤان ئێریشان دە زێدەتری 1،500 کەس ھاتن کوشتن؛ گەلەک گوند ھاتن شەوتاندن و تالانکرن. ھەر چقا شارع، بەرپرسیاری رەد کر ژی، ڤان بوویەران، کو وەکی تۆلگرتن ھاتن بناڤکرن، بێکۆنترۆلبوونا رێڤەبەریا نوو ئەشکەرە کر.

پەیمانا لگەل مەزلووم عەبدی یا د گەرمایا ڤان کوشتنان دە پێکھات، دەمکورتی رەحەتیەک پەیدا کر. لێ توندوتیژی نەسەکنی. د تیرمەھ-تەباخا 2025ێ دە، باژارێ سووەیدا (سوومەیرا) و دەردۆرا وێ، کو دوورزی لێ ب پرانی دژین، بوو ئارمانج. ھێزێن حکوومەتێ و ملیسێن گرێدایی بەدەویان ئێریشی دوورزیان کرن؛ ب سەدان سڤیل ھاتن کوشتن، گوند ھاتن شەوتاندن. SOHR، زێدەتری 1،000 کوشتی راپۆر کر، دەما کو رویتەرسێ و پسپۆرێن نەتەوەیێن یەکبوویی ئیدیعایێن کوشتنێن ب پلان، دەستاڤێتن و پاقژیا ئەتنیکی پەژراندن.

ئیسرایل، ب ئێریشێن ئەسمانی دەستوەردان کر، کوشتن راوەستاند و ھێزێن ھەتەشێ نەچار کرن کو ژ ھەرێمێ ڤەکشن.

ڤان بوویەران ئەولەھییا کێمنەتەوەیان ئانی رۆژەڤێ جارەک دن و ژ بۆنا قەدەرا خوە نەخن دەستێ ڤان ھێزێن تەرۆریست، سەری ھلدان. دوورزیان ل ھەرێمێن خوە سەرخوەبوون راگھاندن. عەلەویان ژی دەست ب پاراستنا مۆدەلا “فەدەراسیۆنێ” کرن. کورد ھێژ ژی بێدەنگن؛ تشتا کو دخوازن نە دیارە. ئەو ل دۆرا تێگەھێن وەکی “سووریەکا دەمۆکراتیکا نەناڤەندی” دزڤرن، لێ پەیمانا یەککرنا هەسەدێ وەکی گاڤەکا پراگماتیک تێ دیتن.

رەخنە و بەرتەک، ل سەر رێڤەبەریا شارع زێدە دبن؛ جڤاکا ناڤنەتەوەیی زەختا پاراستنا مافێن کێمنەتەوەیان زێدە کر.

مەناف تلاسس، ژ رەژیما کەڤن بەر ب ئالتەرناتیفەکا نوو:

د ناڤ ڤێ ئاژاوەیێ دە، چاپەمەنیا جیھانێ کەسایەتیەکێ نوو دەردخە پێش: مەناف تلاسس.

ئەڤ، نیشانا لێگەرینا سەرۆکاتیەکا ئەلتەرناتیفە. تلاسس، د یەکینەیا ئەلیتا رەژیما ئەسەد، پارێزڤانێن کۆمارێ دە سەرھەنگ بوو، ھەڤالێ زارۆکتیا بەشار ئەسەد و ئەندامێ ئیستیخباراتێ بوو. بابێ وی موستەفا تلاسس، د دەما حافز ئەسەد (1972-2004) دە وەزیرێ پاراستنێ بوو و ژ مالباتەکا ب ھێز یا سوننی بوو.

د سالێن 1980یێ دە تلاسس ئاکادەمیا لەشکەری قەداند، بوو بەرپرسێ ئیستیخباراتێ یێ هێزا 104. د شەرێ ناڤخوەیی یێ 2011ێ دە، ل ھەرێمێن وەکی راستان و دەرا ھەول دا لگەل ئۆپۆزسیۆنێ دیالۆگ دەینا، ژ بۆ سەربەستبەردانا گرتیان خەبتی. لێ ژ بەر ئیسرارا رەژیمێ یا ل سەر توندوتیژیێ، د خزیرانا 2012ێ دە ژ وەزیفەیێ ھاتە دوورخستن و د تیرمەھێ دە لگەل 23 ئەفسەران رەڤیا ترکیێ. ئەڤ، وەکی دەربەیەکا مەزن یا یەکەم ل رەژیمێ، ل رۆژئاڤا ھاتە پێشوازیکرن. تلاسس، شیدەتا ل دژی سڤیلان وەکی “وەلات بەرب دۆژەھێ دبە” بناڤ کر و لگەل مالباتا خوە ل پاریسێ ب جھ بوو.

د 2025ێ دە، پشتی ھلوەشینا ئەسەد، تلاسس دیسا کەت رۆژەڤێ. ل نەتەوەیێن یەکبوویی و ئەورۆپایێ، د ھەڤدیتنێن موخالەفەتێ دە ژ بۆ ڤەگوھەرینەکا دەمۆکراتیک جھ گرت. چاڤکانیێن وەکی عەرەب سەنتەر واشنگتۆن، ژ بەر تێکلیێن وی یێن لگەل رووسیایێ، دبێژن کو دکارە “رۆلەکێ ڤەگوھەرینێ” بلیزە.

د ئیلۆنا 2025ێ دە، تلاسس راگھاند کو ئامادەیە لگەل شارع ھێزێ بکە یەک، لێ ل دژی نۆرمالیزەبوونا لگەل ئیسرایلێ دەرکەت و گۆت “نھا زوویە.”

خالا ھەری بلند، ئاخافتنا وی یا 13ێ ئیلۆنا 2025ێ بوو ل زانینگەھا Sciences Po (ب ڤەخوەندنا جڤاتا فرانسا-لوبنان). تلاسس، شارع وەکی “پلنگێ کاغەزی” بناڤ کر. ئەڤ، ژ فرانسایێ رە پەیامەکە “ئەز ژ بۆ ئاڤاکرنا سووریەکا نوو نامزەدم” بوو.

دەولەتێن یەکبوویی، ئەو ژ بۆ نوونەرتیا سوننی و لایک وەکی “رێڤەبەرێ خوەدی پۆتانسیەل” دبینە؛ وەلاتێن کەنداڤێ (عەرەبستانا سعوودی) وەکی ئالتەرناتیفەکێ ل ھەنبەر ھەتەشێ پشتگری ددن.

لێ رەخنەیێن ل سەر تلاسس، ل سەر رابردۆیا وی یا لگەل رەژیمێ ژی ل ئالییەکی دسەکنن، ھەر چەند تێ ئیدیعاکرن کو “دەستێن وی ب خوینێ سۆر نەبوونە.”

پاشەرۆژەکا بێیستیقرار یان دەستپێکەک نوو؟

سووریا، ژ رەژیما دیفاکتۆ ھەتەشێ بگرە ھەتا قەتلیعامێن کێمنەتەوەیان، ژ پەیمانێن ناڤنەتەوەیی بگرە ھەتا لێگەرینا سەرۆکێن ئالتەرناتیف، د ناڤ گەوریەکا مەزن دەیە. ناڤێن وەکی تلاسس، ب مۆدەلا خوە یا هەژی و ھەمبێزکری ھێڤی ددن ژی، تەنگەزارییێن ئەتنیکی و دەستوەردانێن دەرڤە (ترکیە، فرانسا، ئیسرایل، دەولەتێن یەکبوویی) پێڤاژۆیێ ئالۆز دکن. نەدیاریا کوردان، داخوازا سەرخوەبوونێ یا دوورزیان و بانگەوازیا عەلەویان ژ بۆ فەدەراسیۆنێ، دەولەتەکا ناڤەندی دژوار دکە.

پشتگریا سوودی و سڤککرنا دۆرپێچان، رەحەتیەکا ئابۆریا دەمکی پەیدا دکە ژی، ھەتا کو پرسگرێکێن عەدالەتێ و مافێن کێمنەتەوەیان لگەل رێڤەبەریەکا فەدەرال یا ساخلەم نەیێن پاراستن، ئاشتیەکا ماییندە دووری خەیالانە.

ژ بۆ سووریێ پێڤاژۆیەکا نوو دەست پێ دکە؟

بەلکی؛ لێ ئەڤ رێ، رێیەکا ب خوینێ سۆرکرییە. پاشەرۆژ، ب ھەڤسەنگیێن دیپلۆماتیک و لھەڤھاتنا ناڤخوەیی ڤە گرێدایییە.