بۆ جارا دوێ یه د ده‌ما 6 سالان دا، هه‌رێما كوردستانێ چاڤه‌رێیا كریزه‌كا ئابووری یا دژوار دكه‌ت، ب ئه‌گه‌را داكه‌تنا نرخا په‌ترۆلێ و به‌لاڤبوونا ڤایرۆسا (كۆڤید-19)، هه‌روه‌ها ته‌مامنه‌بوونا گاڤێن چاكسازیێ ئه‌وێن حكوومه‌تا مه‌سروور بارزانی ده‌ست پێ كرین، ئه‌ڤه ژبلی كێمبوونا پارێ یه‌ده‌ك.
ل ناڤه‌راستا سالا 2014ێ، داكه‌تنا نرخا په‌ترۆلێ ژ 110 دۆلاران بۆ 60 دۆلاران، هه‌روه‌ها برینا بوجه‌یا هه‌رێمێ ژ ئالیێ حكوومه‌تا فه‌ده‌رال ڤه، وه‌كر كو هه‌رێما كوردستانێ راستی ره‌وشه‌كا دارایی یا دژوار ببیت و ل وی ده‌می نه‌چار بوو په‌نایێ بۆ پاشكه‌وتكرنا مووچه‌ی ببه‌ت، ئه‌ڤێ ره‌وشێ 4 سالان به‌رده‌وام كر، به‌ری كو ل سالا 2019ێ ئاسایی ببیته‌ڤه.
كیژان ئاستن ئه‌مه‌ریكا دشێت پێ ئابوورێ كوردستانێ ژ كه‌تنێ راگریت
نها و ب ئه‌گه‌رێ به‌لاڤبوونا ڤایرۆسێ (كۆڤید-19) نرخا په‌ترۆلێ جاره‌كا دی و ب ئاوایه‌كێ كاره‌ساتی داكه‌تییه و یه‌ك به‌رمیل گه‌هشتییه دبن 30 دۆلاران دا، ئه‌ڤه ژ بلی راوه‌ستیانا داهاتێ كه‌رتێن دی ل هه‌رێما كوردستانێ وه‌ك داهاتێ ده‌ریێن سنۆری و باجێ، له‌وما هه‌گه‌ر حكوومه‌تا كوردستانێ بریارێن دروست و بله‌ز نه‌ده‌ت، هه‌روه‌ها جڤاكا ناڤده‌وله‌تی پشته‌ڤانییه‌كا زوو ژ بۆ نه‌كه‌ت، خه‌ته‌را هلوه‌شانا ئابوورێ وێ ب دوور ناهێته دیتن، ئه‌مه‌ریكایێ ل ڤێره شیان هه‌نه ل هه‌ردو ئاستان هاریكارییا كوردستانێ بكه‌ت.
هه‌رێما باشوورێ كوردستانێ چه‌ند ژێده‌رێن داهاتی هه‌نه؟
هه‌رێما باشوورێ كوردستانێ دو ژێده‌رێن سه‌ره‌كی یێن داهاتی هه‌نه، داهاتێ په‌ترۆلێ كو رۆژانه 320.000 به‌رمیلن و ب ئاوایه‌كی هه‌ڤبه‌ش ل گه‌ل كۆمپانیێن په‌ترۆلێ یێن ناڤده‌وله‌تی دهێته ئیداره كرن، هه‌روه‌ها 170.000 به‌رمیلێن دی كو هه‌رێم ب خوه ئیداره دكه‌ت، ژێده‌رێ دوێ یێ داهاتی حكوومه‌تا فه‌ده‌رال یا ئیراقێ یه و به‌شه بودجه‌یا هه‌رێمێ یه كو ئه‌و ژی نه جێگیره و پشت به‌ستنێ ل سه‌ر ره‌وشا داراییا ئیراقێ دكه‌ت.
ل داوییا سالا 2019ێ ئابوورێ كوردستانێ گاڤێن گه‌له‌ك باش هاڤێتن، هه‌رچه‌ند كو نرخا په‌ترۆلێ د سه‌ر 64 دۆلاران دا بوو، لێ به‌لێ ل وی ده‌می سه‌رجه‌مێ خه‌رجی و قه‌رێن باشوورێ كوردستانێ دگه‌هشت 1.2 ملیار دۆلارێن مه‌هانه، ئه‌ڤ خه‌رجییه ب داهاتێ په‌ترۆلا كوردستانێ (700 ملیۆن دۆلار) و به‌شه بودجه‌یا هه‌رێمێ ژ به‌غدا (328 ملیۆن دۆلار) و هه‌روه‌ها داهاتێ كه‌رتێن دی یێن نه‌گرێدای په‌ترۆلێ (261 ملیۆن دۆلار) دهاتن ئه‌دا كرن، دهاته چاڤه‌رێكرن داهاتێ هه‌رێما كوردستانێ بگه‌هیته 1.44 ملیار دۆلاران، لێ به‌لێ كریزا كۆرۆنایێ ئه‌ڤ هێڤییه ئێفلێنجی كر.
كریزا كۆرۆنایێ زیان ب سه‌دان ملیۆنێن دۆلاران ب داهاتێ باشوورێ كوردستانێ ئێخستن، واته ژ 1.2 ملیار دۆلارێن مه‌هانه، بوونه 648 ملیۆن دۆلار، ئه‌ڤ قه‌باره ژ ڤان ژێده‌ران دهێته دابین كرن، به‌شه بودجه‌یا هه‌رێمێ یا مه‌هانه كو (328 ملیۆن دۆلارن)، هه‌روه‌ها فرۆتنا راست راست یا په‌ترۆلێ ب (270 ملیۆن دۆلاران) و داهاتێ نه‌گرێدای كه‌رتێ په‌ترۆلێ كو ئه‌و ژی (50 ملیۆن دۆلارن)، ب گۆتنه‌كا دی، كورتهێنانه‌ك چێبوویه كو ب قه‌بارێ 300 ملیۆن دۆلارێن مه‌هانه دهێته ته‌خمین كرن.
پلانا هه‌رێمێ چی یه، ئه‌رێ دێ مووچه‌ی پاشكه‌وت كه‌ته‌ڤه؟
ب نه‌رینا مایكل نایتس، «دبیت ئه‌ڤ ره‌وشه حكوومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ به‌ر ب وێ ئاراسته‌یێ ببه‌ت كو ل شوونا په‌نایێ ژ بۆ پاشكه‌وتكرنا مووچه‌یێن فه‌رمانبه‌ران ببه‌ت، دانا خه‌رجیێن كۆمپانیێن ناڤده‌وله‌تی یێن ل هه‌رێمێ كارێ په‌ترۆلێ دكه‌ن پاشبێخیت» كو دگه‌هنه ( 270 ملیۆن دۆلارێن) مه‌هانه، لێ خه‌ته‌را ئه‌ڤێ پلانێ گه‌له‌ك مه‌زنه.
د كریزێن دارایی دا، حكوومه‌تێن وه‌لاتان، وه‌به‌رهێنه‌رێن بیانی وه‌كه ئارمانجه‌كا ب ساناهی دبینن، ژبه‌ركو سه‌رمایێ وان ل وه‌لاتێن وان د كاری دا یه، هه‌روه‌ها وان وه‌به‌رهێنه‌رێن بیانی چ ده‌ستهلاته‌كا سیاسی نینه كو بشێن كاریگه‌رییه‌كا مه‌زن بكه‌ن ل سه‌ر حكوومه‌تان پێ بكه‌ن.
لێ ل باشوورێ كوردستانێ باوه‌رییا وه‌به‌رهێنه‌ران نه‌هند مه‌زنه، ژبه‌ر كریزێن سالا 2015ێ و شه‌رێ داعشێ، هه‌روه‌ها كارتێكرنا ره‌فه‌راندۆما 2017ێ، له‌وما هه‌گه‌ر حكوومه‌تا كوردستانێ خه‌رجیێن ڤان كۆمپانییان پاشئێخستن، نه‌دووره ئه‌ڤ بێ باوه‌ری یه مه‌زنتر لێ بهێت و ببیته ئه‌گه‌رێ ڤه‌كێشانا وان ژ هه‌رێمێ.
ل سالا 2019ێ كه‌رتێ په‌ترۆلێ یێ هه‌رێما باشوورێ كوردستانێ نێزی 500 ملیۆن دۆلاران مه‌هانه ژ بۆ هه‌رێمێ ب ده‌ست خستن، ئانكو ب قه‌بارێ 6 ملیار دۆلاران د سالێ دا، پیشه‌سازییا په‌ترۆلێ د گه‌شه‌یه‌كا گه‌له‌ك باش دابوو و هه‌ر ئه‌ڤه بوو ئه‌گه‌ر وه‌ختێ ل 19 شوباتا بووری وه‌زیرێ ووزه‌یا ئه‌مه‌ریكایێ «دان برۆیلێت» ب مه‌سروور بارزانی سه‌رۆكوه‌زیرێ حكوومه‌تا كوردستانێ گۆتی كو «كه‌رتێ په‌ترۆلێ موعجیزه‌یه، هه‌ر چه‌نده كو ده‌ردوورا كوردان هشكاتی یه، لێ به‌لێ نها هه‌نارده‌یێن وان ب قه‌ده‌ر هه‌نارده‌یێن لیبیایێ نه»، وه‌زیرێ ووه‌زیا ئه‌مه‌ریكایێ سه‌ركه‌تنا كه‌رتا په‌ترۆلا كوردستانێ ژ بۆ سیاسه‌تا ساخله‌م یا مه‌سروور بارزانی ڤه‌گه‌راندبوو، مایكل نایتس دبێژیت، لێ به‌لێ پاش چه‌ند حه‌فتییه‌كان ئه‌ڤ موعجیزه به‌ر ب نه‌مانێ ڤه چوو و ئه‌گه‌ر ژ بۆ ڤایرۆسا كۆرۆنایێ ڤه‌دگه‌ریت.
مایكل نایتس ژ په‌یمانگه‌ها واشنتۆن بۆ لێكۆلینێن ستراتیجی و هه‌روه‌ها بسپۆرێ په‌یوه‌ندیێن هه‌رێما باشوور و ئه‌مه‌ریكایێ دبێژیت: «ژ بۆ كو هه‌رێما كوردستانێ سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل ڤێ كریزێ و ره‌وشا نها بكه‌ت، پێویسته حكوومه‌تا وێ مفای ژ سه‌ربوورا 2014ێ ببینیت، ده‌مێ نرخا په‌ترۆلێ داكه‌تی و رێكان ده‌ست نیشان دكه‌ت، ئه‌و ژی رژدبوون ل سه‌ر چاكسازیێن ئابووری و دانا گره‌نتیێ بۆ وه‌به‌رهێنه‌رێن بیانی كو هه‌رێم هه‌ڤپشه‌كه‌كا جهێ باوه‌ریێ یه، هه‌گه‌ر چ حكوومه‌تا به‌رێ یا كوردستانێ بریاره‌كا هه‌ری ب زه‌حمه‌ت دابوو ده‌مێ په‌نا بۆ پاشكه‌وتكرنا مووچه‌یێن فه‌رمانبه‌ران بری، لێ ژبه‌ركو ل وی ده‌می هه‌لوه‌ستێ وه‌لاتیێن كوردستانێ خوه‌راگربوو، هه‌رێم نه‌كه‌ت، هه‌ر ئه‌ڤه بوو وه‌كری كو هه‌رێمێ شیایی ب باشی سه‌ركه‌تنێ ل سه‌ر كریزا 2017ێ ژی بكه‌ت، ده‌مێ كه‌تییه بن دۆرپێچێ ب ئه‌گه‌را ره‌فه‌راندۆمێ.
ئیداره‌كرنا ڤان هه‌ردو كریزان وه‌كر كو وه‌به‌رهێنه‌رێن بیانی ل هه‌رێمێ بمینن و به‌رده‌وامیێ بده‌نه كارێن خۆ، هه‌ر چه‌نده 220 هزار به‌رمیلێن رۆژانه ب ئه‌گه‌را ژ ده‌ست چوونا كه‌ركووكێ كێمبوون، لێ به‌لێ حكوومه‌تا كوردستانێ بهێز ژ ڤان هه‌ردو كریزان ده‌ربازبوو.
چاره‌سه‌ری چی یه، مایكل نایتس 6 رێك ده‌ست نیشان كرینه كو واشنتۆن دشێت بكاربنیت و ئابوورێ كوردستانێ رزگار بكه‌ت؟
بۆ ده‌ركه‌تنا هه‌رێما كوردستانێ ژ ڤێ كریزێ و هه‌ولێن ئه‌مه‌ریكایێ ژ بۆ هاریكارییا هه‌رێمێ دبینیت، ژبه‌ركو هه‌رێما كوردستانێ ب یه‌ك ژ هه‌ڤپه‌یمانێن هه‌ری ب هێز یێن ئه‌مه‌ریكایێ دهێته هه‌ژمارتن، پێویسته واشنتۆن ڤان رێكێن كاریگه‌ر و كێم خه‌رجی ژ بۆ پشتگرییا كوردستانێ و ژناڤنه‌چوونا ئابوورێ وێ بگریته به‌ر:
ئێك: گارانتیكرنا هنارتنا به‌شه بودجه‌یا هه‌رێما كوردستانێ ژ ئالیێ به‌غدایێ ڤه، ژبه‌ركو ب ئه‌گه‌را داكه‌تنا نرخا په‌ترۆلێ بۆ 30 دۆلاران، هه‌رێما كوردستانێ نه‌شێت خه‌رجیێن فرۆتنا په‌ترۆلا خوه یا راست راست ئه‌دا بكه‌ت، چونكه په‌ترۆلا كوردستانێ بۆ هه‌ر به‌رمیله‌كێ (11 دۆلار) ژێ دهێنه برین وه‌ك خه‌رجیێن ڤه‌گوهاستنێ، به‌رهه‌مئینان و بازرگانێن ناڤده‌وله‌تی نه، ب گۆتنه‌كا دی، واشنتۆن فشارێ ل به‌غدایێ بكه‌ت به‌شا مه‌هانه یا هه‌رێما كوردستانێ وه‌ك سالا 2019ێ بۆ دابین بكه‌ت كو (328 ملیۆن دۆلارن) مه‌هانه، هه‌ر چه‌نده هێژ بودجه‌یا ئیراقێ یا 2020ێ ب ئه‌گه‌رێ نه‌بوونا سه‌رۆكێ وه‌زیران نه‌هاتییه ئاماده كرن.
هه‌روه‌ها ل گه‌ل په‌ژراندنا بودجه‌یا 2020ێ، پێویسته واشنتۆن ده‌ستهلاتا خوه ل سه‌ر سازیێن دارایی یێن ناڤده‌وله‌تی بكاربنیت كو پشتگرییا كوردستانێ بكه‌ن، داكو كورد تووشی چ كریز و سزا و بێ دادیێ ژ ئالیێ به‌غدایێ ڤه نه‌بن، ئانكو دابینكرنا (700 ملیۆن دۆلاران) مه‌هانه بۆ هه‌رێمێ ژ به‌غدایێ و هه‌ر رێیه‌كا دی، هه‌روه‌ها پێویسته واشنتۆن به‌شا كوردستانێ ژ وان هاریكارییان دابین بكه‌ت، ئه‌وێن به‌نكا دراڤی یا ناڤده‌وله‌تی بۆ به‌رهنگاربوونا كۆرۆنایێ ژ بۆ ئیراقێ دابین دكه‌ت.
دوو: حكوومه‌تا كوردستانێ گارانتیێ بده‌ته كۆمپانی و وه‌به‌رهێنه‌رێن بیانی كو خه‌رجیێن وان ناهێنه برین، ژ به‌ركو واشنتۆنێ گه‌له‌ك كار كرییه هه‌تا كو ئه‌و كۆمپانی هاتینه كوردستانێ، ب تایبه‌ت یێن كه‌رتێ په‌ترۆلێ و غازێ، له‌وما هه‌گه‌ر حكوومه‌تا كوردستانێ خه‌رجیێن كۆمپانییان ئه‌دا نه‌كرن، په‌یوه‌ندییا وێ ل گه‌ل وان كۆمپانییان دێ تێكچیت، مایكل نایتس دبینیت كو پێویسته ل سه‌ر وه‌زاره‌تا ووزه‌یا ئه‌مه‌ریكایێ، رایه‌دارێن كوردستانێ هایدار بكه‌ت كو پلانا وان یا پاشئێخستنا ئه‌داكرنا خه‌رجیێن كۆمپانییان دێ بێ باوه‌ریێ چێكه‌ت و پاش ترس هه‌یه وه‌به‌رهێنه‌ر خۆ ڤه‌كێشن و ل ڤێره ڤه‌كێشانا یه‌ك وه‌به‌رهێنه‌ر دێ كاریگه‌ریێ ل یێن دی ژی كه‌ت و نه‌دووره ئه‌و ژی هه‌مان گاڤێ ب هاڤێژن.
له‌وما مایكل نایتس دبینیت باشتره حكوومه‌تا كوردستانێ هه‌رزوو كۆمبوونه‌كێ ب رێیا ڤیدیۆ كۆنفرانسێ ل گه‌ل وان كۆمپانی و وه‌به‌رهێنه‌ران گرێده‌ت، داكو ل سه‌ر ئه‌داكرنا خه‌رجییان و پاشئێخستنا وان بگه‌هنه رێككه‌فتنه‌كێ.
سێ: گوهارتنا سازی و وه‌ستگه‌هێن گازوایلێ ب غازێ، مایكل نایتس د شرۆڤه‌یا خوه دا دبێژیت: «وه‌زاره‌تا ووزه‌یا ئه‌مه‌ریكایێ دشێت هاریكارییا هه‌رێما كوردستانێ بكه‌ت داكو سازی و وه‌ستگه‌هێن كاره‌بێ ژ گازوایلێ بۆ غازا سروشتی بگوهۆریت، چونكه ئه‌ڤ وه‌ستگه‌هێن هه‌رێمێ ب گازوایلا هاورده‌كری كار دكه‌ن و خه‌رجیێن وێ گازوایلێ ل سه‌ر حكوومه‌تێ گه‌له‌كه، له‌وما هه‌گه‌ر ئه‌ڤ وه‌ستگه‌هـ ب غازا كوردستانێ ب خۆ كار بكه‌ن، ئه‌ڤ خه‌رجی دێ بۆ حكوومه‌تێ مینن.
چار: په‌ترۆلا یه‌ده‌ك یا ئه‌مریكا پشت به‌ستنێ ل سه‌ر كرینا په‌ترۆلێ ب بهایێن كێم دكه‌ت و به‌رهه‌مهێنه‌رێن ئه‌مه‌ریكی ڤی یه‌ده‌كی بۆ وه‌لاتێ خۆ دابین دكه‌ن، لێ ل ڤێره واشنتۆن دشێت په‌ترۆلا خاڤا كوردستانێ بكریت داكو داهاته‌ك بۆ حكوومه‌تا كوردستانێ بهێته دابین كرن.
پێنج: پشته‌ڤانییا پێشمه‌رگه‌ی، وه‌كو دیار ویلایه‌تێن یه‌كگرتی یێن ئه‌مه‌ریكایێ ل سالا 2019ێ (23 ملیۆن دۆلار) مه‌هانه بۆ مووچه‌یێ به‌شه‌ك ژ پێشمه‌رگه‌ی و دابین دكرن، لێ نها ئه‌ڤ كۆژمه ژ بۆ (17 ملیۆن دۆلاران) كێم كرییه و ترس هه‌یه ب یه‌ك جار بهێته برین، له‌وما پێویسته واشنتۆن به‌رده‌وامیێ بده‌ته ڤێ هاریكاریێ و وه‌ك سالا 2019ێ ئانكو جاره‌كا دی بكه‌ته (23 ملیۆن دۆلار).
شه‌ش: پشتگرییا واشنتۆنێ بۆ چاكسازیێن ئابووری یێن مه‌سروور بارزانی سه‌رۆكوه‌زیرێ هه‌رێما كوردستانێ.
دێ چ گه‌هیته ئه‌مه‌ریكایێ، یان ئه‌مه‌ریكا ل به‌رانبه‌ر چ دێ ڤێ هاریكاریێ بۆ كوردستانێ كه‌ت؟
مایكل نایتس ل داوییا ڤێ شرۆڤه‌یا خۆ گه‌هشتییه ڤی ئه‌نجامی:
ئیداره‌یا حكوومه‌تا مه‌سروور بارزانی بۆ دۆسییا كۆرۆنایێ ته‌نێ یه‌ك رامانێ دده‌ت ئه‌و ژی ئه‌وه كو نیازێن مه‌سروور بارزانی وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌كێ چاكساز نیشا دده‌ت، دوباره پاشكه‌وتكرنا مووچه‌ی و كێمكرنا خه‌رجیێن حكوومه‌تێ ژی دێ وه‌ك یه‌كه‌م تاقیكرن بیت بۆ مه‌سروور بارزانی، له‌وما پێویسته حكوومه‌تا ئه‌مه‌ریكایێ پێشوازیێ ل ڤان گاڤێن وی یێن چاكسازیێ بكه‌ت و هه‌روه‌ها فشارێ ل ئالیێن كوردی ل سلێمانیێ، هه‌ولێرێ و دهۆكێ ژی بكه‌ت كو پشتگرییا چاكسازیێن مه‌سروور بارزانی بكه‌ن، ل شوونا كو ئه‌ڤ ئالی یه ئیستغلالا ڤێ ره‌وشێ ژ بۆ هنده‌ك به‌رژه‌وه‌ندیێن حزبی یێن ده‌م كورت بكه‌ن.
ل به‌رانبه‌ر ڤێ هاریكارییا ئه‌مه‌ریكایێ، ده‌ستهلاتا ئه‌مه‌ریكایێ و هه‌ڤپه‌یمانه‌تییا وێ د گه‌ل هه‌رێما كوردستانێ دێ بهێزتر و خورتر بیت، مایكل نایتس دبێژیت: ئه‌ڤ سیاسه‌تا ئه‌مه‌ریكایێ دێ كوردستانێ ژی رازی كه‌ت كو سه‌رۆكوه‌زیرێن نوو یێ ئیراقێ «عه‌دنان زورفی» قه‌بوول بكه‌ت، چونكه به‌ره‌ڤاژی هه‌گه‌ر كوردان ئه‌ڤ سه‌رۆكوه‌زیره ره‌ت كر و خۆ نێزیكی به‌غدایێ نه‌كر، ئه‌مه‌ریكایێ شیان نابن چ رێكێن دی ژ بۆ رزگار كرنا ئابووری كوردستانێ بكاربینیت.
