کورد وەکە جڤاک و جوگرافی د ڤان دوسەد سالێن داوی دە راستی گەلەک ئێرشێن ئیدەۆلۆژیک، پۆلیتیک، پەیمان و دژاتییێن جودا ھاتنە. پانتورکیزم، پان-عەرەبیزم و تێکۆشینا ئایدۆلۆژیێن جودایێن ئیرانی یێن ژ بۆ کو کوردان د ناڤا خوە دە بحەلینن، ھەر چقاس ب تەڤاھی نە سەرکەفتی بن ژی، بوونە سەدەما ئێش، ئازار و تراژەدییێن مەزن. د ناڤ وان دە، ب تایبەتی د چارێکا یەکێ یا سەدسالا 20ێ دە، مرۆڤ دکارە پەیمانێن سایکس بیکۆ و لۆزانێ بحەسبینە. ژ ئالیێ ئیدەۆلۆژیک ڤە ژی دڤێت پۆلیتیکایێن کۆلۆنیالیست و ئاسیمیلاسیۆنیستێن عەرەب و فارسان ب گەلەک ئالیان ڤە بهێن لێکۆلینکرن. لێ بەلێ ئاسیمیلاسیۆن “بشافتن” و ئۆتۆئاسیمیلاسیۆن ل چ پارچەیان ب قاسی باکورێ کوردستانێ ب باندۆر نەبوویە. ب تایبەتی ژی پەیمانا لۆزانێ و ھەلوەستا کوردێن باکور یا ل ھەمبەر لۆزانێ باندۆرەک مەزن ل سەر ڤێ یەکێ کر.
سێگۆشەیا سیڤەر-لۆزان-میساقا مللی و کورد
سیڤەر و لۆزان دو پەیمانن کو کورد د دەستپێکا سەدسالا 20 دە روو ب روو مانە
سیڤەر ب ھندەک ئالیێن نەرینی ڤە پەیمانەک بوو کو شانس ددا کوردان و ھەموو کێمنەتەوەیێن د ناڤا ئیمپاراتۆریا عۆسمانی دە کو خوە ب رێڤە ببن و دەربارێ قەدەرا خوە دە بریاران بدن. دەستھلاتداریا سیاسییا ترکیەیێ ژ ڤێ پەیمانێ ترسیابوو، ژ بۆ ھلوەشاندنا سیڤەرێ تێدکۆشیا و د ئەنجامێ دە لۆزان ھات ئیمزەکرن. ھەر چقاس پر بەرفرەھ بە ژی، لۆزانێ سێ ئەنجامان دەرخستن.
یەکەم؛ وەلاتێ کوردان ھات پارچەکرن و کورد ل سەر خاکا خوە بوون ملەتەکی پەنابەر و ناڤا وان چ بەلگەیێن ناڤنەتەوەیی دە جھ نەگرت.
دویەم؛ لۆزان بوو پەیمانا دامەزراندنا دەولەتا ترک، کۆمارا ترکیەیێ ب بریارێن لۆزانێ ھاتە ئاڤا کرن.
سێیەم؛ ترکان ل لۆزانێ ھەبوونا نەتەو دەولەتا خوە گارانتی کرن، لێ ژ ھەرێمێن وەک قبرس، مووسل-کەرکووک و باتوومێ ژی دەرکەتن، کو د خەونا وان دە ترکیەیەکە مەزن یا کو د بن ناڤێ میساقا مللی دە پێک دھات ھەبوو. ب گۆتنەکە دن، پلانا میساقا مللی تێک چوو.
ئەڤ تەڤلیهەڤیێن دیرۆکی پەیوەندیێن د ناڤبەرا پەیمانێن سیڤەر-لۆزان و ھەتا میساقا مللی دە دەردخە ھۆلێ. ھەر کەسێ ل سەر ناڤێ کورد و کوردستانێ سیاسەتێ دکە دڤێت پارادیگمایا خوەیا سیاسی دیار بکە، دڤێت ڤێ سێگۆشەیێ ناس بکە، ئالیێ خوە ھلبژێرە و ل دژی ئالییێن دن تێبکۆشە.
باشە، ئەم ل ڤێرە بهێینە سەر ڤێ پرسێ: “ھەلوەستا عەڤدللا ئۆجەلان، پارتیا وی پەکەکێ و رێخستنێن گرێدایی وێ ل ھەمبەر سیڤەرێ، لۆزان و میساقا مللی چیە؟”
ئۆجالان: پەیمانا سیڤەرێ مەترسیەکا مەزنە
ووسا دخویە کو پەکەکە د ڤان سێ مەھێن بۆری دە ژ بۆ خەتا خوەیا لۆزانپارێزی ڤەشێرە ل دژی پەیمانا لۆزانێ پێکھاتەیێن خوە سەفەربەر کرینە. کۆنفەرانس و جڤینا لدار دخن. گەلەک پەیڤ پێش خستن. لێ د ڤێ مژارێ دە ژ دلن یان نە، ئەڤە جھێ گومان و نیقاشێیە. ژ بەر کو ئەم دبینن کو ئۆجالان د نڤیسێن خوەیێن ئیمرالیێ دە کو ژ ئالیێ پەکەکێ ڤە وەکە پرتووکێن پیرۆز تێن دەستگرتن، دژبەریا سیڤەرێ یا کو تێدا باسی مافێ خوەسەری و سەرخوەبوونا کوردان هاتیە کرن، دکە. ئەم دبینن کو ئەو ئاپۆ نە تەنێ لۆزانێ دپارێزە، ھەتا بوویە پارێزاڤانێ میساقا مللی یا ترک.
ل گۆری ئۆجالان “پەیمانا سیڤەر ژ بۆ جوگرافیا ئاناتۆلیا و مەزۆپۆتامیایێ مەترسیەکا مەزنە”. ژ بەر کو دا کورد و ئەرمەنی ل سیڤەرێ بنە خوەدییێن ئاخا خوە، ترک ژی دا بنە خوەدی پارچەیا پچووکتر. لێبەلێ میساقا-مللی رێیەکا رزگاریا نەتەوی بوو ژ بۆ ترکا. ژ ئالیێ دن ڤە ئۆجالان د دەربارێ میساقا مللی دە وھا دبێژە: “وەکە وێ دەمێ دڤێت ترک و کورد ژی د چارچۆڤەیا میساقا-مللی دە ببن یەک و ترکیەیەکا نوو و پاشەرۆژەکا نوو ئاڤا بکن.” لێ چما؟
ئۆجالان کفنێ بێدەولەتبوونێ ب گۆتنێن ئایدۆلۆژیک خەملاند و دیسا کرە بەر کوردان.
کورد و ترک ھەزار سالن ب ھەڤ را دژین. و کورد ھەرتم وەکە کورێ ژنبابێ، برایێن بچووک و نەینووکێن کو دەما درێژ دبن دڤێت بێن برین ھاتنە دەست گرتن. ب تایبەتی د دەستپێکا سەدسالا 20 دە ئەڤ رێکەفتنا کوردان ب ترکان رەکری چ داھاتییێ وێ ژ بۆ کوردان چێنە بوو. نەکارین ببن خوەدی دەولەت و نەژی کارین دەربارێ قەدەرا خوە دە بریاردەر بن. پرتووکێن ئۆجالان یێن کو ب تێگەهـ و بەلگەیێن ئایدۆلۆژیک “کفنێ بێدەولەتبوونێ”یێ کو لۆزانێ ژ بۆ کوردان دووریبوو خەملاند و پێشکێشی کوردان کر.
ل گۆری ھەموو فکرێن کو ئۆجالان ژ سالا 2000 ڤە پێشدخە، مەبەست ئەوە کو نەھێلە کورد ببن خوەدی دەولەت. ئۆجالان دەستپێکێ ھەول دا کو کورد بێدەولەتبوونێ وەک تشتەکی پێشکەتی قەبوول بکن و تێگەھەکا بێدەولەتبوونێ دەرخست ھۆلێ. پاشێ، ئۆجالان ب ھەزاران رووپەل نڤیساندن، دا کو ب کوردان بدە باوەرکرن کو دەولەت خەرابە، پیسە و ھەتا وی گۆت پەیڤا دەولەت ب عەرەبی ب واتەیا “دەستدرێژیکرنا سێکسی ل سەر ژنەکا جوان” دهێت. ئۆجالان ئیدیعا کر کو جڤاکا بێ دەولەت ئازادە، ئەڤە 5 ھەزار سالن سیستەما دەولەتێ جڤاکا مرۆڤان کرییە کۆلە. بێ دەولەتی وەکە پاشڤەروویی نرخاند.
پشتی کو تێگەهێن وەکە مۆدەرنیتەیا دەمۆکراتیکا خەیالی کو تشتەکی ووسا نینە، وەکە مۆدێل پێشکێشی کوردان کری، گۆت، “ئەگەر دەولەتێ بدن مە ژی ئەم دەولەتێ ناخوازین، ئەم چ جاران دەولەتبوونێ ناخوازین، ئەم ل دژی گوھەرتنا سینۆرێن دەولەتا نە” و پاشێ گۆت ژ بۆ باکورێ کوردستانێ، کو نفووسا کوردان ژ 20 ملیۆنا دەرباس دبە، دڤێت “ترک-ترکبوون بهێت پەژراندن. پارتیا وی و رێخستنێن گرێدایی وان ھەمان خەتا ترکبوونێ بەردەوام دکن. د دیرۆکێ دە د ناڤ کوردان دە دەمارەکا ووسا نەبوو.
روحا عیسمەت ئینۆنوو، زولفی تگرەل و دیاب ئاغا ل شەخسێ ئۆجالان دە دژی.
دەما کو د 24 تیرمەھا 1923 دا ل لۆزانێ پەیمانا کو کوردان ئینکار دکە ھات ئیمزەکرن، کوردێن کو دگۆتن “کورد دەولەتەکا جودا ناخوازن” ژی ھەبوون. یێ دەستپێکێ عیسمەت ئینونوو بوو. ھەر چقاس ئەو کورێ مالبەتەکا کوردێن بەدلیسی یێن ب ناڤ و دەنگ بوو ژی، نەھشت کو کورد “مافێ چارەنووسا” خوە ب کار بینن. ژ بەر کو ئەو سەرۆکێ شاندا ترکیێ بوو، کو پەیمانا سیڤەرێ ھلوەشاند و لۆزان پێکانی. ڤێ پەیمانێ ژ بۆ کوردان مرن، پەنابەری، مشەختی، کۆمکوژی و توونەبوون ئانی، ژ بۆ ترکان ژی نەتەو دەولەت.
کوردەکی دن ژی محەمەد زولفی تگرەل د شاندا کو ل لۆزانێ پەیمان ئیمزە کربوو دا بوو. ئەو ژی ژ ئامەدێ بوو. مستەفا کەمال ئەو شاندە لۆزانێ کو ببێژە، بنێرن حکوومەتا ئەنقەرە یا کوردانە ژی. ل سەر ناڤێ کوردان ل لۆزانێ بوو. لێ بەلێ ل گۆری پرتووکێن دیرۆکێ، د روونشتنا مووسلێ دە کو ل سەر پارچەکرنا کوردانە، ئەو ژی ب ئیدیعایا نەخوەشیێ نەھاتە روونشتنا کۆنفەرانسێ.
یێن کو ل سەر ناڤێ کوردان د مەجلیسێ دا بوون ژی ھەبوون: میناک دیاب ئاغا. دیاب ئاغا ل دژی پەیمانا سیڤەرێ دەرکەت. دیاب ئاغا وھا بەحسا وێ سەردەمێ دکە: “گاڤا من بھیست کو دبێژن وێرێ وەلاتێ کوردا نە، ل وێرێ حکوومەتەکا کوردی دهێت ئاڤا کرن، ئەز ھێرس بووم و دەرکەتم سەر دکێ. (ئەو بەحسا پەیمانا سیڤەرێ دکە) و من گۆت: “ئەم ھەموو یەکن. نە دۆزا ترکی و نە ژی یا کوردی ھەیە. ئەم ھەموو یەکن؛ ئەم برا نە. لێ دژمن دخوازن دوبەرەکیێ بێخن ناڤا مە کو ئەم ئێریشی ھەڤ بکن. ئەو خاپینۆکن وەلات چقاس بەر ب پێش ڤە دچە، ئەم ئەو قاس باشترین.”
پارادیگمایا ترککرنا عەڤدلا ئۆجەلان و ئارمانجا دیاب ئاغا یەکە. تێگەهێن وەکە براتیا گەلان و کۆمارا دەمۆکراتیک چ ھەڤتایێ وێ یێ سیاسی و ئیداری نینە. خەتا ئۆجەلان و یا دیاب ئاغا یەکە. ئۆجەلان ل سەر شۆپا دییاب ئاغا دمەشە. حەسەن خەیری تەلگرافەکێ دشینە لۆزانێ و دبێژە، “کورد ناخوازن ژ ترکیەیێ ڤەقەتن، شاندا ترک نوونەراتیا مە ھەموویان دکە. ب راستی ژی مستەفا کەمال ژ حەسەن خەیری داخواز دکە کو ب جل و بەرگێن کوردی بچیت پەرلەمانی. ب ڤی ئاوایی دخوازە ب وێنەیێن جلووبەرگێن کوردی ژ لۆزانێ رە ببێژە کورد و ترک یەکن. ب هەمان رەنگی ئیرۆ پارلەمەنتەرێن کورد د پەرلەمانێ ترکیەیێ دە ترکبوونێ مەشرووع دکن.
کورتەنڤیسەک ب ڤی رەنگی ڤێ یەکێ باش نیشانی مە ددە: ئینۆنوو، زیا تورەل، دیاب ئاغا ب دەھان ناڤێن دن کو ئەم نکارن ب ناڤ بکن لۆزان پاراست، ترکیە ئاڤا کر و ئیخانەت ل کوردان ھاتە کرن. روحا لۆزانپارێزێن سالا 1923 ئیرۆ د پارادیگمایا ئۆجالان دە دژی.
ھەر کەسێ کو سیاسەتا ئۆجالان ددۆمینە د راستیدە ئەو شۆپینەرێ دیاب ئاغا یە
کۆمبوونێن پەکەکێ یێن سالڤەگەرا 100 سالییا پەیمانا لۆزانێ ڤێ راستیێ ناگوھەرینە. پەکەکە ھەزار مەش و ھەزار کۆنفەرانسان چێبکە ژی، راستییا وێ ئەڤەیە: یێن کو ناخوازن سینۆرێن کو لۆزانێ ل سەر کوردان سەپاندی بهێن گوھەرتن، یێن کو دبێژن مە دەولەت ئاڤێتییە تەنەکا گلێشی دە، یێن کو دبێژن ژ بۆ کوردان دەولەت نەپێویستە، یێن کو دبێژن ترکبوون ئارمانجا مەیە ئەو شۆپینەرێن عیسمەت ئینۆنوو، دیاب ئاغا و سیستەما لۆزانێ نە.
د ناڤ دە رێڤەبەرێن پەکەکێ یێن وەکە نیلووفەر کۆچ کو دبێژە ئەم ناخوازن سینۆران بگوھەرینن، خەتیب دیجلە کو دبێژە مە فکرا دەولەتا کوردی ئاڤێتیە تەنەکا گلێشی دە و قاراسوویێ کو دبێژە ئەم دێ سیستەمەکی بێدەولەت ئاڤا کن. یێن خوەدی ڤان فکر و رامانا ئانکو پەکەکە نکارە دژبەرییا لۆزانێ بکە، ئەو تەنێ دکارە لۆزانێ ب کوردان بدە قەبوولکرن. پەکەکە پارێزڤانێ سینۆرێن لۆزانێیە.
