پێویستە کورد ل سەر ئەنجامێن دیرۆکا بەرخوەدانا سەد سالی یا ل باشوورێ کوردستانێ و پراکتیکا 30 سالێن داوی یا سیستەما خوەسەری-فەدەرال، دەرسێن پرئالی دەربخن. گەر ئەڤ دیرۆکا مەیا نێزیک بیت ژی، گەلەک قۆناغ و ھوورگلیێن نەناس ھەنە. یەک ژ وان پێنگاڤا لەشکەری و دیپلۆماتیکە کو د 31 ئابا 1996 دە پێک ھات. پێنگاڤا 31 تەباخێ پاراستنا تێکۆشینا نەتەوی یا کوردە ل دژی پلانا خاپینۆکا ئیرانێ.  پشتی سینۆردارکرنا رەژیما سەدام، کوردان دخوەست نەفەسێ بکێشن. لگەل پێنگاڤا 31 ئانێ پلانا داگیرکەریێ یا کو ژ ئالیێ ئیرانێ ڤە ھاتبوو دەستپێکرن، بەریا کو دەست پێ بکە ھاتە تێک برن.

کوردستان وەک قابێن یەکگرتییە

ئەو پێڤاژۆیا کو د 10 نیسانا 1991 دە ب راگەهاندنا سێ باژارێن باشوورێ کوردستانێ وەکە ھەرێمێن ئەولە دەست پێ کری، سیستەما سیاسی و ھەڤسەنگیا ھێزێ ل رۆژھلاتا ناڤین گوھەرت. ژ بەر کو پشتی ڤێ بریارێ کوردان دەربەک مەزن ل پێڤاژۆیا پەیمانا لۆزانێ یا سالا 1924 دا. کوردستان وەک قابێن یەکگرتی خوەدی ھەڤسەنگیەک تایبەتە. پێشکەفتنا د یەک پەرچەیێ دە باندۆرێ ل تەڤاھیا پارچەیان دکە. چار ھێزێن کۆلۆنیالیست ڤێ ھەڤسەنگیێ پڕ باش دزانن. ژ بۆ ڤێ ژی ھەر تم نە تەنێ ب کوردێن ل سینۆرێن خوە، ب کوردێن پارچەیێن دن ژی پەیوەندیدار دبن.

باشوورێ کوردستانێ د سەدسالا 20 دە ب لیستنا ڤێ ئەرکێ ژ کوردان رە بوویە چاڤکانیا نەتەوپەروەرییێ. شۆرەشێن ئیلۆن و گولانێ ھەر چقاس دەم کورت بوون ژی، لێ کورد برن بەر پێڤاژۆیا خوەسەری و خوەرێڤەبەریێ . د ھەر دو پێڤاژۆیان دە ژی ھەڤسەنگیا سیاسییا ئیراق و ئیرانێ تێک چوو. پشتگریا ناڤنەتەوەیی یا سالا 1991 د ڤی واری دە پر گرینگ بوو. ڤێ جارێ کوردان ھێڤی دکر کو د ناڤبەرا ھەردو دەولەتێن کۆلۆنیالیست دە نەیێن پەرچقاندن. لێ د سالێن 90ێ دە ھەر چار دەولەتێن کۆلۆنیالیست ھەول دان کو خوەسەری و سەرخوەبوونا کوردانا کو ژ ئالیێ باشوور ڤە دھێتە ئاڤاکرن، بفەتسینن.

رێکەفتنا یەنەکێ و ئیرانێ ل سەر پارتیێن رۆژھلاتێ کوردستانێ و ھەولێرێ

ب ئۆپەراسیۆنێن ڤەشارتی و ڤەکری ھەول ھات دایین کو باشوورێ کوردستانێ بفەتسینن. ھەر دەولەتێ ھەم ب ھەڤ رە و ھەم ژی ب سەرێ خوە پلانێن ھەڤپار دژی باشوور ھەبوون. ئیرانێ د دەربارێ کوردان دە سیاسەتەک جووداتر ژ ترکیێ دمەشاند. تێ گۆتن کو سیاسەتا ئیرانێ “وەک خەنقاندنا مرۆڤان ب بەنکێ پەمبی ڤە” واتە ھەر تشت نەرمە و ڤەشارتی دهات مەشاندن.

ناکۆکیێن ناڤخوەیی یێن ناڤبەرا کوردێن باشوور سالا 1994 و 1996 ڤەگەرییانە شەرێ گەرم. ئیرانێ وەکە ھێزەکی لھەڤھێنەر خویا دکر، لێ بنڤە بنڤە ژی ئاگرێ فتنێ گوور دکر. لێ ترسا ئیرانێ ئەو بوو کو پارتییێن رۆژھلاتێ کوردستانێ یێن کو ل باشوور بجھ بوونە چاڤ ل باشوورێ کوردستانێ بکن ل سەر سینۆر دەست ب تەڤگەرا لەشکەری بکن.

د سالا 1996 دە ئیرانێ بەرییا ھەر دەولەتێ نوونەراتیا خوە ل ھەولێرێ ڤەکر. ب ھەڤکاریا یەنەکێ ب ھێزێن ھەرێمی رە دەست ب ھەڤدیتنان کرن و ل سەر ئەردنیگاریێ ئاگاھی کۆم کرن. ئیرانێ دزانیبوو کو ب سەکناندنا ل سەر سینۆر نکارە تشتەکی بکە. خوەست بکەڤە ھوندرێ باشوور، لێ باشوور ژی د بن پاراستنا نەتەوەیێن یەکبوویی دە بوو. پلانەکا کو ژ دو قۆناغان پێک دھات، ھاتە چێکرن. قۆناغا یەکەما ڤێ پلانێ؛ ئیران ب کەتنا ھوندرێ باشوور، دخواست ئۆپەراسیۆنەکێ ل سەر پارتیێن رۆژھلاتێ کوردستانێ بکە. قۆناغا دویەمین ژی ئەوە کو ب بەهانەیا ناڤبەینکاری  کرنا شەرێ حیزبێن کوردان ھێزێن خوە ل ھەولێر و دەردۆرا وێ ماییندە بجھ بکە. د ناڤا ڤێ ئالۆزییێ دە رەوشەکا دیفاکتۆ چێبکە و باشوور داگیر بکە.

یەنەکێ ب مەرجێ کو ل دژی پەدەکێ ئیران پشتگرییا وێ بکە ئەڤ یەک قەبوول کر. یەنەکە وێ ئیرانێ بگهینە ئارمانجا وێ، پارتیێن رۆژھلاتێ کوردستانێ تەسلیم ببن یان ژی ئاگربەستەکێ بپەژرینن، د بەردێلا وێ دە ژی ئیران ب ھێزا خوەیا لەشکەری پەدەکێ ژ سۆران-دیانایێ دەرخینە.

ئۆپەراسیۆنا بەیتوولموقەددەس 4 یا ئیرانێ  و ھەسپێ تروادا یێ یەنەکێ

ئیرانێ بریار دا کو ب ئۆپەراسیۆنا ب ناڤێ بەیتوولموقەدەس 4 دەستوەردانا باشوورێ کوردستانێ بکە. ئارمانجا ئۆپەراسیۆنێ  250 کم دووری سینۆر باژارۆکێ کۆیێ بوو. ھێزا ئیرانێ ب ئەشکەرەیی نەدچوون بەلکو د ناڤا یەنەکێ دە تەڤدگەریان.

ھێزێن ئیرانێ د 26 تیرمەھێ دە ب ھەژمارەک زێدە یا ترومبێل و چەکێن گران ل دەریێ سینۆرێ باشماخێ دەرباسی باشوور بوون. د سەر پێنجوینێ رە گھشتن ھەرێما ھەیبەت سولتان. چەند یەکییەیێن ژ پێشمەرگەیێن یەنەکێ ژی پێشەنگیا وان دکر.

پەدەکە-ئیران ل کەلەھا کو ب ناڤێ “کەلەھا دەمۆکراتێ” تێ بناڤکرن، د مان. بەرێ ئەڤ کەلەھە سۆڤیەتێ ژ بۆ ئارتێشا ئیراقێ چێکربوو، لۆما ژی گەلەک ساخلەم بوو. ھەموو پێشمەرگەیێن رۆژھلاتێ کوردستانێ ل ڤر د مان. ل دەردۆرا وی نشتەجھێن سڤیل ژی ھەبوون. پشتی کو ئارتێشا ئیرانێ نێزی ڤێ دەرێ بوو، ژ نشکا ڤە دەست ب بۆردۆمانا وێ کەلھێ و خەلکێ دەڤەرێ یێ سڤیل کر.

ئێرشەک مەزن ب چەکێن گران سەر وێ دەرێ ھاتە کرن. کەسی نەدزانی کا کی وێ دەرێ بۆردۆمان دکە. ھێزا نەتەوەیێن یەکبوویی یا ل ھەرێمێ ژ یەنەکێ دپرسە کا ئێرش ژ ئالییێ کیژان ھێزێ ڤە تێ کرن. گەنەرالەکی ئیرانی وێ دەمێ دگۆت: “ژ بۆ ئەم دەرسەکێ بدن دژبەرێن شۆرەشا ئیسلامی یا ئیرانێ پێویستیا مە ب دەمی ھەبوو. مە گۆتە یەنەکێ، بێژنە نەتەوێن یەکبوویی “ئارتێشا ئراقێ بۆردۆمانێ  دکە”. یەنەکێ هەمان تشت گۆتە نەتەوەیێن یەکبوویی، ئارتێشا ئیرانێ ژی بێ ناڤبەر ئێرشا خوە بەردەوام دکر. پارتیێن رۆژھلاتێ کوردستانێ زیانێن مەزن دان. نە تەنێ ل کۆیە، ل قوونتارێن قەندیلێ و ھتد… ژی ل ھەر دەرێ چەپەر و وارگەھێن وان مانە بن ئاگرێ ئارتێشا ئیرانێ دە.

یەنەکێ و ئیرانێ ب ھەڤ رە ئێریش کر

ل ھەمبەر ئێریشا ژ نشکا ڤە ب سەر وان دە ھاتی، پارتیێن رۆژھلاتێ کوردستانێ ژ بۆ پاراستنا سڤیلان و کێمکرنا قوربانیان داخوازا ئاگربەستێ کرن و شەرتێن ئیرانێ قەبوول کرن. یەنەکێ تشتا کو ئیرانێ دخوەست ب تەمامی پێک ئانی. نھا ژی دۆرا ئیرانێ بوو.

ئیرانێ ل گۆری بەرژەوەندیێن یەنەکێ ھەرێما چۆمان و سیدەکان د بن ئێرشا چەکێن گران دە ھشت. نێزی 2000 لەشکەرێن ئیرانێ ژ خەتا کۆیە-رانیایێ ھاتن دۆلا بالیسانێ و بەر ب ھەولەرێ ڤە د چوون. و ھەمان وەخت ئیرانێ ئۆفیسێن پەدەکێ یێن ل رۆژھلات گرتن.

رەوشا ئەنیا ترکیێ چاوا بوو

پەدەکێ بانگ ل ئیرانێ کر کو ئێریشا ل سەر ھەولێرێ راوەستینە، لێ ئەمەریکا بێدەنگ ما. یەکەمین ھێزا کو خوەست ئالیکاریا باشوور بکە ترکیە بوو. ترکییە خوەدی “پرۆژەیا خەتا کەسک” بوو کو دخوەست 20 خالێن کۆنترۆلێ د ناڤبەرا دھۆک-ھەولێرێ چێ بکە. ھەر وھا ھێزا لەشکەریا ترکییێ د ناڤا ھێزا چەکووچ یا ناڤدەولەتی دە جھ دگرت. ھەتا ھەڤپەیمانیا رۆژئاڤا ژ بۆ ئاستەنکرنا رەژیما ئیرانێ و رەژیما سەدام دکارە بکەڤە ناڤا تەڤگەرێ، لێ نکارە ھەمان تشتی ژ بۆ ترکیەیێ نیشان بکە. ژ بەر ڤێ یەکێ پەدەکە ل ھەمبەر پێشنیارا ئالیکاریێ یا ترکیێ بێدەنگ ما.

پەدەکێ وەکە پێنگاڤەکا تاکتیکی سەدام و ئیران ئانین ھەمبەری ھەڤ.

گەر ئیران بکەتا ھەولێرێ، نە موومکن بوو کو کورد جارەکە دن ب تەنا سەرێ خوە بکاریبان سەروەرییا ھەرێمێ بکن. ھێزێن پەدەکێ ل گەلیێ بالیسان ل ھەمبەری ھێزێن ئیرانێ روو ب روو مان. لێ ئەڤ رێگری تێری ڤێ داگیرکەرییێ نەدکر. ئالیکاریا ژ دەرڤە پێویست بوو، و دڤیا بوو ھێزەکە وسا بە کو مایینا وێ دەمکی بە. پشتی کو ئەمەریکا ل ھەمبەری بوویەران بێدەنگ ما، رێڤەبەریا پەدەکێ بریار دا کو لگەل سەدام ھەڤدیتنێ بکە. ژ بەر کو ئەگەر ھێزێن سەدام ژی بھاتانا، ژ بەر بریارا نەتەوەیێن یەکبوویی نەچار دبوون کو شووندا ڤەکشییا بان.

رێیەکا دن ژ بۆ راوەستاندنا داگیرکەرییا ئیران و ھەڤکارێن وێ یێن کورد نەمابوو. پشتی کو لھەڤکرن ھات کرن کو د ھەر شەرت و مەرجی دە وێ  ڤەگەرە، چالاکی ھاتن لدارخستن. ئیراقێ رێیێن ھێزێن ئیرانێ گرت. ھێزێن ئیرانێ یێن کو نەخوەستن جارەکە دن لگەل جێشا ئیراقێ شەری بکن، ڤەکشیان و یەنەکە ژی ڤەکشیا. د 9 ئیلۆنێ دە ھەموو ناڤچەیێن د بن کۆنترۆلا یەنەکێ دە، سلێمانیێ ژی د ناڤ دە، ژ ئالیێ پەدەکێ ڤە ھاتبوون کۆنترۆلکرن.

  ل سلێمانیێ نامە و رەشنڤیسێن کو تێکلیێن یەنەکێ و ئیرانێ بەلگە دکن ھاتن دەستەسەرکرن. ئەڤ ھێ ژی د ئارشیڤان دە نە. ئیرانێ ل دژی رەخنەیێن کو ئێریش پێک ئانینە چ داخویانی نەدان، لێ پشترە سەرۆکێ مەجلیسا ئیرانێ عەلی ئەکبەر ناتق ب ئاوایەکی نەراستەراست پۆلیتیکایێن داگیرکەریێ یێن ل سەر باشوور قەبوول کرن و گۆت، “ئەڤ ئۆپەراسیۆن ژ بۆ بەلاڤبوونا شۆرەشا ئیرانێ بوو.” پشترە ئیرانێ ل سەر ڤێ مژارێ بەلگەفیلم کشاندن و گۆت کو ب رێیا ھەڤپەیمانیا لگەل یەنەکێ مە ئێریشی ھێزێن دژبەرێن ئیرانێ کریە. ھوون دکارن ژ ڤێ لینکێ بگھیژن وێ ڤدەۆیێ: https://darkamazi.net/archives/1026548

پێنگاڤا 31 تەباخێ ھەم ھەولێر رزگار کر و ھەم ژی بوو بەرسڤا ھێزێن رۆژھلاتێ کوردستانێ.

ب ڤێ تەڤگەرێ ئیرانێ وە دزانی کو د ھەر شەرت و مەرجی دە دکارە ھەسپێ خوە باژۆ، ل باشوورێ کوردستانێ ھات راوەستاندن و ئیراق ژی شووندا ڤەگەری.

چ پلانەکا پەدەکێ ژ بۆ تێکبرنا یەنەکێ نەبوو. گەر وی بخوەستا وێ دەمێ دکاریبوو ئەنجام بدەت. پەدەکێ تەنێ بەرسڤ دا ھەلوەستا یەنەکێ یا کو ھەم تێکۆشینا باشوور و ھەم ژی یا رۆژھلاتێ کوردستانێ ژ پشتێڤە خەنجەر دکر و خوەست ھەڤدیتن ژ نوو ڤە وەرن دەسپێ کرن.

د 11 ئیلۆنێ دە سەرۆک بارزانی ب خوە داخواز کر کو وەلاتیێن سڤیل یێن کو ژ جھ و وارێن خوە دەرکەتی ڤەگەرن سەر شوونوارێن خوە، خەلک ژی پابەندی ڤێ بوون.

روودانێن ھەولێرێ ژ ئالیەکی ڤە بوو بەرسڤا ئێریشا ل دژی تێکۆشینا گەلێ رۆژھلاتێ کوردستانێ، ل ئالیێ دن ژی بوو بەرسڤا ئێریشا ل دژی دەستکەفتیێن شۆرەشا باشوور. گەر ھەولێر نە ھاتبا پاراستن نووکە دارێن سێدارەدانێ یێن ئیرانێ ل بنیا کەلھا ھەولێرێ جوانێن کورد پێڤە دالقی بوون.

یەنەکە پشتی 27 سالان ھێ ژی رۆلا ھەسپێ تروادا ل کوردستانێ دلیزە

  ل دەڤەرەکا وەکە رۆژھلاتا ناڤین کو ھەڤسەنگیا ھێزان پر گوھەرۆکە، بێیی سیاسەت کرن نە موومکنە کو مرۆڤ ل سەر لنگا بسەکنە. ژ بەر ڤێ یەکێ پەدەکێ د دیرۆکێ دە بەرپرسیاریەکا مەزن گرتیە سەر خوە و لگەل ئیراقێ بریارا راوەستاندنا ئێریشا ئیرانێ دایە. ئەڤ پێشبینیا سیاسییە، د وارێ دیپلۆماتیک دە پێنگاڤەکا نەرمە. چاوا کو ل سالا 1991 دە ل دژی سەدام سەرھلدانەک چێبوو د 31 تەباخێ دە ژی ب ھەمان رەنگی ل دژی ئیرانێ سەرهلدانەک چێبوو. 31 تەباخێ چیرۆکا سەرکەفتنا گەلێ کورد بوو ل ھەمبەر چەوساندنا دەولەتا ئیرانێ.

ژ بەر نێزیکاتیا دووربینیا پەدەکێ، پێشی ل داگیرکرنا ھەولێرێ ھات گرتن. د سەر ڤێ بوویەرێ را 27 سال دەرباس بوون. لێ دیسا ژی ھەولێر و کوردستان ب لیستکێن وێ سەردەمێ رە روو ب روو نە.

د سالا 1996 دە لەشکەرێن ئیرانێ ژ ھەسپێ تروادا ئانکو یەنەکێ دەرکەت بوون. ئیرۆ ژی یەنەکە ب ئەرکا ھەسپێ  تروادا دژمنان دکێشە ناڤا ئاخا کوردستانێ.