بەشا دویەم: ئەرکا پەکەکێ یا ل شەنگالێ ب غەززە کرنا شەنگالێ

ھەر چەند باژارێن مەزن یێن وەکە مووسل و رەقا ژی کو ژ ئالیێ داعشێ ڤە ھاتبوون داگیرکرن، ژ نوو ڤە ھاتن ئاڤاکرن و چێکرن. لێ سەدەما کو رەوشا شەنگالێ چارەسەر نەبوو ژ بەر ڤێ یەکێ یە کو خوەدی جھەکی ستراتەژیکە، ھەر چەند باژارەکی بچووکە ژی. ژ بەر جهێ وێ یێ جیۆپۆلۆتیک. شەنگال قادەکە کو د بازارا سینۆر و رێیێن رۆژھلاتا ناڤین دە شەرێن وەکالەتێ لسەر تێ کرن. ھەر دەڤەرەکا ئاخا شەنگالێ ھاتییە کۆلاندن و کون کون کرن. پەکەکێ ب کۆلاندنا تونەلێن مەزن ل چیایێ شەنگالێ و ل سەر سینۆرێ رۆژئاڤا ئامادەکاریێن خوە کرینە کو شەنگالێ بکە مەیدانا شەری. گەر پەیمانا شەنگالێ نەهێت جێبەجێکرن و د ئاستا ناڤنەتەوەیی دە رێڤەبەریەکا رەوا و یاسایی نەیێ ئەرکدارکرن، شەنگال دێ بیتە غەززە. گەلێ شەنگالێ ژی وەکە گەلێ گەززەیێ دێ دیسا کەڤن رێیا کۆچبەرییێ و دێ ب تراڤمایەکە شەری یا نوو ڤە روبروو بن.

یەک ژ رێخستنێن کو د ڤی واری دە بارێ شەرێ ب وەکالەت ھلگرتی پەکەکە یە. پشتی سالێن 2000 ب تایبەت ل گەل بھارا عەرەبی پەکەکە ڤەگوھەری ھێزەکا پارامیلیتەر کو وەکە رێخستنەکا د شەرێن وەکالەت دە تێ بکارئانین. ھەبوونا پەکەکێ یا ل شەنگالێ، نەر چ پەیوەدنیەک ب حەزکرنا ئێزدییا و نە ژی ب مەگدورییەتا ئێزدییان ڤە نینە، ھەبوونا پەکەکێ یا ل شەنگالێ تەنێ ب ئەرکا وێ یا ھێزا پارامیلیتەری ڤە گرێدایی یە.

گۆتووبێژێن بەغدایێ و حەشدا شەعبی کرنا شەنگالێ

د سالا 2014 دە د ئەنجاما لھەڤکرنا ئیرانێ و ھێزێن ئیراقێ یێن شیعا رێخستنا پەکەکێ د خەتا خانەقین-گەرمیان-کەرکووک-مەخموور-شنگالێ ھاتە ب جھ کرن. ئەڤ پەرۆژە و لھەڤھاتن د بن سپۆنسەریا قاسم سلێمانی پێک ھات. ژ وێ دەمێ و ڤر ڤە، پەکەکە ل سەر دەستوەردان و دژمناتیا باشوورێ کوردستانێ ل گۆرەیی بەرژەوەندیا ئیران و بەغدایێ تەڤدگەرە.

  وێ سەردەمێ سەبری ئۆک و رزا ئالتون ل سەر ناڤێ پەکەکێ لگەل رێڤەبەریا وێ دەمێ یا نووری مالکی و پشترە ژی حەیدەر عەبادی دە ھەڤدیتن پێک ئانین. راستیا ڤان ھەڤدیتنان گرینگە و دڤێت بهێت لێکۆلینکرن. ل گۆری ڤێ پەیمانێ ھێزێن پەکەکێ دێ ل گەرمیان، کەرکووک، مەخموور و شەنگالێ بجھ ببە، ژ بۆ کو د پێشەرۆژێ دە ببن خوەدی ستاتویەکا فەرمی د بن سیوانا حەشدا شەعبی دە ل ئیراقێ. ھەموو پێکھاتەیێن پەکەکێ د بن ناڤێ “ھێزا پاراستنا باشور” تێن ئۆرگانیزەکرن و د ناڤا ھییارەرشییا “سیستەما کو تێ دە کەس یان تشت خوەدی پلەیێن جودا یێن دیارکری نە” حەشدا شەعبی دە جھ دگرن. ئەڤ پرۆژە ب ناڤێ یەبەشێ ل شەنگالێ ھاتە چێکرن.

 شەرێ تایبەتێ پەکەکێ و سەدام ل دژی کوردێن ئێزدی و مسلمان

پرتووکا پیرۆزا ئێزدییان و دوعایێن وان ئانکو ئۆلا ئێزدییاتی ئۆلەکا کوردی و کوردستانی یە. زمانێ ھەر ئێزدییەکێ تەنێ کوردی یە. ئێزدایەتی ژ جەوھەرێ کوردایەتییا رەسەن خولقییە. ل گەل ڤێ راستیا ئەشکەرە، ل بەغدا و ئێریڤانێ ھەولدان تێن کرن کو ئێزیدیتی ژ کوردایەتیێ بێ قودکرن.

سەدام گەلەک ھەول دا کو ئێزدیان ژ کوردایەتیێ و کوردستانێ دوور بخە. سیاسەتەک نازک دشۆپاند کو ئێزیدی و کوردێن مسلمان ل دژی ھەڤ هان بدە. وی ژ فەقیریا ئێزیدیێن شەنگالێ سوود وەرگرت. سەدام ھندەک خەباتکارێن خوە یێن ئێزدی دشاندن ناڤەندێن لێپرسینێ یێن ل ھەولێر و سلێمانی و د خوەست ئێزدییان وەکە کوژەر بکاربینە. سەدام ئەڤ یەک ب زانەبوون دکر. ب ڤی ئاوایی ھەول ددا کوردێن مسلمان ل دژی کوردێن ئێزدی دەربخینە. ب ڤی رەنگی خوەست کو د ناڤا جڤاتا کورد دە دوبەندییێ سازبکە.

نھا ژی ب ھەمان ئارمانجێ ل دژی کوردێن مسلمان و کوردێن ئێزدی پەکەکە ھەمان سییاسەتا قرێژ دمەشینە. پەکەکە ل شەنگالێ ڤێ پرۆپاگاندایێ دکە و دبێژە، “ھەموو بەھدینی دیندارن، ھەموو ئەندامێن پەدەکێ کەڤنەپەرەستن، ژ دەستێ ئێزدیان خوارنێ ناخون، ئەندامێن پەدەکێ وەکە داعشێ نە.” ھەر وھا ئێزیدیان تمی دەردخە سەر تەلەڤزیۆنان و ب وان ددە گۆتن “ئەم ئیراقی نە، شەنگال ئیراقە، پێشمەرگە ئەم فرۆتن”. ئەڤە ھەموو راستیا شەرێ تایبەتێ پەکەکێ یە ل دژی کوردێن مسلمان و ئێزدی.

کەمالیستکرنا عەلەوییێن باکوور و ئیراقیکرنا ئێزدیان ھەمان تشتە

سیستەمێن کو کوردستانێ ئیستسمار دکن، ب ساختەکرنا باوەریێن وان یێن قەدیم و کەڤنار ھەول دانە کو کوردان ژ کوردایەتیێ ڤەقەتینن. دەولەتا ئیرانێ ژی ل سەر یەرسان و کوردێن لۆر زولمەکا وھا سەپاندییە. دەولەتا ترک ژی ھەول دا کو عەلەویان ژ کوردایەتیێ قوت بکە و ھەتا وان بکە کەمالیست. دەولەتا ترک لگەل دەمی دا خواست کوردێن دێرسمێ یێن کو ھاتین قرکرن ھەموویان بکە کەمالیست. ژخوە ھەولدانێن سەیید رزا یێن کوردستانی ژی ئێدی نایێن ھەمبێزکرن، عەلەویتی و کوردایەتی ژ ھەڤ ھاتە جودا کرن. کەمالیستکرنا عەلەویان ئاستا مانیپولاسیۆن-ئاسیمیلاسیۆنا دژی  ناسنامەیا کوردایەتی نیشان ددە. عەلەوی ب دەستێن مستافا کەمال ھاتن قەتلکرن، و ھەول دان کو وان بکن کەمالیست. ڤێ دژمناتییا پڕ غەددار، کورد کرن ئەڤیندارێن جەللادێن خوە. ھەمان تشتی ئیرۆ پەکەکە ب سەرێ ئێزدییێن شەنگالێ تینە. دخوازە وان بکە ئیراقی و دلسۆزێ عەرەبێن سوننە-شیعا و وان بکە ئەڤیندارێ جەللادێن وان بخوە.

پەکەکە ھەول ددە ئێزدییێن شەنگالێ بکە جەحشێن دەولەتا ئیراقێ 

ھەبوونا پەکەکێ یا ل شەنگالێ، پۆلیتیکایێن داگیرکەری یێن دەولەتا ئیراقێ ل سەر شەنگالێ ڤەدشێرە. د ئەسلێ خوە دە ئەم دزانن کو ئێزدی یێن شەنگالێ ژ ئالیێ پەکەکێ ڤە دبن بەشەک ژ حەشدا شەعبی. ئەڤ یەک تێ واتەیا جەحشاتیێ. تەنێ راستیەک ل پشت ئاخافتنێن پەکەکێ یێن دەمۆکراسی، خوەرێڤەبەری، خوەسەری و ھتد ھەیە: ئەو ژی ئەڤەیە کو پەکەکە ئێزیدیان دکە کۆلەیێن دەولەتا ئیراقێ. رێخستنا پەکەکێ یەبەشە د دیرۆکا ئێزدیان دە تەڤگەرا ھەری دژی نرخێن ئێزدییا نە. ئەڤە خرابیا ھەری مەزنە کو د دوسەد سالێن داوی دە ل ئێزدیان ھاتیە کرن، وێرانکرنەکا ژ فەرمانێ ژی خرابترە.

فەقیر و بەرمایێن تراژدییا جینۆسایدا شەنگالێ یا 3 تەباخا 2013، ھەم ژ بۆ ئیراق و ھەم ژی ژ بۆ پەکەکێ وەکە لەشکەرێن ئەرزان و ھێسان تێن بکارئانین.

 شەنگال ژ بۆ پەکەکێ نیعمەتەکا بێھەمپایە

پەکەکێ ل شەنگالێ دەستکەفتێن مەزن د واری ستراتەژیک و ماددی دە ب دەست خستن. ژ ئالیەکێ ڤە د بەردێلا کارێ ڤەقەتاندنا شەنگالێ ژ کوردستانێ دە، گەلەک ئیمتیاز ژ بەغدایێ ستاندن، وەک بکارئانینا فرۆکەخانەیێ، چەک، پەرە و ھتد. ھەر وھا شەنگال ب خوە ژ ئالیێ پەکەکێ ڤە ژ گەلەک ھێلا ڤە تێ ئیستیسمارکرن.

پەکەکەیا کو ئێدی ل ھەرێما بەھدینان ھەتا قەندیلێ نەدکاری کارووبارێن خوە یێن شەری و تەنزیمی پێکبینە، ل شوونا ڤان ھەرێمان ل گوندێن سلێمانی و شەنگالێ وان کاران دکە. نها شەنگال ئەرکا بەرێ یا زاپێ دگیرە. ل خەتا ئیراقێ مووسل-بەغدا-مەخموور و کەرکووکێ ناسنامەیێن ئێزیدیا بکار تینن. بکاریانینا ڤێ ناسنامەیێ، خوە د گەلەک خوارنگەھ و کارگەھێن ھەرێما کوردستانێ دە وەکە کارمەندێن ئیستخباراتێ ب جھ دکن. ل ھەرێمێ قاچاخچیتیەکا مەزن یا چەکان دکن.

 پەکەکە د سەر ھەرێما شەنگالێ را چەک و مادێن ھشبەر دشینە. بەرێ ژی رۆژنامەڤانێن عەرەب بەلگە کربوون کو پەکەکە ل سنوونێ تریاکێ دچینە. واتە پەکەکە شەنگالێ وەکە بازارەکی بێھەمپا ب کار تینە.

پەکەکێ شەنگال کرییە ناڤەندا تونەلان و بوویە غەززەیا کوردان.  ھات زانین کو د ناڤبەرا چیایێ شەنگالێ و رۆژئاڤا دە د بنێ ئەردێ دە تونەلێن مەزن ھاتنە چێکرن. د ڤان دەمێن داوی دە ل باژارێ شەنگالێ و ب تایبەت ل باژارۆکێن سنوونێ و خانەسۆرێ تونەلان چێدکە. پەکەکێ 40 مالێن شەنگالێ دەستەسەر کرنە و ھندەکان ژی ب پەرەیان دکرە. د ھوندرێ ڤان خانیان دە تونەل ب ئاموورێن تایبەت تێن ڤەکرن.

د راستیێ دە تشتا ھەری گرینگ یا کو شەنگالێ ژ بۆ پەکەکێ بێھەمپا دکە ئەڤ تونەلن. ژ بەر کو پەکەکە د دیرۆکا خوە دە ب ئاوایەکی چالاک ل فرسەندەکێ دگەریا کو خەلکێ تەڤلی شەری بکە. ھەر وھا ھەول دان باژارێن رۆژئاڤا ھەموویان کون کون بکن ب ناڤێ تونێلا. ل جھێن وەکە عەفرین و سەرێکانیێ ب سەر نەکەتن. د شەرێ خەندەکان یێن ل باکورێ کوردستانێ دە گەل قەبوول نەکر کو ببن مەرتالێن زندی. د ئەنجام دە پەکەکە ھەم ل رۆژئاڤا ھەم ژی ل باکور بێھێڤی بوو. نھا گەلێ شەنگالێ ژ بەر کو باش پەکەکێ ناسناکە ب پرۆپاگاندەیێن وێ دخاپە. ژ بەر ڤێ یەکێ گەلێ شەنگالێ ژ ئالیێ پەکەکێ ڤە وەکە مەرتالێ زندی تێ بکار ئانین. واتە گەل و باژارێ شەنگالێ وەک غەززەیێ لێ دهێن.

 ترکیە ل سەر ھەبوونا پەکەکێ یا ل شەنگالێ چ دبێژە؟

ھەبوونا پەکەکێ یا نھا یا ل شەنگالێ وەلێ خویا دکە کو د بەرژەوەندیا دەولەتا ئیراقێ دەیە. لێ ئەڤ تام نە وسایە. دەولەتا ترک ژی ژ ھەبوونا پەکەکێ یا ل شەنگالێ رازییە. ژ بەر کو ھەبوونا پەکەکێ یا ل ڤێ ھەرێمێ، فرسەندێ ددە دەولەتا ترک ل سەر شەنگالێ، خوەدی گۆتنەکا پرئالی بە. واتە ھەتا کو پەکەکە ل شەنگالێ بە، دەولەتا ترک ڤێ یەکێ وەکە فرسەندەکی ژ بۆ داگیرکرنا شەنگالێ دبینە. ب تایبەتی ژی ئەرکا عەڤدللا ئۆجالان د ڤی واری دە گرینگە.

پشتی کو ب سالان دگۆت ئەم دێ عەفرینێ کەینە گۆرستنا دەولەتا ترک، ب تەعلیماتا ئۆجالان پەکەکە د ناڤا 24 دەمژمێران دە ڤەکشیا. ب کۆنسەپتا ب ناڤێ “پەیمان و روحێ ئەشمە” کو ژ ئالیێ ئۆجالان ڤە ھاتیە ئیجادکرن، جەنازەیێ سولەیمان شاھ ل سەر پشتا لەشکەرێن ترک ڤەگوھاست. میناک سبە ئان ژی دوسبە، گەر دەولەتا ترک پیدڤی بت لگەل ئۆجالان باخڤە، دێ پەکەکە سەر داخوازا ئۆجالان ڤان دەڤەران رادەستی دەولەتا ترک بکە مینا عەفرینێ.

  شەنگال دهێتە غززەکرن

بەلێ، پەکەکە نھا ل شەنگالێ بەرژەوەندیێن دەولەتا ئیراقێ دپارێزە، لێ بەلێ دبە کو سبە ب فیتکا ئۆجالان ئەڤ رەوشە بگوھەرە. د ناڤا ڤان پیلانێن رەش دە باژارێ شەنگالێ دێ وەکە غەززەیێ لێ هێتە کرن.

ژ بۆ حەماسێ، گەلێ غەززەیێ تەنێ ئاموورەکێ بەرژەوەندیێ و مەرتالێ زندییە. حەماسێ گوھ نەدا مال و جانێ خەلکێ غەززە. ل گۆری ئەجیندایا ئیرانێ و ھێزێن ھەرێمێ غەززە ڤەگوھەری قادا شەری. غەززە و خەلکێ وێ ژ بەر تونەلێن د بن نەخوەشخانە، دبستان و مالێن سڤیلان دە وێران دبە.

نێزیکاتیا حەماسێ یا ل غەززە و ھەمبەر خەلکێ وێ چاوا بێووژدان و ھۆڤانەیە، نێزیکاتیا پەکەکێ یا ل شەنگالێ ژی ب ھەمان ئارمانجێ یە. خەلکێ غەززە بوونە قوربانیێن شەرێ ناڤبەرا حەماس و ئیسرایلێ دە. نھا شەنگال ژی دێ بیتە قوربانێ پلان و ئارمانجێن پەکەکێ یێن قرێژ و تاری. دێ شەر ل سەر باژارێ شەنگالێ و خەلکێ وێ هێت مەشاندن. ژ بۆ پەکەکێ ھەر تشت بەرژەوەندی یە.

چەند کەسێن شەنگالی کو ژ ئالیێ پەکەکێ ڤە ئاخافتن پێ دهێتە کرن، دەردکەڤن و دبێژن “گەلێ شەنگالێ ئازادیا رێبەر ئۆجالان دخوازە، ئەم ئیراقی نە” و ھتد. ئەڤ ھەولدان برینێن کەڤنار یێن شەنگالێ دەرمان ناکن. تەنێ دێ شەنگالێ بکە قادا شەر و پەڤچوونێ.

ھەتا کو ئێزدی روویێ خوە بەر ب کوردستانێ ڤەنەگەرن، شەنگال دێ ببە قادا شەرێن ب وەکالەت. پێویستە گەلێ ئێزدی، رەوشەنبیرێن ئێزدی و خەلکێ شەنگالێ پێشییا پلانا غەززەکرنا شەنگالێ بسەکنە و فرسەدێ نەدە جەحشێن ئیرانێ ئانکو پەکەکێ کو شەنگالێ بکە غەززەیا کوردان.