د سەر راگهاندنا رێڤەبەریا جەوهەری یا په‌كه‌كێ، ئانكو «شەرێ خەندەکان» دا 8 سال دەرباس بوون. شەرێ خەندەکان د تەباخا 2015ێ دا دەست پێ کر و د گولانا 2016ێ دا ب داوی بوو. د ڤێ پێڤاژۆیێ دا ژ ئالیێ رێخستنا جوانان یا په‌كه‌كێ YDG-H ڤە ل ڤارتۆ، فارقین، سوور، جزیر، سلۆپی، هەزەخ، نسێبین، شرنەخ، کەربۆران، دێرک و گەڤەرێ ل 12 ناڤچەیێن کوردان خەندەک هاتن کۆلاندن. ل باژارێن کو خەندەک لێ هاتن کۆلاندن وێرانیەکا مەزن روو دا. ل گۆری راپۆرا نەتەوەیێن یەکبوویی، نێزی 2000 کەسان ژیانا خوە ژ دەست دان، 12 باژار وێران بوون، 400.000 کەس کۆچبەر بوون و 100.000 خانی ژی هلوەشیان.
وێرانکارییا هەری دژوار ل جزیرێ پێکهات. پەڤچوونێن کو د 14ێ کانوونا 2015ێ دا دەست پێ کربوون د 11ێ سباتا 2016 دا ب داوی بوون. د 3 و 7ێ سباتێ دا د ژێرزەمینێن جزیرێ دا مرۆڤ ب ساخی هاتن شەوتاندن. د ژێرزەمینان دا 200 جەنازە هاتن دیتن. گەلەک ژ جەنازەیان نەهاتنە ناسکرن.
تشتا کو ل ژێرزەمینێن جزیرێ قەومین راستە راست وه‌حشیه‌تەکا مەزن بوو. ناڤێ «مەهمەت توونچ» د ڤێ دەمێ دا یەک ژ یه‌ك ژ وان ناڤان بوو کو هەری زێدە دهات بهیستن. مەهمەت توونچ هەڤسەرۆکێ «مەجلیسا گەل» یا جزیرێ بوو كو ژ ئالیێ په‌كه‌كێ ڤە هاتبوو راگهاندن. د 7ێ سباتێ دا د ژێرزەمینا داویێ دا ژیانا خوە ژ دەست دا و پشترە ژ ئالیێ په‌كه‌كێ و هه‌ده‌پێ ڤە وەکە سەمبۆلا «پێڤاژۆیا خەندەکان» هاتە نیشاندان. مالبات، زارۆک و دایکا وی ژ ئالیێ چاپەمەنیا په‌كه‌كێ ڤە وەک ئاموورەکێ پرۆپاگاندایێ ئەکتیڤ هاتن بکارئانین. ژ بەر کو ئیرۆ سالڤەگەرا بوویەرێ یە، ئەم ل سەر حەسابێن مەدیایا جڤاکی یێن پرۆپاگاندەیی یێن په‌كه‌كێ ناڤێ مەهمەت توونچ پر دبهیزن.
لێ بەلێ مەهمەت توونچ د ناڤا پەڤچوونان دا تەڤلی وەشانا زندی یا ستێرک تی ڤی بوو و گازندێن مەزن کرن. لێ مخابن ئیرۆ راگەهاندنا په‌كه‌كێ تەڤایی ئاخفتنێن مەهمەت توونچ بەلاڤ ناکەت. گەلەک بەشان یێن ئاخفتنێ قوت دکەت و تەنێ بەشێن کو دبێژیت «ئەم ل بەر خوە ددن» رادگەهینیت. لێ مەهمەت توونچ د ئاخفتنا خوە یا داویێ دا ئەڤ تشت گۆت: «ژ کەرەما خوە رە، ژ وە رجا دکم هێژ جزیر نەکەتی هوون دکارن چ بکن نووکە بکن. ژ بۆ رزگارکرنا برینداران د هەوارا مە وەرن گەر هوون نەهێن و ببێژن مرۆڤاهی مرییە وێ ژی هوون دزانن».
دەما مەهمەت توونچ ئەڤ هەوار دکری، ئامبولانسێن هەوار هاتنێ تەنێ 400 مەتران دووری وی ل بەندا بریارێ سەکنی بوون. گەر ئەو ژ ژێرزەمینان دەرکەتبان دا وان ب ئامبولانسان رزگارکن دا و دا هێنه گرتن، لێ دێ ساخ مینن. لێ بەلێ په‌كه‌كێ ژ بریندارێن د ژێرزەمینێن جزیرێ دا فەرمانا «هەتا دمرن ل بەرخوە بدن» دا.
بریارا کۆلاندنا خەندەکان بریارا هەڤپارا په‌كه‌كێ، باسکێن ناڤا دەولەتێ و هێزێن دەرڤە بوو
خەندەک نە ب ئارمانجا راگهاندنا رێڤەبەریا جەوهەری یا په‌كه‌كێ، هاتن کۆلاندن. ل پشت شەرێ خەندەکان پەیمان و رێکەفتنێن ڤەشارتی هەبوون. کۆلاندنا خەندەکان نە پشتی «پێڤاژۆیا چارەسەریێ» ب داوی بوو، لێ دەما کو هەڤدیتنێن پێڤاژۆیا چارەسەریێ دەوام دکرن د هاتن کۆلاندن. د ڤێ خالێ دا تشتا کو دڤێت وەرە دیتن ئەڤەیه: ئاکپە و په‌كه‌كە ب هەڤ را ماسەیا پێڤاژۆیا چارەسەریێ هلوەشاندن. دەما کو ئەڤ بریارا هلوەشاندنێ هاتیه دان، خەندەکان دەست پێ کر بوو. ژ خوە د هاڤینا 201ێ دا ئامادەکاریێن شەرێ خەندەکان دهاتن کرن.
د بەر چاڤێ پۆلیس و لەشکەرێن دەولەتێ و د ناڤا خالێن کۆنترۆلا ئاساییشا دەولەتێ دا وەساییتێن كاری یێن شارەدارییان ژ بۆ کۆلانا خەندەکان د هاتن رەوانەکرن. جوانان ئاسن، چیمه‌نتۆ و ئاموورێن کۆلانا خەندەکان د بن چاڤدێرییا پۆلیسێن ترک دا دەرباسی جزیرێ و سوورێ دکر. ل بەر چاڤێ پۆلیسێن دەولەتا ترک ئامادەکاریێن خەندەکان دهاتن کرن. چەکدارێن په‌كه‌كێ ب پاساپۆرت د ناڤبەرا حه‌فته‌نین و جزیرێ دا هاتن و چوون دکر.
دەولەتا ترک چاڤێن خوە ل کۆلاندنا خەندەکان گرتن
دەما کو خەندەکان دەست پێ کر، ل ترکیێ هلبژارتنێن 7ێ خزیرانێ چێبوون و هه‌ده‌پێ 80 کوورسیکێن په‌رلەمانی ب دەست خستبوون. جارا یەکەمە کو کورد ل سەر بنگەهێن یاسایی بوونه خودان بنیاتەکێ تەکۆشینا مەدەنی. جارا یەکەم بوو کوردان ل گه‌ل دەولەتا ترک پلاتفۆرمەکا وه‌ها یا نیقاشێ ب دەست ئێخست. لێ مخابن چارەسەریا پرسگرێکا کورد نە د بەرژەوەندیا کەسی دا بوو.
هێزێن سەرەکی یێن کو نە د خواستن پرسگرێکا کورد چارەسەر ببیت؛ جەماعەتا فەتحوللا گولەن و کەمالیست بوون. ڤان هەر دو باسکێن د ناڤا دەولەتێ دا ژ بۆ هلوەشاندنا ئاکه‌پێ پەیمانەک پێشکێشی په‌كه‌كێ کرن. ل ئەمەریکایێ باسکەکێ سیاسی و ل ئەورۆپا ژی ده‌وله‌تان پشتگری دانه ڤێ رێکەفتنێ. د راستیێ دا دوران کالکان ل جۆتمەها 2021ێ ل سه‌ر تەلەڤیزیۆنا خوە دا وه‌ها گۆتبوو: «دەولەتێن ئەورۆپا ژ مە خواست کو ئەم ئاگربەستێ رانه‌گه‌هینین و شەری بدۆمینین».
هەر چەند دوران کالکان تەنێ ناڤێ ئەورۆپا گۆتبیت ژی، لێ یەک ژ هێزێن بنگەهین یێن ڤێ رێکەفتنێ ئیران بوو. ئیران ژ هەڤدیتنێن د ناڤبەرا ترکیە و په‌كه‌كێ دا نەرەحەت بوو و نەخواست کو ترکیە ل سەر پرسگرێکان بکەڤیتە سەر خەتا چارەسەریێ. سەرۆکێ باسکێ ئیرانێ یێ په‌كه‌كێ «جەمیل بایک» بوو. ئیرانێ پشتگریا هەره مەزن یا دەرڤە دا شەرێ خەندەکان. دەولەتێن ئەورۆپا دوروویاتی کر. ئەمەریکا ب بێدەنگی پشتگری دا پێڤاژۆیێ. رووسیا ژی هاریکاریێن چەکان دانه په‌كه‌كێ. ئەڤه نەهەولدانێن هلوەشاندنا دەستهلاتا ئاکه‌پێ بوون. ئەڤه هەولدانەک بوو ژ بۆ بەردەوامکرنا پرسگرێکا کورد کو هەر کەس ژێ سوودمەند دبوو. نە د خواستن ژ ڤی پاریێ مەزن بێپار بمینن.
ئەڤ وەحشیەت د بن ناڤێ شەرێ خەندەکان و راگهاندنا خوەسەریا جەوهەری دا كۆمكوژیه‌ك هەڤپار ل سەر کوردان هات مەشاندن.
دەولەتا ترک و په‌كه‌كێ «پلانا ئیسلاحاتا شەرق» یا سەدسالا 21ێ ب هەڤ را پێک ئانین
گەر ل تاوانبارەکێ ڤێ پێڤاژۆیێ بگەرن، ئەم دێ ببینین کو بەرپرسیارێ هەره مەزن په‌كه‌كەیە. په‌كه‌كێ ژیانا جوانێن کورد کره مژارا بازارێن سیاسی. ژ بەر کو دژمن ژ خوە دژمنە. دەولەتا ترک د سالا 1925ێ دا ب پلانا ئیسلاحاتا شەرقێ ئانكو کوردستانێ ل سەر کوردان کۆمکوژی، کۆچبەری، تالان و نەفی سەپاند بوو. شەرێ خەندەکان د سەدسالا 21ێ دا بەردەوامیا ڤێ پالان ئیسلاحاتا کوردستانێ (شەرق) بوو. ڤێ جارێ ب پشتگرییا په‌كه‌كێ ئەڤ پلانه هاتە جێبەجێ کرن.
د سەدسالا 21ێ دا تەکتیکا کۆلاندنا خەندەکان د ناڤا باژاران دا چ ئیزاحەکا لەشکەری و سیاسی نینە. جوانێن د ناڤا تاخ و باژاران دا هاتین دۆرپێچکرن دێ چاوا ب كلاشینكۆفێ دەولەتا ترک تێک ببه‌ن. ئەڤه خیانەتەکا مەزن بوو کو په‌كه‌كێ ل گەلێ باکورێ کوردستانێ کری. و خیانەتا هەره مەزن ژی ل جوانێن کورد هاتە کرن. ژیان و پاشەرۆژا وان جوانان ژ وان هاتە ستاندن و ئەو مەحکوومی مرنێ کرن. نفشێ کورد یێ سالێن 2000ێ ب دەستێن په‌كه‌كێ ل باژاران د خەندەکان دا و ل چیایان ژی د تونێلان دا هاتن تونە کرن.
په‌كه‌كێ دەرفەتێن رزگاربوونێ بۆ جوانان نەهشتن
پشتی چلەیا 2016ێ دەرکەت هۆلێ کو شەرێ خەندەکان شکەستنەکا مەزن خواریە. شەرێ خەندەکان یێ ل فارقینێ د دەستپێکێ دا دربەک خوار و زوو ب داوی بوو. پاشێ فەرمانداریا سلۆپی ب بریارا خوە خەندەک چۆل کرن و هێزێن خوە ڤه‌کێشان. لهەڤکرن ل گه‌ل هێزێن دەولەتێ چێبوو کو جوان ژ خەندەکان دەرکەڤن. په‌كه‌كێ بریارا فەرماندەیا سلۆپی وەک خیانەت ب ناڤ کر.
پاشی هێزێن گەڤەرێ خواستن ل گه‌ل دەولەتێ لهەڤکرنەکێ بکن. د وێ سڕ و سەرمایا گەڤەرێ دا ئێدی شەرێ خەندەکان شکەستن خوار بوو. فەرمانداریا شەرێ گەڤەرێ یا یه‌په‌سێ خواستن ب رێیا «ئەسات جانان» ل گه‌ل دەولەتێ ل هەڤ بکن. ب راستی، ل گه‌ل قایمقامی پەیمان هاتە چێکرن. لێ رێڤەبەریا په‌كه‌كێ دەرکەته سه‌ر تەلەڤزیۆنێ و گۆت: «لهەڤکرن خیانەتە». لهەڤکرن قەبوول نەکر. گەف ل ئەسات جانان هاتن کرن و ئەو ژی نەچار پاشڤه بزڤریت. لێ فەرمانداریا یه‌په‌سێ گوهداریا په‌كه‌كێ نەکر و هێزێن ساخ مایی ئانكو 14 چەکدار ڤەکێشان. لێ یێن خوە گهاندین بریارگەها هه‌په‌گێ ب تۆمەتا خیانەتێ هاتن دارزاندن. ئێدی دۆرا جزیرێ بوو. جزیرێ ژی دکاری مینا سلۆپی كربا. ئامبولانس ل بەندا بریندران بوون. مەهمەت توونچ ب ئیسرار د خواست بریندار وه‌رن رزگارکرن. په‌یوه‌ندیێن رێڤەبەریا په‌كه‌كێ ل گه‌ل جیهازێ هێزێن یه‌په‌سێ ل جزیرێ هەبوون. لێ د رۆژا داویێ دا گۆتنه یه‌په‌سێ: «هەتا داویێ بەرخوەدانێ ئەساس بگرن». ئانكو قەبوول نەکرن کو ل گه‌ل دەولەتێ پەیمانێ چێکن. د ئەنجامێ دا دەولەتا هۆڤ ئەو جوانێن د ژێرزەمینان دا كو بێ چارە ما بوون هەموو شەوتاندن.
بەسێ هۆزات فەرمانا مرنا جوانێن ژێرزەمینێن جزیرێ دا
بەسێ هۆزات بەرپسیارا شەرێ خەندەکان و پێکهاتەیا یه‌په‌سێ بوو. بەسێ هۆزات ل جزیرێ پەیمانا ل گه‌ل دەولەتێ قەبوول نەکر. هنجەتا وێ ژی ئەڤه بوو: «ئەم ل سلۆپیا ڤه‌كێشاین له‌وما ژی ئعتیبارا مە هەژییا، گەر ئەم ل جزیرێ ڤەکێشین ئەڤ یەک بۆ چێنابیت» یانی په‌كه‌كێ ئەو جوان رادەستی وێ هۆڤیتیا دەولەتێ کرن. به‌سێ هۆزات خواست هێزا رێخستنێ یا ل سەر ژیانا جوانان نیشا رایا گشتی بدەت و بێژیت: «بنێرن، جوان بۆ مرنێ ب فەرمانێن من ڤە گرێدایی نە».
ژ بەر ڤێ ئەم دبێژین ل جزیرێ وه‌حشیه‌تەک چێبوو. بەریا هەر تشتی ئەڤ وه‌حشیه‌ت ب بریارا هەڤپارا په‌كه‌كێ و دەولەتا ترک هات مەشاندن. پشتره ژی هنەک هێزێن ناڤدەولەتی و ب تایبەت بریارا ئیرانێ ل سەر ڤی شەری دیارکەر بوو.
هه‌تا گەلێ باکورێ کوردستانێ لێپرسینا شه‌رێ خه‌نده‌كان ل گه‌ل به‌رپرسێن په‌كه‌كێ نه‌كه‌ت نه‌شێت کێشەیێن خوە چارەسەر بکەت. هەتا کو گەلێ باکور نه‌بێژیته په‌كه‌كێ: «مە کۆبانی رزگار کر، مە 80 په‌رلەمانتار هلبژارتن، وە بۆچی کۆمکوژییا خەندەکان ل سەر مە سەپاند؟ و په‌كه‌كێ سزا نه‌ده‌ت دێ هەرده‌م تووشی ڤان وێرانکارییان بن. دێ بنه قوربانیێن پلانێن ڤەشارتی یێن په‌كه‌كێ. ژ بەر کو دەولەتێن داگیرکەرێن ده‌ڤه‌رێ په‌كه‌كێ وەک هێزه‌کا پارامیلیتەر ب کار دئینن.
