ھەرێمێن پاراستنا مەدیا چ نە؟

تێگەها ھەرێمێن پاراستنا مەدیا کو عەڤدللا ئۆجەلان ل ئیمرالیێ پێشنیار کر، چ واتەیا خوە یا دیرۆکی نینە، راستی ئەوە کو کو ئەم وان دەڤەران وەکە ھەرێمێن کو پەکەکێ دەستەسەر کری ب ناڤ بکین. گاڤا مرۆڤ ژ ڤێ زاوییا پەکەکێ لێ دنێرە حەفتەنین، بەھدینان، خاکورکێ، برادۆست و قەندیلێ ھەموو د ناڤا ھەرێمێن پاراستنا مەدیا دە تێن ب ناڤ کرن. ئانکو بەشا باشوورێ کوردستانێ یا ل گەل باکوورێ کوردستانێ سینۆر کو ژ چیا و دەشتێن ھەری ستراتەژیک پێک تێن. مرۆڤ دکارە ڤێ ھەرێمێ ل گۆری ئارمانجێن دیرۆکی یێن ترکیێ، ئیران و ھەتا ئیراقێ ژی پێناسەبکە.

ل گۆر دیتنا ترکییێ؛ بەشەک ژ ھەرێمێن کو دەولەتا ترک سالا 1920 وەکە میساقا ملی پێناسە کربوون د ناڤا خوە دە ڤەدحەوینە. ئەڤ ھەرێمە جھەکی ناڤەندە، ئەو دەڤەر ژ چیایێن ھەری ستراتەژیک یێن کو باندۆرا خوە ل سەر دەشتا نەینەوا و ھەولێرێ دکن پێک تێ. واتە ژ سەدی 85 قادێن پاراستنا مەدیا یێن پەکەکێ پارچەیەک ژ ئارمانجا دیرۆکی یا ترکیەیێ نە.

ل گۆری بەرژەوەندییێن ئیرانێ ژ سەدی 15 ھەرێمێن پاراستنێ یێن پەکەکێ دکەڤنە دەڤەرا قەندیل و خنێرە یا کو ئیران دخوازە داگیر بکە.

ئەڤ ھەرێمە ب فەرمی پارچەک ژ باشوورێ کوردستانێ نە؛ دەڤەرێن ھەری ستراتەژیک یێن چیایی پەکەکێ داگیرکرینە ل گۆری بەرژەوەندییێن خوە ڤان ھەرێمان پارچە-پارچە رادەستی دەولەتا ترکییێ و ئیرانێ دکە.

گەلۆ چ ب سەرێ بەشێ چییایێ قەندیل یێ ھەرێمێن پاراستنا مەدیا ھات؟

پرانیا قوونتارێن چییایێ قەندیل کو درێژاھیا چیایێن زاگرۆسێ یە، د ناڤ سینۆرێن پارێزگەھا ھەولێر و بەشەک ژ وان ژی د ناڤ سینۆرێ پارێزگەھا سلێمانیێ دە دمینە. جھێ کو د مەدیایێ دە ب ناڤێ چیایێ قەندیلێ تێ ناسین، ژ لووتکەیا چیایێ قەندیل و گەلەک گوند و گەلیێن ژ چیا دادکەڤن ب خوەڤەدگرە. رێیەکا وێ یا سەرەکی ھەیە کو خەتا رانیا-چۆمان و سیدەکان ب ھەڤرە گرێددە.

قەندیل کو ھەرێما ھەری ستراتەژیکا کوردستانێ یە، د سەردەما رەژیما سەدام دە ئارتێشا ئیراقێ ژ بەر پێشمەرگێن کوردستانێ نکاریبوو بکەڤە وێ ھەرێمێ. ئەڤ دەڤەرا ستراتەژک پەکەکێ وەکە ناڤەندا ھەرێمێن پاراستنێ ب ناڤ کر.  پشتی کو پەکەکە د سالا 1999 دە ل باکورێ کوردستانێ پاشڤە کشیا، نێزیکی 3000 گەریلا کشاندن قونتارێن چیایێ قەندیلێ. ل ڤر نە تەنێ خەباتێن لەشکەری، بو ناڤەندا ھەموو خەباتێن سیاسی و رێخستنی؛ پژاک، پەیەدە، پەچەدەکە و پێکھاتەیێن کەجەکێ ل ڤر دمان. پەکەکە ل ڤر نکاریبوو ب گەل رە تێکلیەکا جدی پێش بێخە، لێ ژ بۆ کو ھەڤسەنگیەکێ پێک بینە، ب ناڤێ شارەداریا قەندیلێ سازیەک ئاڤا کر و ب ھندەک خزمەتێن رێژەیی خوەست نیشان بدە کو ئەو ل ور سەروەرن.

د سالا 2012 دە پێڤاژۆیەک کو دێ قەدەرا قەندیلێ بگوھەرینە روو دا و ژ بەر ھندەک سەدەمان چ کەس قالا وێ ناکە. پشتی شەرێ ئیران و پەکەکێ-پژاکێ یێ پێشەوری د تەباخا 2011 دە ب پەیمانا گرێ جاسووسان، ھەموو گوپیتکێن ستراتەژیک ێن چییایێ قەندیل رادەستی ئارتێشا ئیرانێ ھاتن کرن. قەندیل د سەرانسەری سالێن 1970-1990 دە ناڤەندا شەری بوو، لێ جارا یەکەم ئالایێ ھێزەکا کۆلۆنیالیست ل ور ھات دالقاندن. ئیرانێ ب ئاڤاکرنا پایگاھێن لەشکەری ھەموو دول و نەوالێن دەڤەرێ گرتنە بن کۆنترۆلا خوە. گاڤا ھوون شەڤ ل چیایێ قەندیل بنێرن ژ بەر رۆناھییا قەرەقۆلێن ئیرانێ وەکە باژاران دیار دکە.

قەندیلا کو وەکە ئەفسانەیا ھەرێمێن پاراستنێ دھات دیتن پەکەکێ رادەستی ئیرانێ کر.

ھەرێمێن پاراستنا مەدیا چقاس بەهرا ترکیێ کەت؟

ھەرێمێن پاراستنا مەدیا یێن پەکەکێ کو ژ حەفتەنین ھەتا سێگۆشەیا زاگرۆسێ ب خوە ڤە دگرە، ب تەمامی لگەل پرۆژەیا میساقا ملی یا دەولەتا ترک دشبن ھەڤ.

گەر ئەم ڤێ رەوشێ ب جوگرافیێ راڤە بکن؛ سینۆرێن باکورێ کوردستانێ و حکوومەتا ھەرێما کوردستانێ 331 کم درێژن. ژ ڤێ 107 کم ژ گەلیێن ئاڤی و 224 کم ژی، ژ چیایێن ئاسێ پێک تێ. ئەڤ 224 کم چیایێن ھەری ئاسێ د ناڤا 4 سالێن داوی دە ژ ئالیێ ترکیێ ڤە ھاتنە داگیرکرن. ئارتێشا ترک ژ ڤان 224 کم ستراتەژیک ب قاسی 45-50 کم کەتە ھوندر. د جوگرافیا 107 کم مایی دە، 20-25 کم گرتییە. بەشا یەکەم ژ حەفتەنین، مەتینا، زاپ، ئاڤاشین و ھەتا گۆڤەندەیێ و ھەرێما دویەمین ژی ھەتا خاخورکێ و ھینەرێ درێژ دبە.

دەولەتا ترک جھێن ھەری ستراتەژیک دە، ئالا خوە دالقاند، رێ چێکرن،  بارەگەھێن لەشکەر ئاڤا کرن. یانی ترکیە د پراکتیکێ دە ل بەشا ھەری ستراتەژیکا ھەرێمێ ل گۆری پلانا میساقا ملی ب جھ بوویە.

  ئەڤ ھەرێمێن کو ئەم دبێژن دەولەتا ترک کەتییێ ھەموو ژ سالا 1988 ھەیانی سالا 1999 د دەستێ پەکەکێ دە بوون. ئەو دەڤەرێن کو پەکەکێ دگۆتن ئەم دێ حکوومەتێ ئاڤا بکن و پارلامەنتۆیێ ئاڤا بکن… نھا ژ بلی گارێ چ جھەک د دەستێ پەکەکێ دە نەمایە.  گارە ژخوە قادا شەرێ پەکەکێ یە و ل ور تونێل کۆلانە و چ خەلکێ سڤیل ژی ل ور نینە.

دەما کو ئەم ب پراکتیکی بحەسبینن، 15 ژ سەدێ ھەرێمێن پاراستنا مەدیا رادەستی ئیرانێ ھاتنە کرن. 80 ژ سەدێ یا مایی ژی ب ترکییێ ھاتیە دایین و تەنێ چیایێ گارێ کو رووبەرا وێ 5 ژ سەدێ یە د دەستێ پەکەکێ دە مایە. واتە 95 ژ سەدێ ھەرێمێن پاراستنا مەدیا یێن کو د سالا 2002 دە ب تەعلیماتێن ئۆجالان ھاتنە راگەهاندن د ناڤبەرا ترکیێ و ئیرانێ دە ھاتینە دابەشکرن.

د ھەرێمێن پاراستنا مەدیا دە بەهرا کوردان چ بوو؟

ئەڤ پرس “کوردان ژ ھەرێمێن پاراستنا مەدیا چاوا سوود وەرگرتن؟ پر گرینگە و بەرسڤ ئەڤە: سفرەک مەزن.

بەلێ، پەکەکێ ھەتا ئۆپەراسیۆنێن دەولەتا ترک یێن ل دژی کوردستانێ کو د سالا 2019 دە دەست پێ کرین، ل ھەرێمێ پاساوانێن خوە ب جھ کرن، پۆستەرێن مەزن یێن ئۆجالان، ئالایێن ھەپەگێ و پەکەکێ ھاتن دالقاندن. ھەر کەسێ ژ ڤر دەرباس دبوو ناسنامەیێن وان د ھات کۆنترۆل کرن. ژ بۆ سەردانێ ژی دەستوور نەدا کو پێشمەرگە دەرباسی ھەرێمێ ببن. پێشمەرگەیێن خەلکێ وان گوندان ژی نەدکارین سەردانا زەڤی و رەزێن خوە بکن. گوندیێن ل ڤر نەچار مان باجێ بدن پەکەکێ و سەردە ژی گەف ل وان د ھات خوارن. ھەتا سالا 2013 کو پەیوەندییێن یەنەکێ و پەکەکێ خوەش نە بوون، پەکەکێ ب ھنجەتا “ئاگاھیێ ددن یەنەکێ و سیخوریێ دکن” خەلکێ ھەرێما پشتدەرێ دگرتن. پشتی سالا 2014 رەوش گوھەری، ڤێ جارێ ب ھنجەتا “ئاگاھی دانە پەدەکێ” خەلکێ بێگونەھ ھاتن گرتن.

واتە خەلکێ کو ل وان گوندان، رەز و باخچەیێن وان ھەیی، ھەم ژ ئالیێ پەکەکێ و ھەم ژی ژ ئالیێ دەولەتێن ئیران و ترکییێ ڤە ھاتن مەغدوورکرن و ژ  وارێن خوە ھاتن ڤەقەتاندن. د واتەیەکێ دە ھەرێمێن پاراستنا مەدیا پرۆژەیا دەرخستنا کوردان ژ ئاخا وان بوو.

  لێ خالەکا ھەری بالکێش ل ڤر ئەڤە؛ پەکەکێ 15 ژ سەدێ ھەرێمێن پاراستنا مەدیا رادەستی ئیرانێ، 80 ژ سەدێ ژی رادەستی ترکیێ کرن، لێ پەکەکە وە ناکە کو پێشمەرگە دەرباسی سەدی 1 یا ڤێ ھەرێمێ ژی ببن. ھەتا بنکەیێن پێشمەرگە ل دەردۆرا ڤان دەڤەران ژی پەکەکێ وەکە سەدەما شەری دیت و پشتی سالا 2019 پەکەکێ 9 پێشمەرگە ب دەستێ خوە شەھید کرن.

دەما ئەم ڤان ھەموو ئاگاھییان ل بەر چاڤان دەرباس دکین، ئەم روو ب روویی ڤێ راستیێ تێن: ھەرێمێن پاراستنا مەدیا تێگەهەکە کو پەکەکە خاکا ھەرێمێ ژ حکوومەتا ھەرێما کوردستانێ ڤەدقەتینە و لگەل داگیرکەران دە دکە مژارا بازرگانیێ. د سەر راگھاندنا ھەرێمێن پاراستنا مەدیایێ را 22 سال دەرباس بوون و نھا ل وان ھەرێمان ئالایێن ترکیێ و ئیرانێ دھەژن.

ژ بەر ڤێ یەکێ یا کو ژ بۆ کوردان تێگەھەکا گرینگا دیرۆکی یا وەکە “مەدیا” ژ ئالییێ پەکەکێ ڤە بوویە جھێ رادەستکرنا خاکا پیرۆز بوو داگیرکەران. پراکتیکا پەکەکێ پارکتیکا رادەستکرنا ڤان ھەرێمێن ستراتەژیکە. ھەرێمێن پاراستنا مەدیا تێگەها پۆلیتیکایا ئیخانەتێ یا پەکەکێ یا د سەدسالا 21 ل کوردان دکە یە. پشتی سالا 2000 ل ھەر جھێ کو پەکەکێ دگۆت “”ئەڤ یا منە، کەس نکارە بکەڤە ڤر” داگیرکەر کەتنێ و ئالایێ داگیرکەران ھات دالقاندن. ل چیایێ قەندیلێ ئالا ئیرانێ ل عەفرینێ؛ سەرێکانیێ، حەفتەنین، کورەژاری مەتینا، خاکوورکێ، زاپێ ئالا ترکیێ و ل شەنگالێ ژی ئالایێن ئیراق و حەشدا شەعبی ھاتنە دالقاندن.

ژ بۆ ڤێ یەکێ ژی ھەرێمێن پاراستنا مەدیا وەکە تێگەهەکێ لەعنەتکری د دیرۆکا کوردستانێ دە جھ گرتیە و دێ ھێژ ژی جھ بگرە.