د هلبژارتنێن 31ێ ئادارێ دا دێ کورد چ ب دەست خوە بخن؟
ژ بۆ هلبژارتنێن شارەدارییێن ترکییێ و باکورێ کوردستانێ رۆژەک ما. سبە هەر کەس دچە سەر سندۆقان. “هلبژارتنێن رێڤەبەریێن شارەدارییێ دێ مفا ده‌ته کوردان یان دێ چ ب خوە رە بینە؟” پرسەکە مەزن یا وەک «کوردان چ ب دەست خستن؟» ئەم دێ پشتی هلبژارتنێ نیقاش بکن.
گەلێ باکورێ کوردستانێ ژ سالێن 1970یێ ب کەسێن خوەدی پەیڤێن کوردەواری دکەڤن هلبژارتنێ. لێ سالا 1991 ژ بۆ کوردان پر گرنگ بوو. راپەرینا ل دژی سه‌ددام ل باشوورێ کوردستانێ و ب دەستخستنا ستاتۆیا ئیداری – سیاسی ل باشوور باندۆرا خوە ل باکور ژی کر و شیاربوونا نەتەوەیی و داخوازا مافان دەست پێ کر. ئەڤ یەک د هلبژارتنێن 1991ێ دا د سەرکەفتنا خوەدی باندۆرەکی مەزن بوو.
تەڤگەرا سیاسی یا باکورێ کوردستانێ کو ب HEPێ دەست پێ کر و ب DEHAPێ ب داوی بوو
کورد ب HEPێ رە بەشداری هلبژارتنێن پارلەمەنتۆ و رێڤەبەریێن هەرێمی بوون. د سالا 1991 ان دا دەرکەتنا لەیلا زانا و هەڤالێن وێ ژ بۆ تەڤگەرا سیاسی یا لیگالا کورد گرنگ بوو. لێ مخابن په‌كه‌كێ ب ئیرادەیا خوە و ب بریارێن خوە رێ نەدا کو ل باکور سازیەکە لیگالا سەربخوە یا کورد ئاڤا ببە؛ دەستپێکێ ب پشتگری، پشترە ژی ئالیکارییا ئابۆری و پەیرە خەت و ئارمانجا ڤێ تەڤگەرا سیاسی – لیگال گوهەرت. په‌كه‌كێ دەست ب کۆنترۆلکرنا سیاسەتا لیگال ل باکورێ کوردستانێ کر. تەڤی ڤێ یەکێ ژی پارتیێن سیاسی یێن وەکی هەپ، دەپ، ئۆزدەپ، هادەپ و دەهاپ کو هەموو ژ ئالیێ دەولەتێ ڤە هاتن قەدەخە کرن، ل سەر کەڤنەشۆپیا کوردایەتی و کوردستانیبوونا باکورێ کوردستانێ تەڤدگەرین. لێ پشتی کو ئۆجالان هات گرتن رەوش گوهەری. هادەپ کو خوەدی بنگەهەکە رادیکالا کوردان بوو و رێخستنەکە گرنگ بوو، د 19ێ مژدارا 2005ان دا ب فەرمانا عه‌بدوللا ئۆجالان خوە هلوەشاند. پشتی وێ ب راستی ژی رووپەلەکه سیاسی یا نوو ل باکورێ کوردستانێ هات ڤەکرن.
دویەمین زنجیرا تەڤگەرا سیاسی یا ئالیگرێ ترکیێ ژ تەڤگەرا جڤاکا دەمۆکراتیک هەتا پارتیا دەم
ئەڤ رووپەلا نوو ب تەڤگەرا جڤاکا دەمۆکراتیک دەست پێ کر. پاشێ ب ناڤێ پارتییا جڤاکا دەمۆکراتیک بوو پارتی و هەر دەم ناڤێ خوە دگوهەراند و د داویێ دە خوە وەک دەم پارتی پێناسە کر. لێ بەلێ هەتا سالێن 1990ی د ڤێ رووپەلا سیاسی یا نوو دا گەلەک جوداهیێن پێکهاتی و نیقاشی هەبوون. رایەدارێن دەولەتا ترک گەلەک جاران گۆتنە کو ئەڤ پارتییا جڤاکا دەمۆکراتیک و پێڤاژۆیێن دن د بەرنامەیا هەڤپارا ئۆجالان و میتێ دا نە. ل ئیمرالیێ ب رایەدارێن دەولەتێ رە هات ئاڤا کرن. ئۆجالان دگۆت، دەولەت نا خوازە ب کوردێن رادیکال یێن وەکە هادەپێ رە موخاته‌ب ببە. و پارتیێن سیاسی یێن کورد هاتن ترککرن.
بەلێ، ئەڤ پارتی هەموو ژی پارتیێن سیاسی یێن لیگالن، بەرنامە و قانوونێن وان ژ ئالیێ کۆمارا ترکیێ ڤە هاتنە پەژراندن. دڤێ ب دەستورا بنگەهین رە ل هەڤ بێ، لێ د ڤێ پێڤاژۆیا نوو دا ئەڤ رەوشنە تەنێ ئەرکەک قانوونی یە، ژ ئالیێ دەروونی ڤە ژی پێڤاژۆیەکە ترکپارێزی دەست پێ کر. کوردان د دیرۆکا خوە دە چ جاران ئالا ترکیێ بلند نەکرییە لێ په‌كه‌كێ ئالا ترکیێ ب ناڤێ سیاسەتێ دا دەستێ جه‌ماوه‌رێ خوە. نرخێن ترکان وەکە ئەرکەکێ «براتییا گەلان» ب کوردێن باکور دا قەبوولکرن. ژ 2000ێ ڤە ئۆجالان ترکبوون کره رگەزێ سیاسی یێ کورد.
ئاپۆ ب ڤێ خەتا خوە یا سیاسی کورد وەکە خولام دا كاری و ل سەر پشتا کوردان ترک کرن پارلەمانتەر و سەرۆکێن شارەدارییان. د هلبژارتنان دە ب رێخستنێن چەپێن ترک رە ئیتیفاق کر، ژ مافێن خوە گەلەک زێدەتر کۆتا ژ ترکان رە هات دایین و د سیستەما هەڤسەرۆکاتیێ دا ترک هاتن هلبژارتن. دێ وەرن ل ڤێ عەجێبێ بنێرن دو عەرەب ژی بوونە هەڤسەرۆکێن هه‌ده‌پێ.
پارتیێن چەپێن ترک، کو ب هێزا خوە نکارن ببن موختار ژی، د ناڤا هه‌ده‌پێ دا هەژمارەکە زێدە وەکیل ب دەست خستن و د رێڤەبەریا ناڤەندی یا پارتیێ دا جهـ گرتن. میناک توولای حاتیمۆگوڵار کو نها هەڤسەرۆکا پارتیا دەمێ یە، نه‌ژاد عەرەبە، عەلەوی یا ئالیگرێ بەشار ئەسەدە و د هەمان دەمێ دە سەرۆکا رێخستنا چەپ یا ب ناڤێ SKYP یە. و د هلبژارتنێن ستەنبۆلێ دا پانگاوازی کر کو دەنگێ خوە بدن جه‌هه‌پێ.
کی نوونەرتیا کوردان ل باکورێ کوردستانێ دکە؟
مژارا کی نوونەراتیا کوردان ل باکور دکە تام گرارا گاڤانییە. گەر هوون ل راستیێ بنێرن، ل باکور کەسەک نوونەراتیا کوردان بکە نینە. مە ل ژۆر رەوشا کەڤنەشۆپیا کو نها ژێ رە دبێژن پارتیا دەم، کو په‌كه‌كە رۆژانە برێڤە دبە، ب کورتی ناساند. پارتیەکە کوردانە و بەرژەوەندیێن کوردان نا پارێزە. هه‌ڤپه‌یمانیه‌كه کو ژ ئالیێ په‌كه‌كێ و دەولەتا ترک ڤە تێ برێڤەبرن.
هەر چەند هووداپار ب دەڤکی رۆلا پارتیا دەمێ دزیبە ژی لێ کوردایەتی نە ئارمانجا وێیە. ژ بو هووداپارێ گەلێ فەله‌ستینێ ژ گەلێ کورد گرنگتر و هێژاترە.
هاکپار و ..هتد، پارتیێن دن یێن سیاسی یێن کو ل باکورێ کوردستانێ خوەدی ئاخافتنێن کوردینە، لێ ل قادان نینن، هەر چقاس ئاخافتنا وان راست بە ژی نە خوەدی هێزن. نە رێخستن، نە هەولدانەک ژ بۆ بدەستخستنا مرۆڤان، نە ژی هەولدانەک ژ بۆ ببە هێزا سیاسی هەیە. خەباتکارێن کاریزماتیک ژی د ناڤا وان دا نینن.
وێ دەمێ چ ئەنجام دەردکەڤە هۆلێ؟ ل باکورێ کوردستانێ پارتیەکا سیاسی کو نوونەراتیا کوردان بکە نینە. گەر پارتیەکە سیاسی کو نوونەراتیا کوردان بکە تونە بە، کورد دێ چاوا ب سەر بکەڤن، هەلبەت سەر ناکەڤن.
مەحکوومبوونا دەم پارتییێ
نەبوونا نوونەراتیا سیاسی یا راست ل باکور، سیاسەتا لیگال و هلبژارتن، قادا سیاسی یا لیگال ڤەگوهەراندیە خەفکێ.
هلبژارتن ب سەر کەتن، پارلەمەنتەر دەردکەڤە، شارەدار دەردکەڤە لێ کورد ب سەر ناکەڤن.
هلبژارتن تێ قازانجکرن، وەلێ دخویە کو کورد ب سەر کەتنە، لێ د ئەسلێ خوە دە کورد وندا دکن. ژ بەر کو پارتیا سەرکەتی نە کوردستانی یە.
ئەڤ هەموو پارتیێن کو دەنگێن کوردان دستینن و د هلبژارتنان دە ب فەراسەتا کوردی ب سەر دکەڤن، تەنێ ب کێری دەولەتا ترک تێن.
لێ رەوشا پارتیا دەمێ یێن کو هەری زێدە ژ کوردایەتیێ سوود وەردگرن و هەری زێدە دەنگان دستینن، پر عەجێبە. ب راستی هەموو کوردێن باکور دزانن ئەڤ پارتی چیە، هەر کەس دزانە کو د ناڤ وێ دا دلۆپەک دەمۆکراسی تونەیە؛ هەر کەس دزانە کو هلبژارتنا سەرەتایی یان ژی نامزەتەکی کو گەل دیارکری تونەیە؛ بەرێ شارەداری د بن دەستێ هه‌ده‌پێ دا خزمەت ژ گەل رە نەدکر و شارەداری ببوو ناڤەندێن قەزەنجێ؛ ئەو دزانە کو پر هندک ژ پارلەمەنتەران وێ پۆستێ حەق دکن و هەموو ژی د داویا پارلەمانییا خوە دا ژ سیاسەتێ ڤەدکشن؛ ئەو ژی دزانە کو هەڤسەرۆکێن پارتیێ چ شییان نینن، لێ د هەر هلبژارتنێ دا وەک مەحکومەکێ دچە دەنگ ددە پارتیا دەمێ، ژ بەر کو کوردان ئالتەرناتیڤەکە دن نینن. کورد د ناڤبەرا دەولەت و پارتیێن کوردێن د بن کۆنترۆلا دەولەتێ دا ئاسێ مانە.
کورد ئەڤ 33 سالن ب هلبژارتنێ کەلاجانی دبن، لێ تشتەک ب سەر نەکەتن.
کورد ڤێ جارێ وێ چ بکن؟
ب راستی ئەڤ سەرناڤ شاشە، دڤێ ئەم ببێژن، کورد نە وێ ڤێ جارێ په‌كه‌كە دێ چ بکە؟ ژ بەر کو دەم پارتی نە پێکهاتەیەکە کو ب سەرێ خوە بریاران ددە. بێیی دەستوورا رێڤەبەریا په‌كه‌كێ نکارە چ گاڤان باڤێژە. ب قاسی کو ئەم دزانن هه‌په‌گێ ل سەر خەتا سینۆر نێرینا خوە ئانی زمان، لێ گرووپا ب سەرۆکاتیا سەبری ئۆک، مستافا قاراسوو و بەسێ هۆزات ڤێ جارێ خەباتێن هلبژارتنێ ب رێ ڤە دبە.
ئەم ب زەلالی ببێژن کو په‌كه‌كە ناخوازە ل ترکیێ هەڤدیتن و پێڤاژۆیا دیالۆگێ چێببە. ژ بەر کو په‌كه‌كە ب تەڤاهی ل گۆری بەرژەوەندییێن ئیرانێ تەڤدگەرە. رۆژا هەڤدیتنا په‌كه‌كێ ب ترکیێ چێبە دێ ئیران جانتەیا په‌كه‌كێ بدە پشتا وێ و ژ سلێمانییێ دەربخە. ژ بەر ڤێ سەدەمێ کو د هلبژارتنێ دا د دەرفەتێن گەلەکی بباندۆر هەبوو، لێ په‌كه‌كێ ژ بەر ئیرانێ نەخوەست ڤێ یەکێ بەر ب موزاکەرەیێ ڤە ببە. ژ بەر کو هایا دەولەتێ ژ ڤێ رەوشێ هەبوو، هەمان بانگ نەکر.
ژ خوە نها دو بریارێن په‌كه‌كێ هەنە
دڤێ د هلبژارتنێن کوردستانێ دە ب سەر بکەڤە. ژ بەر کو ل ترکیەیێ دەستهلاتا شارەداریێ کارەکی پر سوودمەندە. هەموو ئیحالە، کار و فرۆتنا ئەرد ل شارەدارییان پێک تێ. په‌كه‌كە ب ڤی ئاوایی نە تەنێ باجێ ژ مرۆڤان دستینە، گەلەک کارساز ژی دبن مەحکوومێن په‌كه‌كێ. ژ بەر ڤێ یەکێ په‌كه‌كە دخوازە ل کوردستانێ هلبژارتنێ بکە. په‌كه‌كێ لەیلا زانا ژ سیاسەتێ مەنع کر بوو، ژ بەر کو ل گەلەک جهان رەوش خەتەرناک ددیت، جەمیل بایک قاسدەکێ خوە یێ تایبەت ژ لەیلا زانا رە شاندیە و ژێ خوەستیە کو بەشداری خەباتێن هلبژارتنێ ببە.
په‌كه‌كه دخوازە ئاكه‌په ل باژارێن ترکیەیێ وندا بکە و جه‌هه‌په ب سەر بکەڤە. ب تایبەتی ژی ل ستەنبۆلێ نامزەتەک ب ناڤێ مەرال دانش بەشتاش دەرخستییە لێ پشتگرییا وێ ناکن ب سەرێ خوە تەنێ هشتییە. بەرۆڤاژی پشتگرییا ئەکرەم ئیمامئۆغلو، یانی جه‌هه‌پێ دکن. ب راستی ژی ل گەلەک باژێرێن وەک مێرسین، ئانتالیا، ئیزمیر و …هتد تفاقەک ب ڤی رەنگی هەیە.
د ئەنجامێ دە دێ کورد چ ب دەست بخن؟
د ئەنجامێ دە چ هێزەک کو نوونەرتیا کوردان د هلبژارتنان دە بکە نینە. کورد د ناڤبەرا سالێن 2004-2014ێ دا نە خوەدیێ وێ هێزا سیاسی یا کو هەر کەسی دخوەست پشتگری بکە. ئەردۆگان و ئاکه‌په ئێدی ژ بۆ کورد پشتگرییا وی بکن گۆتنێن خوەش ژی نابێژن. جه‌هه‌په دترسە کو بێژە کورد هەنە. کورد د شەرێ ناڤبەرا هەر دو باسکێن دەولەتێ ئاكه‌پێ و جه‌هه‌پێ دا بوونە چووڤکێ پێکدادانێ. کەس تشتەکی نادە کوردان، هەر کەس تەنێ دەنگێ وان دخوازە. کوردان شەنسێ خوەیێ موزاکەرەیێ وندا کریە.
د دەستێ ئەردۆگان دە چەکەک مینا قەیوومان هەیە، گەر بکەڤە تەنگاسیێ دکارە جارەکە دن قەیوومان تایین بکە، ژ بەر کو شارەداری ب سەر بکەڤە هەر تشت نەقەدە. کورد دێ دەنگێ خوە بدن پارتیا دەم. ئەوێ شارەداریێن باکور بدەست خوە ڤە بینن و وێ پرۆپاگاندایێ بکن و ببێژن، ئەم ب سەر کەتن. لێ هەر کەس وێ ب دەنگێن کوردان سەر بکەڤە، لێ کورد ب سەر ناکەڤن.
ل باکورێ کوردستانێ رێیەکە خەلەت هەیە، هوون چقاسی ل سەر رێیا شاش بمەشن، هوونێ ب گەهن جهێن شاش. باکورێ کوردستانێ د رێیەکە شاش دەیە، هەر تم وە دخویە کو ئەو ب سەر دکەڤە لێ د راستیێ دە هەر تم بن دکەڤە.
