ھلبژارتنا رێڤەبەریا ھەرێمی یا کەرکووکێ و قەیرانا پشتی وێ، د 13 تەباخێ دە ب ئەرکدارکرنا رێبوار تاھا ڤە دەرباسی پێڤاژۆیەکە جودا بوو. کریز ب داوی نەبوویە، بەرۆڤاژی ڤێ، پێڤاژۆیەک نوویا کریزێ دەسپێکر. ژ بەر کو پرسگرێکا کەرکووکێ پرسەکە ژ ھلبژارتنا پارێزگاری مەزنترە. گەلەک ئاکتۆرێن ھەرێمێ و ھندەک دەردۆرێن کوردستانی دخوازن پرسگرێکا پرئالی یا کەرکووکێ تەنێ بخن مەسەلەیەکا ئیداری دا کو کووراھی و مەزناھیا پرسگرێکێ ڤەشێرن. یانی، تێ خوەستن کو پرسگرێکا کەرکووکێ تەنێ وەکە ھەلبژارتنا پارێزگاری بێ دەستگرتن. لێ مەسەلەیا کەرکووکێ نە پرسەکا ئیدارییە، مەسەلەیا کەرکووکێ پرسەکا سیاسی و ستراتەژیکە. و نھا ژی نەراستە کو مرۆڤ ژ بەر کو کوردەک ل سەر کورسیێ روونشتیە رەوشێ مینا کو کورد ل کەرکووکێ ب سەر کەتنە بنرخینە و ببینە. ژ بۆ کو ئەم پرۆسەیا دیارکرنا پارێزگارێ کەرکووکێ ب ئاوایەکی راست ئانالیز بکن، پێویستە ئەم ل دەڤەرەک ژ جھێ پارێزگاریا کەرکووکێ مەزنتر بنەرن و وێنەیێ ژ قۆناغەکا بەرفرەھ بگرن. ب ڤی ئاوایی ئەم دکارن “تێکلیا ئیرانێ”یا ڤەشارتی د ھلبژارتنێن رێڤەبەریێن ھەرێمی یێن ئیراقێ دە د ھلبژارتنێن 18 کانوونا 2023 ئەشکەرە ببینن.
کورد، سوننە و کریستیانێن ئیراقێ یێن سەر ب ئیرانێ ڤە
نێرینا کو ئیرانێ ئیراق وەک باخچەیێ خوە دیزاین کریە، نە نێرینەکا ڤەشارتییە. بەریا ھەر تشتی ئیرانێ شیعەیێن ئیراقێ ل گۆری بەرنامەیا خوە دیزاین کرن. لێ گەلێن دن، واتە عەرەبێن سوننە، کورد، کرستیان و ھتد، تەڤی پرسگرێکێن د ناڤا خوە دە، ل دژی پێکھاتەیا ناڤەندی یا ئیراقێ ھەلوەستەک یەکالی نیشان دان. ڤێ یەکێ رێ نەدا کو ئیران ل گۆری خوەستەکێن خوە ب لەز و بەز ئیدارەیا ئیراقێ بکە. ژ بۆ ڤێ یەکێ ژی دەست ب پرۆسەیا دابەشکرن و پۆلینکرنا گرۆبێن مەزھەبی و ئەتنیکی یێن دن ل ئیراقێ ل گۆر بەرژەوەندیێن خوە کر و بەشەک ژی خست بەر جاما ڤیترینێ. و ئەڤ پێڤاژۆ پشتی سالا 2012 گاڤ ب گاڤ لەزتر کر.
ئیرانێ د ھەموو پێکھاتەیێن ئیراقێ دە دەست ب ئاڤاکرنا گرۆپەکێ نێزیکی باسکێ ئیرانێ کر و ژ بۆ رەوا کرنا ڤان پێکھاتەیا ب ئاوایەکی کو ل ناڤخوە و جڤاکا ناڤدەولەتی بهێت قەبوولکرن، ھەموو ھێزا خوە تەرخان کر.
ئیرانێ ئەڤ پلان د سێ قۆناغان دە پێک ئانی.
1- ڤەقەتاندنا کۆمەک ژ عەرەبێن سوننی ب رشوە، ئیمتیازێن دارایی و ئەولەکاری.
2- د ناڤ کوردان دە ل ھەمبەر رێڤەبەرییا ھەولێرێ یەنەکە و پکەکە ئەرکدار کرن.
3- د ناڤا کریستییانان دە ھێزا سەر ب حەشدی شەعبی ڤە تەڤگەرا بابلیۆن و سەرۆکێ وێ رەیان کلدانی وەکە کاسایەتەک سییاسی دەرخست پێش.
ژ بەر ڤێ یەکێ، د راستیێ دە، ئیران زێدەتری 10 سالانە کو ھەولێن مەزن ددە کو کورد، سوننی و مەسیحیێن خوە ل ئیراقێ بافرینە. ب ئاوایەکی مرۆڤ دکارە ببێژە کو پێکھاتەیێن کو ناسنامەیا حەشدا شەعبی قەبوول دکن دخوازن ل ئیراقێ ببن پێکھاتەیێن بھێز و رەوا. وەکە میناک رەیان کلدانی نانپێژ بوو و ھەتا کو تەڤلی حەشدا شەعبی بوویی ژی، لێ ئیرانێ ئەو کر خوەدی ناسنامەیا سیاسی. لێ ل ھەمبەر جڤاکا ئاشووری-سووریانی یێن کو پێکھاتەیا حەشدا شەعبی نەپەژراندین، رەیان وەکە ئاکتۆرەکی سییاسی ھات خورتکرن و ئەو کرن ئالتەرناتیف بوو مەسیحییان. دیسا سازیێن پەکەکێ یێن ل بەغدایێ ژ ئیمتیازێن سازیێن دەولەتێ سوود وەردگرن و پارچەیەک ژ ھەمان پێڤاژۆیێ نە.
د پێڤاژۆیا دیارکرنا رێڤەبەرییێن ھەرێمی یێن ئیراقێ دە “تلییا ئیرانێ”: مووسل، دیالا، سەلاحەدین
ژ بەر کو پرۆسەیا ھلبژارتنا پارێزگارێ کەرکووکێ ژ بۆ کوردان مژارەکا پۆپولەر و ھەستیارە، تەنێ کەسێ کو ل سەر کورسیێ پارێزگاریێ روونشتیە ل بەر چاڤان تێ گرتن. لێ ل ژۆر مە بەحسا پێڤاژۆیا 12 سالان یا ئیرانێ کر کو عەرەب، کورد و ئاشوورییێن خوە ئاڤا دکە. ب تایبەتی د ھلبژارتنێن پارێزگەهان دە کو د کانوونا ئیسال دە ھاتن لدارخستن ئیرانێ دەست ب وەرگرتنا بەرھەمێن ڤی کاری کر.
ژ بلی ھەرێمێن شیعەیێن کو راستەراست باندۆرا ئیرانێ ل وان ھەیە، ھەم ھلبژارتن و ھەم ژی ھلبژارتنا پارێزگاران ل ھەر دەرێ ئالۆز بوو، نەمازە ل مووسل، دیالا و سەلاحەدین. ئیران ل ڤر وەکە دەستەکی ڤەشارتی تەڤگەریا و پێڤاژۆ ئۆرگانیزە کر.
وەک میناک ل مووسلێ ئیرانێ نەکاریبوو ناڤێن کو دخوەستن دەربخە، لێ پشتی ھلبژارتنان پێکھاتەیێن سەر ب حەشدا شەعبی ڤە وەکە یەنەکە، مەسیحی، ئێزدی، شەبەک و ترکمەن ل ھەڤ کۆم کرن. دەما کو ئەڤ یەک تێرێ نەکر کو ئیران پێکھاتەیا خوە ئاڤا بکە، ژ بۆ سیاسەتمەدارێ سوننی محەمەد حەلبوسی ژی بخە ناڤ ھەڤپەیمانیا خوە دە، سۆز دا وی کو ناڤێ کو ئەو پیشنییار بکە ئەو دێ د پارلەمانێ ئیراقێ دە ئەرکدار بکن. ب ڤی شێوازی ئیران د ئەنجومەنا پارێزگەھا مووسلێ دە ژی بوو خوەدی باندۆر.
ل دیالایێ پێڤاژۆیەکا جودا روو دا. ڤێ جارێ ژی عەرەبێن سوننە یێن کو ل دژی حەلبوسی ب سیاسەتمەدارێ شیعە نووری مالکی رە ھەڤکاری کرن، ھاتن دەستنیشان کرن و یەنەکە ژی تەڤلی پێڤاژۆیێ بوو و گرۆپا ئیرانێ دیسا ب سەر کەت.
ل سەلاحەدین ژی پێڤاژۆیەکا ب ڤی رەنگی پێش کەت و پارتیا جڤاکا نەتەوەیی یا کو ل دژی حەلبوسی بوو و لگەل شیعەیان ھەڤالبەند بوو، پارێزگاری ب دەست خست.
ل کەرکووکێ کی ب سەر کەت؟
پێڤاژۆیا دیارکرنا پارێزگارێ کەرکووکێ ژ ھەموو پارێزگەھێن دن نە جوودا بوو. ڤێ جارێ د ناڤبەرا ئیران، ترکیێ و ئیراقێ دە شەرەکی ڤەشارتی ھەبوو.
بەریا ھەر تشتی پلانسازیەکا کو د سەردەما ھلبژارتنێ دە دەست پێ کربوو ھەبوو. ئیرانێ دگۆت ئەگەردێ کورد ھەری زێدە دەنگان ب دەست بخن، قەت نەبە بلا کوردێن د بن باندۆرا من دە ب سەرکەڤن لۆما ژی ئیرانێ پشتگرییا یەنەکێ کر. د ھلبژارتنان دە یەنەکێ 5 کورسی و پەدەکێ ژی 2 کورسی ب دەست خستن. ژ بەر کو یەنەکێ ژ دەستپێکێ ڤە دزانیبوو کو ت چارەیەک ژ بلی ل گۆری ئاژاندایا ئیرانێ تەڤبگەرە نینە، ب بەردەوامی پێڤاژۆیا ھلبژارتنێن کەرکووکێ درێژ دکر و ب چ شێوەیەکی لھەڤکرنا لگەل پەدەکێ قەبوول نەکر. یان ژی ئەم ڤێ یەکێ وھا راڤە بکن: ئیرانێ نەھشت کو یەنەکە لگەل کوردان لهەڤهاتنێ بکە.
پارێزگارێ کەرکووکێ ل سەر شێوازێ چەتەیان د جڤینا هۆتێل رەشید دە ھاتە دیارکرن.
بێ گومان پێکھاتەیێن ئیراقێ یێن سەر ب ئیرانێ پر چالاک بوون. سەرۆکێ تەڤگەرا بابلیۆن یا حەشدا شەعبی رەیان کلدانی، ترکمەنێن نێزی حەشدا شەعبی، عەرەبێن خوەدی ئیمتیاز و ھەلبەت یەنەکێ د ناڤا پێڤاژۆیێ دە جھ گرتن.
لێ ئەڤ جڤینا چەتەیان ل گۆری رەگەزێن فەرمی پێک ھات.
پشتی کو مە ب فرەھی ل ڤێ دیمەنێ تەماشە کری، ئەم دیسا بپرسن: کی ل کەرکووکێ ب سەر کەت؟ بێ گومان ئیران.
گەلۆ ما دەولەتا ئیرانێ ژی نە کۆلۆنیالیستە؟
ژ بەر کو کورد ب شێوازەک ھەستیار ل پرسا کەرکووکێ دنێرن، ل وێ یەکێ دنێرن کو ناڤێ پارێزگارێ کەرکووکێ کوردی بە. ئەو کەسێ کو ل سەر کورسیێ پارێزگاریا کەرکووکێ روونشتیە کوردە، لێ ئەڤ نایێ وێ واتەیێ کو ئیرادا کوردان ل ور دەستھلاتە. نەخێر ل ور ئیران بسەرکەت. مەرجێن رێکەفتنا یەنەکێ ل گەل ئیرانێ کورد لاواز کرنە، لێ مەسەلە نە ئەڤە. یەنەکە ژی وەکە پارتیا کو ھەری زێدە دەنگ وەگرتنە، د جیبجیکرنا ئاژاندایا ئیرانێ ل کەرکووکێ ھاتییە ئەرکدارکرن. د بنیات دە، پێڤاژۆیا ھلبژارتنا پارێزگارێ کەرکووکێ، ئیسرارا ئیرانێ ل سەر کاندیدێن خوە بوو لۆما ژی ب ستراتەژیەکا درێژ تەڤگەرییا و ب چاڤسۆری ئەڤ پێڤاژۆ ب رێ ڤە بر و ئەو بسەرکەفت.
بەلێ، پلانا ترکیێ ژی ل کەرکووکێ ھەبوو. لێ پلانا ئیرانێ ب سەر کەت. ژ بەر کو پلانا ترکیەیێ یا ل کەرکووکێ ب سەر نەکەت کەیفخوەشییا کوردان بێ واتەیە. نڤیسکارێن باسکێ شیعەیان وەکی فەھیم تاشتەکین د ڤێ مژارێ دە سەختەکاریەکە ب زانەبوون دکن. ھەر وھا کەسێن وەکە نیڤ-رەوشەنبیرێ کورد ئیبراھیم خەلیل باران د ناڤا قەرەبالغییا پەیڤاندا ئیدیعا کربوو کو کورد ل کەرکووکێ ب سەرکەتن. نا، ئیران ل کەرکووکێ ب سەر کەت. سەرکەفتنا ئیرانێ نایێ واتەیا کو کورد دێ سوودمەند بن. دەما مرۆڤ ل ڤان سەد سالێن داوی ھەلوەستا ئیرانێ یا دژی کوردان بنێرە، وێ ئەڤ یەک ب زەلالی وەرە دیتن. ئیران ب کێمانی ب قاسی ترکیێ دژە کورد و ھێزەکا کۆلۆنیالیستە. ئێرشا ئیرانێ یا ل سەر ئیراقێ، کو وێ چارەنووسا ئیراقێ دیار بکە، رووپەلا پێڤاژۆیەکا تاری و ئالۆزا ناڤخوەیی ژ بۆ کوردان و دەولەتا ئیراقێ ڤەکر.
ئیرانێ چ جاران ئاشتی، ئارامی و وەکھەڤی نەئانیە چ دەڤەران ئیجا دێ چاوا ببە کەرکووک و ئیراقێ.
