دلۆڤان عەلی

یەک ژ بوویەرێن کو ھەر سال دبە مژارا سەرەکەیا خاپاندنا مەدیایان بوویەرا 31 تەباخا 1996ێ یە. ئەڤ بوویەرە ژ ئالیێ مەدیایێن یەنەکێ و پەکەکێ ڤە وەک خیانەت تێ نیشاندان و ھەول ددن دیرۆکا خوەیا ئیخانەت و تەرۆریزمێ پێ ڤەشێرن. ھەر چقاس گەلێ کورد دیرۆکا ھەموو پارتیان باش دزانە، لێ دیسا ژی پێویستە ئەم راستیێن ل پشت بوویەرا 31 تەباخێ ڤەبێژن. پێویستە نفشێ مەیێ نوو و نفشێن پێشەرۆژێ راستیا مەسەلەیان بزانبن و نەکەڤن بن باندۆرا دەرەو و گۆتنێن نەراست یێن وان کەسان و ئالیان کو ژ سالا 1966 ھەتا ئیرۆ خیانەتێ دکن و کوردستانێ دفرۆشن.

-31 تەباخا 1996 چما چێبوو؟

سالا 1966 کو قۆناغا سێیەمینا شەرێ ناڤخوەیی گەرم ببوو، یەنەکێ ل سۆران، پەکەکێ ل بەھدینان و پاسدارێن ئیرانێ ژی ل حاجی عۆمەران ژ ھەموو ئالیان ڤە ئێریشی پێشمەرگەیێن پارتیا دەمۆکراتا کوردستانێ (پەدەکێ) دکرن. ھەڤسەنگیا ھێزان د ھەموو ئەنیان دە نە وەکھەڤ بوو. یەنەکێ و پەکەکێ ب ئالیکاریا ئیرانێ دو ئەنیێن بەرفرەھێن شەر راگھاندن و بریارا داویکرنا پەدەکێ دان.

پێشتر د 28 خزیرانا 1996 دە، سوپایا پاسداران یا ئیرانێ ب ئالیکاریا یەنەکێ ھاتن سینۆرێ سلێمانیێ و ژ چیایێ ھەیبەت سولتان ب تۆپ و رۆکەتان بارەگەھێن پارتیا دەمۆکراتا کوردستانا ئیرانێ (پەدەک-ی) ل کۆیێ تۆپباران کرن. د ئەنجاما تۆپبارانێ دە ھەژمارەکە زێدە ژ کادرۆ، ئەندام، ژن و زارۆک شەھید بوون. نڤیسکارێ فرانسی کریس کوچێرا د پرتووکا خوە یا ب ناڤێ (بزاڤا نەتەوی یا کورد و خوەستەکا سەرخوەبوونێ) ل سەر ڤێ ئێرشێ وھا دبێژە: “ئیرانێ ب رێیا سەدان تۆپێن 130 و 150 مم، ب دەھان مووشەکێن کاتیووشا و ئالاڤێن لەشکەری، ب ئالیکاریا 300 پێشمەرگەیێن یەکیتیا نشتمانییا کوردستانێ (یەنەکێ) ئەڤ ئێرش پێک ئانی.” رۆژا پاشی د 29 خزیرانا 1996 دە تۆپخانەیێن سوپایا پاسداران یا ئیرانێ ب ئالیکاریا یەنەکێ ژ سماقوولیێ ڤە کامپا جێژنیکان کو ئەندامێن پارتیا دەمۆکراتا کوردستانا ئیرانێ (پەدەکە-ی) تێ دە بوون، بۆمبەباران کرن.

بەریا ئێریشێ ئیرانێ ب فەرمی ژ پەدەکێ خوەستبوو کو د ڤێ ئۆپەراسیۆنێ دە ئالیکاریا سوپایا پاسداران بکن. پەدەکێ ئەڤ یەک رەد کر.

د دەما ئێریشێ دە پەدەکێ داخویانیەکا توند دا و ئێرشێ شەرمەزار کر. دەما کو ھێزێن ئیرانێ ڤەگەریان، فەرماندارێن سوپایا پاسداران پلان کرن کو ب رێیا حاجی عۆمەران ڤەگەرن ئیرانێ. ژ بەر کو بارەگەھەکا پارتیا دەمۆکراتا کوردستانا ئیرانێ و چەند مالباتێن رۆژھلاتێ کوردستانێ ل رەواندزێ ھەبوون، ئارمانجا وان ئێریشا ل سەر وان ژی بوو. لێ سەرۆک بارزانی و سەرکردایەتیا پەدەکێ فەرمان دانە فەرماندەیێن پێشمەرگە کو ب تو ئاوایی رێ نەدن ھێزێن پاسداران ژ سینۆرێ حاجی عۆمەران ڤەگەرن ئیرانێ. ڤان ھەلوەستێن پەدەکێ، ئیران پڕ عاجز کر، لەوما ئیرانێ بریار دا کو تۆلا خوە ژ پەدەکێ ھلینە و د ھەموو شەران دە پشتگریا یەنەکێ و پەکەکێ بکە.

شەری ل ھەموو ئەنیان بەردەوام دکر و پەدەکە د رەوشەکا دژوار دە بوو. ئیرانێ ب تۆپخانەیێن خوە د ھەموو ئەنیان دە ئالیکاریا یەنەکێ و پەکەکێ دکر. سەکرەتەرێ پارتیا سۆسیالیستا دەمۆکراتا کوردستانێ محەمەد حەجی مەحموود د جلدا چارەما پرتووکا خوە دە (رۆژمێرا پێشمەرگەیەکی) وھا دبێژە: “رەوشا پەدەکێ پر خەراب بوو، ھێزێن وان پەریشان ببوون و نەدکارین شەر بکن. ژ بەر کو تۆپخانەیێن سوپایا پاسداران یا ئیرانێ ب چاڤساخییا یەنەکێ ب دژواری ھێزێن پەدەکێ ل سیدەکان و حاجی عۆمەران تۆپباران دکرن. د ئەنجامێ دە ب سەدان پێشمەرگەیێن کوردستانێ شەھید بوون.”

د 16 تەباخا 1996 دە دەما پەدەکێ سالڤەگەرا دامەزراندنا خوە پیرۆز دکر، مام جەلال ل دەربەندیخانێ ئاخافتنەک کر و گۆت: “دڤێت فاتیحەیێ ل سەر پەدەکێ بخوینن.” ژ بەر وێ ژی یەنەکێ و پەکەکێ ب ئالیکاریا تۆپخانەیێن سوپایا پاسداران یا ئیرانێ ئێریشەکە مەزن ل سەر ھێزێن پەدەکێ کرن. ھەژمارەک مەزن ژ پێشمەرگە و ئەندامێن پەدەکێ شەھید بوون.

د 20 تەباخا 1996 دە تۆپخانەیێن سوپایا پاسداران یا ئیرانێ چەپەرێن پەدەکێ یێن ل ئەنیێن قەسرێ و مەمارووتێ تۆپباران کرن و د ئەنجامێ دە 140 پێشمەرگە شەھید بوون و 400 پێشمەرگە ژی بریندار بوون. ڤێ ئێریشێ زرارەکە مەزن گھاند پەدەکێ. پشترە ھێزەکە یەنەکێ ب ئالیکاریا ئیرانێ ژ قەلادزێ چوون سەردەشتێ، پشترە چوون کێلەشینێ و پشترە ژی دەرباسی سیدەکانێ بوون و ئێریشی پێشمەرگەیێن پەدەکێ کرن. د 21 تەباخا 1966 دە شەرەکی گران دەرکەت و ھێزێن یەنەکێ شکەستن. ڤێ شکەستنێ، ئێریشا ئیرانێ، یەنەکێ و پەکەکێ یا ل سەر پەدەکێ دژوارتر کر.

پەدەکە د بن زەختەکا مەزن دە بوو و ژ ھەر ئالی ڤە رەوش دژوار بوو. پەدەکێ بانگ ل جڤاکا ناڤنەتەوەیی کر کو ب زەلالی ھەلوەستا خوە یا دەر بارێ سینۆر بەزاندنێن ئیرانێ دیار بکن، لێ چ بەرسڤ نەدان. سەرۆک مەسعوود بارزانی د جلدا پێنجەمین یا پرتووکا خوە یا ب ناڤێ (بارزانی و تەڤگەرا رزگاریخوازا کورد) دە وھا دنڤیسینە: “ئامەریکا و بریتانیا نە خوەدی ھەلوەست بوون، تەنێ ل رەوشێ تەماشە دکرن و وەک تەماشەڤان مان. لێ ھایا مە ژێ ھەبوو کو ترکیێ گەف ل یەنەکێ خواربوو کو ئەگەر پەکەکە بکەڤە شەری دێ ترکیە ئالیکاریا پەدەکێ بکە.”

ژ بەر کو ئیران ب فەرمی کەتبوو شەری و پشتگریا یەنەکێ و پەکەکێ دکر، حکوومەتا ئیراقێ شاندەک شاند جەم پەدەکێ و ئامادەبوونا خوە بۆ ئالیکاریا پەدەکێ بۆ دەرخستنا ئیرانێ نیشان دا. پەدەکێ ژ حکوومەتا ئیراقێ رە راگھاند کو ئەوێ ڤێ داخوازێ قەبوول بکن، لێ ب شەرتێ کو ھێزێن ئیراقی یەکسەر پشتی ئۆپەراسیۆنێ ڤەکشن و ل ت جھەکێ سینۆر دەرباس نەکن.

رۆژا 23 تەباخا 1996 ئالیکارێ وەزیرێ دەرڤەیێ ئامەریکا رۆبێرت پێلێتریو تەلەفۆنا سەرۆک مەسعوود بارزانی دکە و داخوازا راوەستاندنا شەری دکە. سەرۆک بارزانی ژ پێلێتریو رە وھا دبێژە: “وە ھەموویان دیت کا کێ ئاگربەست بنپێ کریە. ھەر وھا دەرکەت ھۆلێ کو ئیران راستەراست کەتیە شەری و چ ھەلوەستا وە ل سەر ڤێ یەکێ تونە. ئەم ل بەندێ بوون کو ھوون ھەلوەست نیشان بدن ژ بۆ کو زەلال ببە کا کی زولم کریە و ھوون داخوازا راگرتنا شەری ژ وانا بکن یێن کو شەر دانە دەستپێکرن.”

دەولەتێن یەکبوویی یێن ئامەریکایێ ژ نێز ڤە رەوش دشۆپاند. شەڤا 30-31 تەباخا 1996 رۆبێرت پێلێتریو جارەکە دن تەلەفۆنا سەرۆک بارزانی دکە و دبێژە: “ل گۆر زانیاریێن کو ئەم ژ سەتەلایتان دستینن، ل باشوورێ ھەولێرێ تەڤگەرەکە نە خوەزایی ھەیە. مژار چاوایە و چیە؟ ئیحتیمالا دەستوەردانا ئیراقێ ھەیە؟”

سەرۆک بارزانی بەرسڤ ددە و دبێژە: “دەما کو مافێ ئیرانێ ھەبە دەستێوەردانێ د مەسەلەیێ دە بکە چما مافێ ئیراقێ ژی نەبە؟ سەتەلایتێن وە تەڤگەرا ھێزێن ئیراقێ ل باشوورێ ھەولێرێ دبینن، لێ چما لڤ و تەڤگەرا سوپایا پاسداران یا ئیرانێ کو ژ سینۆرێ کێلەشین و ئەنیێن دن ب تۆپان ئێرشی ھێزێن پەدەکێ دکن، نابینن؟”

پێلێتریو ژ سەرۆک بارزانی دپرسە: “چ گارانتی ھەیە کو ئارتێشا ئیراقێ جارەکە دن ڤەکشە؟

سەرۆک بارزانی وھا بەرسڤ ددە: “ب دەمکی تێن و مە گارانتی ژی وەرگرتیە کو پشتی ئێریشان دێ ڤەکشن.”

سبەھا 31 تەباخا 1996 ھێزێن پەدەکێ ژ چەند ئالیان ڤە ل دژی یەنەکێ و ئیرانێ دەست ب ئێرشەکا گشتالی کرن. ل ھەولێرێ ھێزێن یەنەکێ شکەستنەکا مەزن خوارن و نەکارین ل ھەمبەر پێشمەرگەیێن پەدەکێ ل بەر خوە بدن. ژ بەر وێ ژی زوو رەڤیان و ھەولێر ھات رزگارکرن و کەت دەستێ ھێزێن پەدەکێ. ھەروھا ھەژمارەکا زێدە یا پێشمەرگە و سەرکردەیێن یەنەکێ ژی خوە رادەستی ھێزێن پەدەکێ کرن. ئۆپەراسیۆنێ بەردەوام کر و ھێزێن یەنەکێ ژ سلێمانی و دەڤەرێن دن ژی رەڤیان ناڤ ئاخا ئیرانێ. پشتی ئۆپەراسیۆنێ ھێزێن ئیراقێ ل گۆری رێکەفتنێ ڤەکشیان و ڤەگەریان جھێن خوە.

پەدەکێ، کوردستان ژ ئیرانێ و جەحشان پاقژ کر، ھەڤسەنگیا ھێزێ گوھەرت و قۆناغەکا نوو دا دەستپێکرن. د ڤێ ھەڤکێشەیێ دە پەدەکێ کاری داگیرکەرەکی کوردستانێ ب کار بینە دا کو داگیرکەرەکی دن یێ کوردستانێ ژ ئاخا کوردستانێ دەرخینە. ژ ڤێ رە د سیاسەتێ دە پۆلیتیکایا دەرخستنا دژمن ب دژمن تێ گۆتن.

-ئەنجام و دەستکەفتیێن 31 تەباخا 1996 چ نە؟

پشتی 31 تەباخێ قۆناغەکە نوو د ژیانا گەلێ کورد و ب تایبەت خەلکێ ھەولێرێ دە دەست پێ کر. قۆناغا نووئاڤاکرن، پێشکەتن و ئاڤاکرنێ. د وارێ دیپلۆماسی و پەیوەندیێن ناڤدەولەتی دە ژی کوردستانێ گاڤەکا مەزن ئاڤێت و دەرباسی قۆناغەکا دن بوو. د ھەموو قادان دە ڤەژینەکە مەزن دەست پێ کر و سەردەمەکە نوو دەستپێ کر.

د وارێ سیاسەتا ناڤنەتەوەیی دە ژی چەند مژارێن نوو دەستپێکرن.

میناک: سەرۆک بارزانی ل سەر داخوازا ئامەریکا و بریتانیایێ سەردانا ترکیێ کر. ل ور ب ئالیکارێ وەزیرێ دەرڤەیێ ئامەریکا رۆبێرت پێلێتریو ، جیگرێ بالیۆزێ بریتانیا ل ئەنقەرێ فرانک باکێر و جیگرێ وەزیرێ دەرڤەیێ ترکیێ رە جڤیا.

فۆلکەر کو وێ دەمێ ئالیکارێ سەکرەتەرێ گشتی یێ نەتەوەیێن یەکبوویی بوو، سەردانا کوردستانێ کر.

سەرۆکوەزیرێ وێ دەمێ یێ بریتانیایێ جۆن میجێر بەرسڤا نامەیا سەرۆک بارزانی دا و تێ دە تەکەزی ل سەر پێکانینا ئاشتیێ ل ناڤچەیێ و دووبارە دەستپێکرنا گۆتووبێژێن ناڤبەرا بریتانیا و ھەرێما کوردستانێ کر.

جیگرێ بالیۆزێ فرانسا ل بەغدایێ میسیۆ نۆدینۆ سەردانا کوردستانێ کر و د جڤینەکێ دە لگەل سەرۆک بارزانی پشتەڤانیا فرانسایێ ژ بۆ سیاسەتا پەدەکێ و مافێن گەلێ کورد دووپات کر.

د سیاسەتێ دە ئەنجام گرینگن و ئەنجامێن 31 تەباخێ ژی ئەڤ ئاشتی و ئارامیەیە کو ئیرۆ ل کوردستانێ ھەیە.

دەستکەفتیێن کو ئیرۆ ل کوردستانێ ھەنە ئەنجاما سیاسەتا 31 تەباخێ یا پەدەکێ یە. ئیرانێ پلان کربوو کو ھەولێرێ بکە ناڤەندا چالاکیێن خوە دا کو ب ھێسانی خوە بگھینە وەلاتێن خەتا ھیلالا شیعی. لێ پەدەکێ ئەڤ خەیالا ئیرانێ پووچ کر.

بەریا 31 تەباخا 1996 خەلکێ ھەولێرێ د بن زلم و زۆرداریا یەنەکێ دە د رەوشەکا گەلەک دژوار دە بوون. زلم، دزی و خەرابی د ئاستەکا بلند دە بوو. ھێزێن یەنەکێ مالێن خەلکێ تالان دکرن و عەرەبەیێن خەلکێ ددزین. نھا ژی خەلکێ ھەولێرێ بەحسا وێ یەکێ دکن کو چاوا ژ ترسا چەکدارێن یەنەکێ ئۆتۆمۆبیلێن خوە دبرن سەر بانێ خانیێن خوە دا کو نەیێن دزین. تشتا کو یەنەکێ بەریا 31 تەباخا 1996 ل دژی خەلکێ ھەولێرێ دکر، ھەمان رەفتارێن رەژیما بەعس یا ل دژی خەلکێ باژێر بوو، ژ وێ ژی خەرابتر بوو.

ئیرۆ دەما کو خاینێن یەنەکێ و تەرۆریستێن پەکەکێ 31 تەباخێ وەک خیانەت پێناسە دکن، ژ بەر وێ یەکێیە کو پلانا ئیرانێ یا داگیرکرنا ھەولێرێ تێک چوو. خەیال دکرن کو ب ئالیکاریا ئیرانێ ھەولێرێ داگیر بکن و پەدەکێ تونە بکن. لێ وەکە سەرۆک مەسعوود بارزانی دبێژە: “پەدەکە دارا بەروویا کوردستانێ یە، ب بڕین و شەوتاندنێ ب داوی نابە.”

دڤێ پەدەک مینا 31 تابەخا 1996 دو 31 تەباخێ یێن دن ل قەندیل و ل سلێمانیێ ژی پێک بینە. ژ بۆ کو ل سەرانسەرێ کوردستانێ ئارامی پێک وەرە و کوردستان ژ تەرۆریست، خایین و چەتەیان پاقژ ببە.

31 تەباخێیا دیرۆکی ل ھەموو گەلێ کورد پیرۆز بە.