ل گەل رووخاندنا رەژیما ئه‌سه‌د، کورد ل سەر وێ یەکێ هەمفکرن کو سازوومانەک کو دێ ب هەر ئاوایی ژ بۆ کوردان ل رۆژئاڤا وەرە ناسکرن، ب هەر ئاوایی دێ بدەستخستنەک مەزن بە، چ ناڤەک لێ ببە بلا ببە. ب رزگارکرنا هەرێما کوردستانێ و ئاڤاکرنا هەرێما فەدەرال یا کوردستانێ و ب بدەستخستنا ستاتوویەکێ بۆ رۆژئاڤا، پەیمانا لۆزانێ یا دژی کوردان کو ل باشوور دەربە خواریە دێ ببە گلێشێ دیرۆکێ. یانی بدەستخستنا باشوور لۆزان ئێفەلینج کر، رۆژئاڤا ژی دێ سیستەما لۆزانێ بکوژە.
هەموو کورد ب هێڤیەکە مەزن پشتگریا پێڤاژۆیا رۆژئاڤا دکن. لێ مخابن نە تەنێ د پرسگرێکا رۆژئاڤا دە، لێ ئاستەنگیا هەری مەزن ل پێشیا هەموو کوردان پارچەبوون و دژمناتیا د ناڤبەرا سازیێن سیاسی دا یە. سەردانا فەرماندارێ گشتی یێ هه‌سه‌دێ مازلووم عه‌بدی ژ بۆ هەولێرێ و هەڤدیتنا وی ب سەرۆک بارزانی رە ژ ئالیێ جڤاکا کورد ڤە ب کێفخوەشیەکە مەزن- کەلەجانی هات پێشوازیکرن. ب ڤێ هەڤدیتنێ، هێڤیەک مەزن شینبوو د ناڤا کوردان دا د بابەتێ یەکیتییا کوردان دا.
یەکیتیا کوردان بێی رەخنەگرتنا ژ دیرۆکێ ب بێدەنگی پێک نایێ
تشتێ کو نها هەر کەس ب مەراق ل بەندێیە ئەوە کا پشتی ڤێ هەڤدیتنێ دێ گاڤێن مەزنتر بێن ئاڤێتن یان نا. ئەڤ نە زەحمەتە، لێ نە ئەو تشتە کو تەنێ ب هێڤی و گۆتنێن هەستیاری پێک وەرە. نەمازە نە تشتەکی وهایه کو ب بێدەنگكرن و ب بێدەنگی هێڤی وەرە ئافراندن. نها دەما کو رەخنەیەک ل ئالیەکی سیاسی تێ کرن، تێ گۆتن “بێدەنگ بن، هوونێ یەکیتیا نەتەوەیی خەراب بکن، هوون دژی یەکیتیێ نە”. لێ بەلێ ژ بۆ یەکیتیا نەتەوەیی یا کوردان، دڤێ پێشی بیرانینێن دیرۆکی بەر چاڤ بگرین، رەخنە و رەخنەدانەک پێک وەرە. پشترە ژی ل سەر پرەنسیپ و بەرنامەیان ل هەڤ وەرە کرن.
ئەگەر دێ خەباتەکە یەکیتیا کوردان هەبە، ئەڤ یەکیتی دێ ب لهەڤکرنا په‌كه‌كێ و په‌ده‌كێ پێک وەرە. ئەرێ هەڤدیتنا سەرۆک بارزانی و مازلووم عه‌بدی پر گرینگە لێ هێژ رێک نەڤەوژارتییە. ژ بەر کو ئەم دزانن د 40 سالێن داوین دا په‌كه‌كێ و په‌ده‌كێ گەلەک جاران هەڤدیتن پێک ئانین و لهەڤکرن چێبوون. لێ ئەگەر ئەم ڤەکری و زەلال ببێژن، هەموو ئەڤ لهەڤکرن ژ ئالیێ په‌كه‌كێ ڤە ب یەک ئالی هاتن خەرابکرن. په‌كه‌كە ڤان هەموو لهەڤکرنان هەتا کو پێویستیا وێ پێ هەبوو پابەند دبە، پشتی شۆل پێنەما دکە مژارەک پرۆپاگاندایێ و ماگازینێ، پراگماتیک نێزیک دبە و دەما کو پێویستیا وێ نەما ژی پێڤاژۆیێ دهەرفینە.
هەلوەستا په‌كه‌كێ ژ 1983ێ و هه‌تا نها
ب پرۆتۆکۆلا کو د سالا 1983ێ دا د ناڤبەرا سەرۆک بارزانی و عه‌بدوللا ئۆجالان دا هاتیە ئیمزەکرن، په‌كه‌كێ ب ئیمکانێن په‌ده‌كێ ل باشوور ب جهـ بوو. ب ڤێ پرۆتۆکۆلێ دەرباسی خەتا سینۆرێ باکور بوو. لێ پشترە ب پێشخستنا تێکلیێن ب سەدام رە، ئێریشی پارتیا کۆمونیستا کوردستانێ کر و پەیمان تێک بر.
د پێڤاژۆیا کو د سالا 1992ێ دا ژێ رە شەرێ باشوور تێ گۆتن دا، ب یه‌نه‌كێ و په‌ده‌كێ رە پرۆتۆکۆلا ئێریش نەکرنێ ئیمزە کر. ژ بندەستیا شەر رزگار بوو و پشترە د سالا 1995ێ دا دیسا ئێریشی په‌ده‌كێ کر.
د ناڤبەرا سالێن 1999 و 2013ێ دا ب په‌ده‌كێ رە پەیمانەک ڤەشارتی چێبوو. پشتی گرتنا ئۆجالان، شکەستنا کو قەومی و ڤەقەتینێن مەزنێن کو د سالا 2004ێ دا ژیایی، ب پشتگریا په‌ده‌كێ دەرباس کر. لێ د سالا 2013ێ دا پەیمان ژ ناڤ بر.
د سالا 2013ێ دا د خەباتێن کۆنفەرانسا نەتەوەیی یا کورد دا کێ ماسە وەرگەراند؟
کورد هەر دەم ل سەر پێڤاژۆیا چارەسەریێ یا ل ترکیەیێ نیقاشا “گەلۆ ئاكه‌پێ ئان ژی په‌كه‌كێ ماسە وەرگەراند” دکن. لێ بەلێ یا کو دڤێ وەرە نیقاشکرن ئەڤە. کا کێ ماسەیا کۆنفەرانسا نەتەوەیی یا کوردان ل 2013ێ وەرگەراند.
د مەها تیرمەها سالا 2013ێ دا ب بانگاوازیا سەرۆک بارزانی، کۆنفەرانسا نەتەوەیی یا کورد هات کرن. رێڤەبەرێن په‌كه‌كێ سه‌بری ئۆک و رۆناهی سەرهات (فیلیز دومان) ل هەولێرێ ل کێلەکا سەرۆک بارزانی روونشتن و د مەدیایێ دە داخویانیا کو دێ کۆنفەرانسا نەتەوەیی یا کورد وەرە لدارخستن دان. 65 پارتی هاتن با هەڤ. د وێ دەمێ دە بهارا عەرەبی ژ بۆ کوردان مەرجێن گرینگ ئافراندبوون و کوردان دکاریبوو دەستکەفتێن مەزن ب دەست بخن.
په‌كه‌كێ هەموو ئالی خەییشاندن و خاپاندن، ب ئەساسی ل سەر پرەنسیپێن بنگەهین دڤیابوو د ناڤبەرا پارتیان دا لهەڤکرن چێببا، لێ وان ب تێگەهێن وەک “هەڤسەرۆکی، نەتەوا دەمۆکراتیک، کۆتا ژنێ، کۆتا گەلان، کۆتا رێخستنێن چەپ یێن ترک و سەندیکایان و هتد.” رایا گشتی ب رۆژەڤێن بەرەلایی ڤه مژوول کر. د ڤێ ناڤبەرێ دا رێڤەبەریا رۆژئاڤا ب ئیمکانێن تەڤگەرا بارزانی ژ خوە رە ل گەلەک ئەنیێن شەر جهـ ڤەکرن. و ژ نشکه‌كێ ڤە دەما کو هێژان جڤینا کۆمیتەیا ئامادەکار بەردەوام دکر، جەمیل باییک یێ کو وێ دەمێ هەڤسەرۆکێ كه‌جه‌كێ بوو، وەکە کو چ تشت نەهاتبە کرن دەرکەت و گۆت “په‌ده‌كە خایینە”. ئۆجالان ل ئیمرالیێ ب دەولەتا ترک رە، جەمیل باییک ل قەندیلێ ب ئیرانێ رە ل هەڤ کرن و ماسەیا کۆنفەرانسا نەتەوی یا کورد وەرگەراندن.
گەلۆ مازلووم عه‌بدی دێ رۆلا موراد قارایلان بلیزە یان دێ بکاربە په‌كه‌كێ دەرباس بکە؟
بێیی کو ئەم زێدە بکەڤن ناڤا دیرۆکا په‌كه‌كێ، دڤێ ئەم رۆلا کو په‌كه‌كێ ژ بۆ م‌زلووم عه‌بدی دیار کریە ژی بنرخینن.
په‌كه‌كە هەر دەم ژ بۆ هەر کەسی روویێن جودا و نەرم ب کادرۆیێن جودا کار تینە. د سالێن 1980ێ دا ب خێرا نەتەوپەروەرییا مەهمەد قاراسوونگوور ب په‌ده‌كێ رە پێوەندی دانین. قاراسوونگوور کەسایەتەکا جهێ رێزێ بوو ل گەل په‌ده‌كێ. پشتی کوشتنا وی یا ب گومان دووران کالکان ئەڤ پێوەندی ل گەل په‌ده‌كێ مەشاندن. دووران کالکان د وێ دەمێ دە – هنەکی ژی ب باوەری و ب چاڤنەباریێ – ب کەسێن وەک فه‌له‌كه‌ددین كاكه‌یی یێ په‌ده‌كی رە هەڤدیتن دکر. ئۆجالان، تەڤی کو ئەڤ رەوش زانیبوو، بێدەنگ ما و کالکان وەک ئاموورەک ژ بۆ ژ بده‌ستخستنا تشته‌كی ژ په‌ده‌كێ ب کار ئانی.
پشتی سالێن 2000ی، ئەڤ ئەرکە کەت سەر ملێ موراد قارایلان. قارایلان ژ ئالیێ په‌كه‌كێ ڤە وەک کەسەکێ کوردپەروەر كو رێزێ ل تەڤگەرا بارزانی دگرە، هات پێشکێشکرن. قارایلان هەر کو په‌كه‌كە دکەتە تەنگاسیێ، وەک کەسەکێ کو تشتەکی ژ په‌ده‌كێ دخوازە دهات بکارئانین. ل ناڤ گەلێ باشوور و هەتا د ناڤ په‌ده‌كێ دە ژی وسا ئیماژەک هاتە ئافراندن کو کەسێن وەک جەمیل باییک دەستوورێ نادن موراد قارایلان، نەخوە قارایلان دێ ب په‌ده‌كێ رە پەیمانێن مەزن چێبکە. لێ راستی نە وسا بوو. قارایلان مفتەیەک بوو کو ژ بۆ ئیستیسمارکرنا ئالیێن جۆمەردی، وەفاداری و مێڤانپەروەرییا په‌ده‌كێ دهات بکارئانین. گاڤا دەم هات ژی، قارایلان گەف ل په‌ده‌كێ خوارن و گۆت “ئەز ل هەر دەرێ فەرمانێ ددم ئاپۆچییان کو ئێریشی په‌ده‌كێ بکن” و روویێ خوەیێ راستین نیشان دا.
یانی په‌كه‌كه جارنان روویێن نەرم دەردخە پێش، لێ د بنگەهێ خوە دە ئەڤ کادرۆ هەموو دەما تێ، نکارن گاڤەکێ ژ سیاسەتا په‌كه‌كێ دوور بکەڤن. کەسێن کو ڤێ پێڤاژۆیا دیرۆکی دزانن ڤێ پرسێ دپرسن: گەلۆ مه‌زلووم عه‌بدی ژی وەک قارایلان کەسەکی ئیستیسمارێ یە، یان ب راستی هەول ددە کو تشتەکی باش بکە؟
پراتیکا 12 سالی یا مه‌زلووم عه‌بدی ل رۆژئاڤا نیشان ددە کو د مژارێ لادانا ده‌ستهلاتا په‌كه‌كێ دا ب قاسی رۆژئاڤا پێویست سەرکەفتی نەبوویە. لێ دیسا ژی ئەمێ گاڤ ب گاڤ بشۆپینن کا ئەو خوە ژ په‌كه‌كێ رزگار دکە یان نا. لێ مژار ل جه‌م مه‌زلووم عه‌بدی ناقەدە. مژار ل جەم په‌كه‌كێ دقەدە.
ئەگەر کوردێ ل هەمبەر شامێ ببن یەک، پێدڤییە ل هەمبەر بەغدایێ ژی ببن یەک
ئەم دبینن کو په‌كه‌كە هەڤدیتنا د ناڤبەرا سەرۆک بارزانی و مه‌زلووم عه‌بدی دا قەبوول نەکریە و ژ نەچاری پێ رازی بوویە. تەنێ گۆتنەکا ئەرێنی ژی ل سەر هەڤدیتنێ نەگۆتن، هەر وها ب رێیا دۆستێن دەردۆرێن خوە ئاگاهیا کو “هەڤدیتن ب داخوازا ترکیەیێ پێک هاتیە” بەلاڤ کرن. ئەڤ نە راست بوو، ترکیە ژ هەڤدیتنێ بێخەبەر بوو. هەڤدیتن ب ناڤبەینکاریا ئەمەریکایێ پێک هات. په‌كه‌كە ژ بەر کو نکاریبوو پێشیێ لێ بگرە، ب ڤێ یەکێ رازی بوو.
نها تشتێ کو په‌كه‌كە دخوازە بکە ژ بەر سەرپەرشتییا هەڤدیتنان سەمپاتیا کو ژ بۆ سەرۆک بارزانی و په‌ده‌كێ زێدە بوویە ژ هۆلێ راکە. ژ ئالیێ دن ژی حەسابێن کا ئەمێ ب ڤان هەڤدیتنان چقاس دەم دەرباس بکن و چ ب دەست بخن هەیە. تشتێ کو په‌كه‌كە دخوازە ئەڤە: ب ڤان هەڤدیتنان بلا ئەم هەموو ئالییان مژوول بکن، د بن ڤە بن ڤە ژی ب دەردۆرا خوە رە کۆنفەرانسەکە یەکیتیێ برێخستن بکن. گاڤا وەخت هات، ئەمێ ماسەیا یەکیتییا کورد بقوولپینن.
ئەڤنە شیرۆڤەیەکە خەیالی یە. داخویانیێن رێڤەبەرێن په‌كه‌كێ و هەلوەستا مەدیایا وان ڤێ یەکێ وەک راستیەکە بەربچاڤ ددانیته پێشیا مه.
ئەم نکارن تەنێ ژ بەر هێڤییا هەڤدیتنێن یەکیتیا کوردی، ڤان راستییێن په‌كه‌كێ نەبینن و خوە بێخین ناڤا خەیالپەرستییەکێ دا. ئالیێن ئەنکسێ یێن نە حەق هەنە، ئەرێ هەنە، شاشیێن وێ هەنە، ئەرێ هەنە لێ نە په‌كه‌كە و نه ژی سازیێن وێ یێن ل رۆژئاڤا ژ ئه‌نه‌كه‌سێ کێمتر سووچدار یان گونەهکارن. ئەم نکارن ب گۆتنا کو ئەم یەکیتیا نەتەوەیی دخوازن، ئه‌نه‌كه‌سێ شەیتانی بکن، وێ تونە بحەسبینن و هه‌سه‌دێ، په‌یه‌دێ یان ژی سازیەکە دن بێشەرت و مەرج پشتگری بکن. ئەم ژ بۆ ڤێ یەکێ 40 سالێن داوی یێن لیستکا یەکیتیا نەتەوەیی یا په‌كه‌كێ ل ژۆر تینن. کو نەکەڤین ناڤا وان خەلەتییێن بەرێ و تەجرووبە ژ مێژوویێ دەربخین و نەهێن لەییستکێ نوو.
یێن کو ب هەوار و فیگان د بێژن «بلا کورد یەکگرتی بچن شامێ» بلا بانگاوازیێ ل په‌كه‌كێ بکن کو په‌یوه‌ندیێن خوە یێن ل گەل بەغدا و حه‌شدا شه‌عبی ببرە. هەتا کو په‌كه‌كە ڤێ پێنگاڤێ نە ئاڤێژە ئاڤاکرنا یەکیتییا کوردی ژی دێ زەحمەت بە.
یەکیتیا نەتەوەیی یا کوردی بێ دیتنا هەموو راستیان، رەخنەکرن و داخوازکرنا رەخنەدانێ، چێنابە. یەکیتینە تەسلیمبوونا ئالیەکی ژ بۆ ئالیێ دنە. یەکیتی د پرەنسیبێن بنگەهین و گاڤێن سیاسی دە هەڤپار بوون و هەڤدو قەبوولکرنە. هەیا کو په‌كه‌كە، گاڤێن بەر بچاڤنە ئاڤێژە، ئەم نکارن ببن بەشەک ژ لیستکا فێلبازیێ.
