یەک ژ ڤه‌رێژا کریزا دەولەتا نەتەوەیی د سەدسالا 21ێ دا؛ بلندبوونا وان گۆتارانه ئه‌وێن سنۆرێن نەتەوەیی دەرباس کرین و ئارمانج دکه‌ن کو ناسنامەیان ب رێیا تەمسیلیەتا بەرفەرەهـ و وەکهەڤ سه‌ر و ژ نوو پێناسە بکه‌ن. تێگەها “نەتەوەیا دەمۆکراتیک” یەک ژ وان گۆتارانە. هەر چەند ئەو ب ئاوایەکێ رووبەری، پڕرەنگی، وەکهەڤی و پێکڤەژیانێ خویا بکەت ژی، لێ ئەرکا وێ ل ترکیێ پر جودایە. ل ڤێرێ نەتەوەیا دەمۆکراتیک بۆ گونجاوکرنا بنگەهین یەکسان یا ناسنامەیا ترکیێ یه ب رێیا سیاسه‌تێن هۆمۆژەنیا ئەتنیکی هاتیە ئاڤاکرن. ل شوونا کو داخوازیێن دیرۆکی و سیاسی یێن کوردان ناس بکەن، ئەڤ تێگەهه دبیته پەردەیەکێ ئایدۆلۆژی ژ بۆ کو راستییا نەتەوپەرستییا ترک نەهێته دیتن.
کۆمارا ترکیێ ژ دامەزراندنا خوە تێگەها “نەتەوە” ب ترکبوونێ ڤه گرێدایه و وه‌ك یەک تشت دهێته دیتن. د ڤێ چارچۆڤه‌ی دا، ئەڤ تێگەهەک هەمی وەلاتیان وەکی ترک پێناسە دکەت. ڤێ تێگهیشتنێ رێ ل بەر سیاسه‌تێن ئینکارکرنا هەبوونا کوردان، پاشی رێیا حه‌لاندن و تەپەسەرکرنا کوردان ڤەکریە. گەلێ کورد، کو د سەدسالا 20ێ دا كو ب دەهان سەرهلدان، قەدەغە، سرگوون و کۆمکوژیان هاتیە تەپەسەرکرن، ژ سالێن 1990ێ و پێڤه هەم د ئاستا هەرێمی هەم ژی د ئاستا ناڤنەتەویی دا سه‌ر و ژ نوو ب داخوازییێن مافێن نەتەوەیی و ستاتویا سیاسی دەرکەتییە مه‌یدانێ. ل هەمبەری بلندبوونا ڤێ پێلا نەتەوەیی، ب ئاوایەکێ پارادۆکسال، رێبازا “نەتەوەیا دەمۆکراتیک” ژ بۆ كو رێگریێ ل بلندبوونا ڤێ رێبازا کوردایەتییێ بکەت، هاتە پێشخستن.
هەر چه‌ند تێگەها نەتەوەیا دەمۆکراتیک ب ئاوایەکی تەئۆری یەکیتیەکا ل سەر بنگەها هەموەلاتیبوونێ پێشنیار بکەت ژی، لێ د پراكتیکێ دا ئەو تەنێ مافێ “نەتەوەییبوونێ” ددەته نەتەوەیا سەروەر. بۆ میناک، هەر چەند ناسنامەیا ترکی ب دەستووری وەکی هەبوونەکا کۆلەکتیڤ یا سیاسی بهێته دەستنیشانکرن و رەوا کرن ژی، ناسنامەیا کوردی هێشتا ژی وەکی پڕڕەنگییەکا چاندی دهێته دیتن، وەکە ناسنامەیەکا سیاسی ناهێته ناسکرن. ئەڤه نەوەکهەڤیه پرسگرێکەکا بنگەهینە و تێگەها نەتەوەیا دەمۆکراتیک ڤی سیستەمی ناگوهەرینیت، لێ تەنێ وێ ب زمانەک بەرفرەهتر ڤەدشێریت.
ژ بۆ کوردان، پرسگرێکا بنگەهین ناسکرنا ناسنامەیا نەتەوەیی وەکی مافەکێ هەبوونی یە. “ناسنامەیا کوردی” نەتەنێ تایبەتمەندیەکا فۆلکلۆری، چاندی ئان زمانناسی یە؛ ئەو راستیا نەتەوەیەکێ یه کو ب بیرا خوە یا دیرۆکی یا کۆلەکتیڤ، ئەردنیگارییا وەلات، زمان، ئەزموونا بەرخوەدانێ و ئیرادەیا سیاسی ڤە نەتەوەیەکا جودایە. د ڤێ چارچۆڤی دا، مژارا ناکۆک یا “هەموەلاتیێ نەتەوەیەکا دی و د هەمان دەمی دا وەک نەتەوەیەکا سه‌ربخوه بهێته هه‌ژمارتن” نە تەنێ گەنگازیەک تەئۆری یه لێ د هەمان دەمی دا ئەو بێدەرفەتیەکا ئۆنتۆلۆژی ژی دئافرینیت. د سرووشتی دا چ هه‌بوون نه‌شێن هەم ب خوە بن و هەم ژی بەشەک ژ ئێكێ دی بن. ئەڤ ناکۆکیه ب پێناسەیا کوردان نەوەکی “نەتەوە” ، وەکی “ناسنامە” دیتنێ هێژ ژی کوورتر دبیت.
یەک ژ پرسگرێکێن بنگەهین یێن د مۆدێلا نەتەوەیا دەمۆکراتیک دا، مەیلا وێ داخوازیێن سیاسی بەرهەوا کرن، شۆلیکرن و ژ مه‌یدانا دەستووری دوور كرن. ئەڤ نێزیکاتیه تەنێ ب ئاوایەکی تەئۆری وەکهەڤیا گەلان دپارێزیت، لێ د پراكتیکێ دا وێ وەکهەڤیێ رەد دکەت. لێ، مافێ دیارکرنا چارەنووسا گەل مافەکێ گەردوونی یە، وەکی کو د بەلگەیێن نەتەوەیێن یەکبوویی دا هاتیە دەستنیشانکرن. ئەڤ مافێ گەلێ کورد نە ب تەڤلیبوونا “وەلاتیێن وەکهەڤ” د ناڤ سنۆر و پێناسەیێن نەتەوەیەکا سەردەست دا دهێته بدەستخستن، ب بدەستخستنا ستاتویەکا سیاسی کو دهێلیت ئەو ب ئازادی ئیرادەیا خوە یا کۆلەکتیڤ ئیفادە بکەت، دهێته بدەستخستن.
ئیرۆ ل ترکیێ، پەیڤا نەتەوەیا دەمۆکراتیک مودێله‌كا کو نە تەنێ ژ هێلا حکوومەتێ ڤە، لێ د هەمان دەمی دا ژ هێلا هن کۆمێن ئۆپۆزسیۆنێ ڤە ژی دهێته پشتگری کرن. لێ، ئەڤ نموونه نه‌مافێن دیرۆکی یێن کوردان ناس دکەت و ونە ژی وان وەکی هه‌بوونه‌كا سیاسی ناس دکەت. د ڤێ مۆدێلێ دا، کورد وەکی پڕرەنگی، دەولەمەندیەک چاندی، ئان ژی کاتەگۆریەکا ئەتنیکی یێ ژێرین دهێنه دیتن؛ داخوازبێن وان ب نرخێن وەکی “ئێكه‌تی”، “براتی” و “ئاشتی” دهێنه ژناڤبرن. لێ، نەتەوەبوون فۆرمەکا بەربچاڤا هەبوونا سیاسی یە. ب تێگەهێن نەدیار دا ناهێته پێناسەکرن.
نەتەوە نەتەنێ یەکیتیەکا زمانی ئان ژی چاندی یە، لێ د هەمان دەمی دا پێڤاژۆیەکا دیرۆکی یا ب واربوونێ یە. گەلەکێ خودان ئیرادەیا سیاسی مافێ وی هەیە کو رێخستنا خوە، قانوونێن خوە و دەستهلاتا خوە یا ئیداری ئاڤا بکەت. دەما کو ئەڤ ماف د ناڤ پێکهاتەکا نەزەلال دا وەکی “یەکیتیا دەمۆکراتیک” به‌رزه دبیت، هەبوونا نەتەوەیی یا گەل دەست ب به‌رزه‌بوونێ دکەت. ژ بۆ کوردان، ئازادیا نەتەوەیی نە ب حه‌لاندنا د ناڤ ناسنامەیا نەتەوەکی دی دا، ب ناسکرنا راستیا خوە یا دیرۆکی، جڤاکی و سیاسی مومكینه.
ئەڤ مۆدێلا کو د بن ناڤێ نەتەوەیا دەمۆکراتیک دا دهێته پێشنیار کرن، وەکی نموونه‌یه‌كا پۆستمۆدێرنا ریفلێکسێن کلاسیکێن دەولەتا نەتەوەیی کو داخوازیێن گەلێ کورد تەپەسەر دکه‌ن كار دكه‌ت. د ڤی واری دا، ئەو نەدەمۆکراتیکبوونێ، گیرووكرنێ؛ نەوەکهەڤی، پاشكه‌تنێ؛ نەئاشتیێ، نەزەلالیێ چێدکەت. وەکهەڤیا راستین تەنێ ب ناسکرنا زەلال و بێی گومان یا مافێن نەتەوەیی ڤە گەنگازە. گەلێ کورد نەتەوەیەکە، و دەما کو ئەڤ نەتەوە ب ناسناما خوە، زمانێ خوە و ئیرادەیا خوە بهێته ناسکرن، وی دەمی ئەو دشێت ل سەر بنگەها وەکهەڤیێ ل گه‌ل گەلێن به‌شداری یه‌كێتیێ ببیت، هه‌گەر نە ووسا بیت، ئەو نە یەکیتییە، حه‌لاندنه؛ ئەونە براتییە، سەردەستییە؛ ئەو نە ئاشتی، بێدەنگییێ چێناكه‌ت.
