دیمەنێ سیاسی یێ دەڤەرێ و چارەنڤیسێ کوردان؛ د ناڤبەرا پێناسەکرنا شەر و ئاشتیێ دا
سمكۆ عهبدولعهزیز
بهشێ ئێكێ
د نوکە دا، دیمەنێ سیاسی یێ هەرێمی ل سەر ریتما وەرچەرخانێن مەزن دلڤیت، ئەڤ گوهۆڕینە نە ب هاوار و قیریایه، بەلکو د ناڤ ووردهكارییان دا و ب دزیڤە دەرباز دبن.
ل بەغدا، هەلبژارتن تەنێ وەک پرۆسەیەکا یاسایی دهێنە ئێکلا کرن و دەرگەهی ل بەر بازارێن سیاسی ڤەدکەن نە ل بەر بەرنامەیێن نشتیمانی.
ل ترکیا، گوهۆڕینێن ناڤخۆیی وهسا کرینە کو هەڤڕکییا کورد و ترکان پتر نێزیکی پێناسەکرنەکا نوی بیت، نەکو بەرەف دوماهیێ بچیت.
سووریا ژی د ناڤ ڤەگوهاستنەکا سیاسی یا لڤلڤوك دا دژیت، ل وێرێ پرسیارا دەولەتێ ل گەل پرسیارا چەکی و نوونەرایەتیێ کەفتینە د ناڤ هەڤڕکییەکا دژوار دا.
د ڤێ ناڤبەرێ دا، دۆسەیا ئێرانی وەک پێکهاتەیەکا پالهپهستۆ یا بەردەوام ئامادەیە، بێی کو ببیتە بوویەرەکا ڕۆژانە یا ب دەنگ و هەرا.
ل ئیراقێ، پەسەندکرنا ئەنجامێن هەلبژارتنان نە تەنێ ووردهكاریهكا ئیداری یە، بەلکو ئەو دەمێ وەرچەرخانا دەولەتێ یە بۆ سەر مێزا بازار کرنێ.
د ساتێن ب ڤی ڕەنگی دا، گرانی و سەنگا هێزێن کوردی زێدە دبیت، بۆچی؟
ژ بەر کو جەوهەرێ سیستەمێ ئیراقێ ب ڕووخسار تەوافوق و لێکهاتنە، لێ د ناڤەڕۆکێ دا هەڤڕکی یە.
هەر کوتلەیەکا بشێت تەرازوییا هەڤپەیمانییا حکوومەتێ ب لایەکی دا بشکێنیت، ئەو خودان شیانە کو مەرجێن خۆ بسەپینیت، یان ژی ب کێمی ڕێ ل بەر مەرجێن لایەنێن دی بگریت.
کێشە نە د هەبوونا ڤێ هێزێ دایە، بەلکو د هونەرێ بکارئینانا وێ دایە، ئەرێ دێ ئەڤ هێزە وەک ئامیرەک بۆ بدەستڤەئینانا مافێن دەستووری یێن ماییندە هێتە بکارئینان، یان دێ تەنێ وەک کارتا دانوستاندنێ یا دەمکی بیت کو ب چەند پۆست و پلەیان بهێتە گوهۆڕین و پاشی خوینبەربوون ژ نوی دەست پێ بکەتەڤە؟
ل سووریا، ڤەگوهاستنا سیاسی هێشتا واتەیا دەولەتبوونێ ب خۆ ئهزموون دکەت.
دەولەت تەنێ ب دانپێدانا نێڤدەولەتی ئاڤا نابیت، بەلکو ستوینا وێ یا سەرەکى قۆرخکرنا ڕەوا یا هێزێ یە ل سەر ئەردێ خۆ.
ل ڤێرە، گرێکا کوردی یا سووری دکەڤیتە ناڤ جەرگێ ئەزموونێ، پرسیارا هێزێن سووریایا دیموکرات (HSD) نە تەنێ پرسیارا تێکەلکرنەکا ئیداری یە د ناڤ سوپایەکێ نوی دا، بهلكو پرسیارەکا کویر یا فەلسەفی یە دەربارەی گەرەنتییان، هەر تێکەلکرنەک بێی گەرەنتیێن دەستووری و مافێن ڕۆهن، ب ڕامانا چەکدانانێ دهێت ژ لایەکی ڤە. هەروەسا، هەر ڕەتکرنەکا تێکەلکرنێ بێی ئاسۆیەکێ سیاسی یێ گەش، دێ بیتە ئەگەرێ گۆشەگیرییەکا دەمدرێژ کو جڤاکی ژ هێز دئێخیت.
لەورا، هەڤسەنگی نە تەنێ د ناڤبەرا دو چەکان دایە، بەلکو د ناڤبەرا دو ترسان دایە:
ترسا کوردان ژ ناڤچوون و بەرزەبوونێ پشتی دانا وان هەمی قوربانییان.
ترسا دەولەتا نوی یا سووریێ و ل پشت وێ هێزێن هەرێمی ژ ئاڤابوونا کیانەکێ چەکدارێ سەربخۆ کو ببیتە دەرگەهێ دابەشبوونێ یان فیدرالییەکا نە ل سەر لهەڤهاتی.
ل تركیا، وەرچەرخانا هەری گرنگ نە لێدوانەکا دەمکی یە، بەلکو ڤەگوهاستنا هێدی-هێدی یە ژ مەنتیقێ تونەکرنا ئەمنی بۆ مەنتیقێ یاساییکرنا پرۆسەیا سیاسی. ئاخفتن ل سەر چارچۆڤەیێن یاسایی بۆ ئاشتیێ نیشانا تێگەهشتنەکا درەنگمایی یە کو دبێژیت: شەڕێ چەکداری تەنێ ب گۆتاران ناهێتە پێچان و دۆزا کوردی تەنێ ب ڕێکارێن ئەمنی ناهێتە بڕێڤەبرن.
لێ بەلێ، هەر پرۆسەیەکا چەکدانانێ یان ڤەکێشانێ یا پەکەکێ، دێ ڤالاهییەکا سیاسی و ئەخلاقی دروست کەت کو دڤێت بهێتە پڕکرن، چونکی مێژوو ڤالاهییێ قەبوول ناکەت.
ئەگەر چەک بێدەنگ ببیت و مەزلوومیەت بێی سیاسەتەکا ژیر بمینیت، دێ مەزلوومیەت ب ڕەنگەکێ دی زڤریت، ڕەنگەکێ دژوارتر و پارچەبووییتر.
لێ ئەگەر چەکدانان ل گەل ڤەگوهاستنەکا گەهشتی بەرەو سیاسەتێ و مافێن وەلاتیبوونێ ڤە بیت، هینگێ ئەو دشێت ببیتە دەستکەفت هەم بۆ کوردان و هەم بۆ تركیا، نە تەنێ گوهۆڕینا چەپەران.
دۆسەیا سووری ژ هەمیان هەستیارترە، ژ بەر کو هەر بوویەرەکا ئەمنی یا مەزن ل وێرێ دشێت زوو کارتان تێکڤە بدەت.
هێرشێن ل سەر هێزێن ئەمریکی و گەفێن تۆلڤەکرنێ تینن بیرا مە کو باکوورێ سووریێ نە گۆڕەپانا پشتی شەڕی یە، بەلکو گۆڕەپانا ناڤبەرا دو شەڕانە.
ل ڤان دەڤەران، گەلەک جاران کورد باج و خەرجییا هەژاندنا هەڤسەنگیێن نێڤدەولەتی ددەن، تەڤی کو ئەو نە لایەنەکێ ڕاستەوخۆ بن د بوویەرێ دا، ژ بەر کو ئەو ل سەر هێلا گەرم یا بەرژەوەندیێن ئەمریکا، تركیا، سووریا، ڕووسیا و ئیرانێ ڕادوەستن.
لەورا، خواندنا بوویەران دڤێت خواندنەکا بونیادی بیت نە سۆزەکی، هەر شۆکەکا ئەمنی دبیت کو ببیتە ئەگەرێ ڤەکێشانێ یان لێهاتنێن بن مێزێ، و ئەڤە هەمی ڕاستەوخۆ باندۆرێ ل سەر هەبوون و دەستکەفتێن کوردان دکەن.
ل ئیرانێ، دبیت هەر ڕۆژ مانشێتێن مەزن دەربارەی کوردان دەرنەکەڤن، لێ پرسیارا کوردی ل وێرێ وەک بزاڤهكا بن ئەرد تەڤدگەریت، ئەڤ پرسە گرێدایی سروشتێ دەولەتا ناڤەندی، هەستیارییا سنۆران و کویراتییا کەلتووری یا کوردانە.
ستراتیژییا هەری ژیر ل ڤێرە نە چاڤەڕێکرنا بوویەرێ یە، بەلکو ئاڤاکرنا تۆڕێن یاسایی و میدیایی یە کو بشێن د ساتێ گونجای دا دەلیڤێ بکاربینن، چونکی ل ئیرانێ دەلیڤە پڕ جاران ژ نیشکەکێ ڤە دهێن و زوو دهێنە گرتن.
پرسیارا جەوهەری ئەڤە یە: دڤێت کورد نوکە چ بکەن؟ بەرسڤ دابەش دبیتە سەر سێ ئاستان:
ئاستێ پرەنسیپێ نەتەوەیی، ئاستێ ڕیالیزما سیاسی، و ئاستێ ڕەخنەیا هزری یا پۆست-نەتەوەیی (ما بعد القومیة) داکو ئەڤ تێگەهە نەبیتە ئامیرەک بۆ ژناڤبرنا ناسنامێ.
ڕێبازا دەولەتا نەتەوەیی بۆ کوردان نە تەنێ دروشمەکە ئەو پرۆژەیەکە بۆ پاراستنا زمان، بێردانک و بڕیارا سیاسی، و بەرسڤەکا مێژوویی یە بۆ سەدەیەک ژ ئینکار کرنێ.
لێ دەولەتا نەتەوەیی د فۆرما خۆ یا کەڤنەشۆپ دا دبیت کو بکەڤیتە دو داڤان: داڤا ڤەگوهاستنا ناسنامێ بۆ زنجیران ل سەر ئازادیێن ناڤخۆیی، و داڤا لەزکرنێ د ڕاگەهاندنا دەولەتێ دا وەک جهڤهنگ بەری ئاڤاکرنا وێ وەک دامەزراوەیێن ڕاستین.
لەورا، ناسیۆنالیزما گەهشتی نە ئەوه کو ب هەر بهایەکی دەولەت هەبیت، بەلکو ئاڤاکرنا شیانا ب کۆم بۆ حوکمڕانییا دروست، پاشی وەرگێڕانا وێ بۆ مافێ چارەنڤیسی دەمێ کو مەرج گونجای بوون.
ژ لایەکی دی ڤە، ڕێبازا پۆست-نەتەوەیی ل دەڤەرێ پڕ جاران وەک ئەخلاقەکێ جوان دهێتە پێشکێشکرن، لێ هندەک جاران وەک سیاسەتەکا نەرم دهێتە بکارئینان داکو مافێن نەتەوەیی بۆ دەمەکێ نهدیار بهێنە پاشخستن. مەترسی ل ڤێرە یە کو ژ کوردان دهێتە خواستن دەست ژ مافێ خۆ یێ دەولەتبوونێ بەردەن ب ناڤێ دیمۆکراسییا گەلان، د دەمەکێ دا کو دەولەتێن هەبوویی دەست ژ نەتەوەپەرستییا خۆ، ناڤەندیتییا خۆ، سوپا و سنۆرێن خۆ بەرنادەن.
ل ڤێرە پۆست-نەتەوەیی دبیتە نەهەڤسەنگی، لایەنەک ژناڤ دچیت و لایەنێ دی وەک دەولەتا نهتهوهیى دمینیت.
لەورا، دڤێت ڕەخنەیا کوردی یا هشیار بێژیت: بەلێ بۆ پێکڤەژیانێ و مافێن مەدەنی، لێ نەخێر بۆ فرۆتنا مافێ نەتەوەیی ب ناڤێ ئەخلاقێ نوی.
ڕێکا هەری ڕاست هەڤکێشەیەکا دوئالی یه:
ئاڤاکرنا جڤاکەکێ مەدەنی یێ بهێز ل گەل مافێن وەلاتیبوونێ، و د هەمان دەم دا چەقاندنا مافێ چارەنڤیسی وەک ئاسۆیەکێ سیاسی کو ناهێتە دانوستاندن.
ژ لایێ کرداری ڤە، ستراتیژییا کوردی یا هەری کارا نوکە ل سەر چار پایەیان ڕادوەستیت:
ئێکخستنا ناڤمالێ ب تێگههێ یهكگرتى بیت (ژ بەر کو پارچەبوون هەر دەستکەفتەکێ دکەتە کارەک د دەستێ نەیاران دا)، وەرگێڕانا هەر دانوستاندنەکێ ل بەغدا یان شامێ بۆ سەلکا گەرەنتییان نە بۆ سۆزان.
ئاڤاکرنا ئابووری و دامەزراوەیان (چونکی شەرعییەت د ڤی سەدەیی دا ب شیانا ڕێڤەبرنێ دهێتە پێڤان نە ب جوانییا گۆتاران).
ل د دۆماهییێ دا، بڕێڤەبرنا پەیوەندییان ل گەل هێزێن نێڤدەولەتی ب ئاقلەکێ سار نە ب تەسلیمبوونا تەمام و نە ژی دوژمنکارییا بێى ئهگهر، بەلکو ئاڤاکرنا تۆڕا بەرژەوەندیێن هەڤپشک کو دەستبەرداربوون ژ کوردان بۆ وان گران بڕاوەستیت.
گۆتنا دۆماهییێ؛ ئەڤ قۆناغە نە قۆناغا سەرکەفتنا ئێکجارەکی یە و نە ژی یا شکەستنا هەتا هەتایێ یە. بەلکو قۆناغا “پێناسەکرنەڤێ” یە.
پەکەکە ژ تڤەنگێ بەرەو ڕێیەکا سیاسی یا دژوار ڤە دچیت، سووریا ل شێوەیێ دەولەتەکا نوی دگەڕیت و کورد ل وێرێ ل سیگۆرتەیێ دگەڕن نە ل وێنەیان، ئیراق کەفتییە بازاڕێ هەڤپەیمانییان و کورد خودان گرانییەکا وهسا نە کو دڤێت وەرگێڕنە سەر مافێن جێبەجێکری، و ئیران وەک گۆڕەپانەکا پالهپهستۆ یا دەمدرێژ دمینیت.
د دلێ ڤێ هەمییێ دا، ئەزموونا فەلسەفی یا هەری مەزن ئەڤە یە:
ئەرێ کورد دێ چاوا جەوهەرێ پرۆژەیێ خۆ یێ نەتەوەیی پارێزن بێی کو ئەو ڤەگوهەریت توندڕەوییا ناڤخۆیی، و دێ چاوا مفای ژ تێگەهێن نوی یێن دیمۆکراسی و پۆست-نەتەوەیی وەرگرن بێی کو ئەو ببنە دەرگەهەک بۆ دزینا مافێ نەتەوەیی ب ناڤێ ئەخلاقان؟
