• بەشێ ئێکێ

حەفتەنین کەڤرێ کونجیکی یێ سێ پارچەیێن کوردستانێ

ئۆپەراسیۆنا دەولەتا ترکیێ یا ب ناڤێ “پەنجەیا پلنگ” ل سەر حەفتەنینێ بەردەوامە لێ بەلێ حەتا نها ژی ل سەر ئۆپەراسیۆنا حەفتەنینێ گەلێ کورد خوەدی زانیاریێن بەرفرەهـ نینە، ژبەرکو هەر دو هێزێن نها جیهێ خوە د هەرێمێ دا کری وەکە ئارتەشا ترک و پەکەکە، زانیاریێن ڤێ ئۆپەراسیۆنێ د دەستێن خوە دا مۆنۆپۆل “ئیحتیکار” دکن، ترک دبێژن ئەم وەکە پلنگەکێ کەتینە هەر دەرێ پەکەکە ژی دبێژە مە ل حەفتەنینێ دنیا ل پێش چاڤێن ترکیێ تاری کریە، لێ بەلێ هەردو ئالی ژی زانیاریێن راست نابێژن.

چیایێ حەفتەنینێ ئەو چیایێ کو ب درێژاهیا دیرۆکێ کورد پاراستی

حەفتەنین د جوگرافی یا کوردستانێ دا هەرێمەکە کو بۆتان و بەهدینان پێکڤە گرێ ددەت، ل ڤێ هەرێمێ دو عەشیرەتێن ب ناڤێ گولی و سندی خوەجیهن و ل گەل ڤان عەشیرەتان ل حەفتەنینێ ٧ گوندێن کلدانی و ئاشووری و سریانی یا ژی هەنە.

ل حەفتەنینێ چیایێن بلند، نەوالێن کوور، شکەفتێن خوەزایی و جهێن خوەپاراستنێ هەنە. ئەڤ یەک ژی بوویە سەدەم کو ئەڤ جۆگرافیا یە ببیتە هەڤالێ کوردان و خوە پێ بپارێزن، د دیرۆکا نیزیک دا ل سەد سالا 19ان و 20ان دا کەسێن کو ل همبەر دەولەتێ سەرێ خوە راکری، ل همبەر داگیرکەریێ سەرێ خوە راکری بەرێ خوە دایە حەفتەنینێ.

هەرچەندە ب سەدان سالانە گولی و سندی ل حەفتەنینێ دژین لێ بەلێ دناڤبەرا وان و ژیرکی، گۆیی، ئەلکی، شەرنەخی و قاشووری یان دا بەردەوام هەڤکاری هەبوویە، ئەو عەشیرەتێن کو ل دژی داگیرکارییێ راوەستای بەرێ خوە دا حەفتەنینێ، عەشیرەتا گۆیی یا کو ل قەلەبانێ دژین ل سالا 1919ان دەما ئینگلیزا خواستی بهێة هەرێمێ دا ل دژی ئینگلیزا شەر کرن، سێ لەشکەرێن وان یێن پایە بلند و شێورمەندێ وان کوشتن و د ئەنجام دە ئینگلیز نەشیان بکەڤن هەرێما حەفتەنینێ و پاشڤە زڤرین.

ژ پێشەنگێن حەرەکەتا ئازادیێ ئێحسان نۆری پاشا 4ێ ئادارا سالا 1924ان سەرهلدانەک ل “بەیتوشەباب” دەست پێکر دەما هاتیە دۆرپێچ کرن بەرێ خوە دا حەفتەنینێ و حەتا بهارا سالا 1925ان دگەل هەڤژینا خوە “یاشار خانم”ێ ل حەفتەنینێ ل هەرێما کەشانێ نیشتەجی بوون.

ئەڤ گۆتنا کو دبێژیت کەس دۆستێ کوردا نینە بەس چیایێن مە دۆستێن مەنە، هەرچەند ناڤێ حەفتەنینێ نەگۆتبیت ژی لێ بەلێ حەفتەنین ژی دۆستەکێ کوردایە

سەرۆکێ عەشیرەتا گراڤی یان “ئەبۆبەکر شاکر ئاغا” ل دژی شۆرەشا “شەبکا” کو ل سالا 1925ان ژ لایێ دەولەتا ترکیێ ڤە بریار ل سەر هات دان نەرازیبوونا خوە نیشاندا. ئەو عەسکەرێن ترکا دەما هاتی شاشکا وی ل سەر سەرێ وی راکەن و ل جهێ وێ کولاڤەکێ بکەن سەرێ وی ل دژی وان عەسکەران شەر کر و دەست ب سەرهلدانێ کر و دەما هاتی دۆرپێچکرن وی ژی بەرێ خوە دا حەفتەنینێ هەرێما کەشانێ.

دختۆر شڤان کو ب بوویەرەک نەخۆش کۆچا داویێ کر بنگەهێ خوە یێ یەکەمین ل حەفتەنینێ ئاڤا کربوو.

 کا ب چ ئاوا گولی، سندی، ژیرکی، گویی، ئەلکی و گەلەک عەشیر و بزاڤێن دی بەرێ خوە دان حەفتەنینێ ئەم دکارین دەهان میناکێن دن یێن ب ڤی ئاوا باس بکین. د وارێ جۆگرافی و کلتۆری دا ژی هەر ب ڤی رەنگی یە، بەری هەر تشتەکی د هزرا مرۆڤێن ل ڤێ هەرێمێ “حەفتەنینێ” دە دژین، قلەبان، شەرنەخ، بەیتوشەباب ئێک هەرێمن. دەولەتان ب دانانا سینۆران هەرچەند ئەڤ هەڤگرتن و پێکڤەبوون خراب کربیت ژی لێ بەلێ کوردا ب هەستێن و هزرێن خوە ئەڤ سینۆرانە قەبوول نەکرنە، کوردان ب خوە ل ناڤەراستا وەلاتێ خوە دا ئەو سینۆرێ کو وەکە برینەکێ بەردەوام خوین ژێ تێ پێچایە. پەیوەندیا خوە چ جاران ژ هەڤدە قوت نەکریە. ژ بۆ گۆیی یەکی کو ل قەلەبانێ دژیت حەفتەنین وەکە حەوشا پشتێ یا مالا وی یە. ژ بۆ کەسەکی کو ل بەیتوشەباب دژیت، حەفتەنین وەکە رەزێ جیرانایە. لێ بەلێ دیسان دلۆپ دلۆپ خوین ژ ڤێ برینێ دهێت. ئەو 34 گەنجێن کوردان کو ل سالا 2011ان بالەفرێن ترکیێ کوشتی، ئەوژی نیشانەیا وان دلۆپێن خوینێ بوو. 34 گەنجێن رۆبۆسکی یا دەرباسی وەلاتەک دی نەببوون، حەفتەنین وەک گوندەکێ جیرانا بوو کو هاتن و چوون تێدا دکر، واتە حەفتەنین هەم باکورە هەم باشوورە.

ئەڤ گۆتنا کو دبێژیت کەس دۆستێ کوردا نینە بەس چیایێن مە دۆستێن مەنە، هەرچەند ناڤێ حەفتەنینێ نەگۆتبیت ژی لێ بەلێ حەفتەنین ژی دۆستەکێ کوردایە. کوردا خوە سپارتێ و نەفەسەکا ئازادیێ ژێ وەرگرت، ئەڤ دۆستانیا حەفتەنینێ دگەل کوردان رێ نەدایە کو ژ بلی خەلکێ خوەجهێ حەفتەنینێ، عەشیرەتێن خوەجهی و قەبیلەیێن خوەجیهی کەس دی حەفتەنینێ کۆنترۆل بکەت، نە ئینگلیز، نە ترک و نە ژی سەدام نەشیان چیایێن  حەفتەنینێ داگیر بکەن، ئارتێشا ترکیێ ل سالا 1990ان دە سینۆرێن ترکیێ پیچەک دەرباس ژی کربیت لێ بەلێ دیسا خوە دا پاش، جارا یەکێ سالا 2018ان ئارتێشا ترکیێ د شیا چیایێن حەفتەنین و کووراتیا جۆگرافیا وێ داگیر بکەت.

چیایێ حەفتەنینێ کلیلا کودەرێ یە؟

حەفتەنین د وارێ ژیئۆپۆلتیکا کوردستانێ دا وەکە کلیلەکی یە، هەرسێ پارچەیێن کوردستانێ باشوور، باکور و رۆژئاڤا ل ڤێ هەرێمێ دگەهن ئێک. ل باکورێ وێ شەرنەخ، سلۆپی، قولەبان هەنە ئەڤ هەرێم بەر ب تەنینێ، گەرا بەرانا، کەلا مەمێ، هەرێما بەستا و چیایێ جودی ڤە درێژ دبیت، ل باشوور ژی حەفتەنین بەر ب کەلها قومریێ و چیایێ مەتینی ڤە دچیت، گەر مرۆڤ ڤان رێزە چیا بشۆپینیت دچیت حەتا چیایێن زاگرۆس یێ کو “ئیسکەندەرێ مەزن” نەشیای لێ دەرباس ببیت، د کوویراتیا باشوور چیایێ گارە، چیایێن لالەشا نۆرانی و چیایێ خێرێ ل سەر ئاکرێ و پێدا تر حەتا دگەهیتە مەقلۆبی شێخان خوە دگەهینە دەرگەهێ مووسل و هەولێرێ، بەرامبەر حەفتەنینێ ژی چیایێ سپی، چیایێ بێخێر و ل رۆژئاڤا خوە دگەهینیت چیایێ قەرەچوخ یێ دێرکا حەمکۆ و ل باشوورێ وێ ژی هەیا شەنگالێ دچیت، گرنگیا حەفتەنینێ یاکو کەسێ باس لێ نەکری یەک ژێ ئەوە کو رێکێن ڤان کۆمە چیایان هەموو دەردکەڤن سەر رێکێن کەرکووک و مووسلێ. حەفتەنین ژ بۆ دەشتا نەینەوایێ وەکی بالکۆنەکێ یە ئەڤ ژی دهێت وێ واتەیێ ل سەر چیایێن حەفتەنینێ مرۆڤ دکارە خوە درێژی بیرێن نەفتا دەشتا نەینەوا و کەرکووکێ بکەت، ل حەفتەنینێ حاتا چیایێ شنگالێ خەتا رێکێ هەیە، ئەڤ رێ یە زاخۆ، شنگال و حەتا تەلەعفەر ب خوە ڤە دگریت، ل سەر چیایێ شەنگالێ هێشتا ژی ترک خوە وەکە مافدار دبینن، هەمان دەم دا ژی جیهێن غازا سرووشتی نە، بێ گومان حەفتەنین نە ب تەنێ ئەڤەیە، باسکەک وێ ڤەدبیت رۆژئاڤا کوردستانێ ژی ل سەر چیایێ سپی مرۆڤ دشێت بگەهیتە خالێن ستراتەژیک یێن رۆژئاڤا کوردستانێ، وەکە دێرکێ و رمێلان کو ب ناڤچەیێن پڕ پەترۆل دهێنە ناسکرن، ئەڤ دهێتە وێ رامانێ کو ل سەر حەفتەنینێ دشێن رێکا رۆژئاڤا کوردستانێ و باشوورێ کوردستانێ قوت بکەن، دیسا ل نێزیکی دێرکێ گوندێ عەندی وەرێ و مۆزەلا ژ سالا 2017ان هێڤە ئامادەکاریەک دهێت کرن کو دەرگەهەکێ سینۆری یێ نوو ب ناڤێ گوندێ دەشتێ “ئۆڤاکووی” بەر ب تەلەعفەر ڤەبکەن و ب ڤی دەرگەهی ئارمانجا وان ئەڤەیە کو دەرگەهێ ئیبراهیم خەلیل بێ رۆل و کاریگەری ببیت، د گەل ڤێ ژی دخوازن بازرگانییا نەفەرمی یا دناڤبەرا کوردان دا دهێتە کرن ب فەرمی بهێتە زوهاکرن، ئەو گرێدانا ئابووری یا دناڤبەرا کوردا بهێتە ژناڤبرن.

ب کورتی ل سەر جوگرافیا حەفتەنینێ تشتێ مە نڤیسی ڤێ ئەنجامی دیار دکەن ئۆپەراسیۆنا حەفتەنینێ د وارێ ژیئۆپۆلەتیک، ژیئۆستراتەژیک و ژیئۆئەکۆنۆمیک خوەدی رۆلەک ستراتەژیک و واتادارە و د ئاستا سیاسی دا ژی ئەڤ ئۆپەراسیۆنە ل دژی حکوومەتا هەرێما کوردستانێ یە ژبەرکو هەموو تەپەسەرکرن و زۆرداریا دوژمنی یا سەد سالا 19ان و 20ان د سەدسالا 21ان دە ل باشوور کوردستانێ ب خێرا حکوومەتا فەدەرال یا کوردی ژ بۆ هەموو کوردان بوویە ئارامی و دەرگەهێ خێر و دارا هێڤییێ، عەقلێ دەولەتا کوویر یا ترکا ب سالانە دخوازیت ڤێ دارا هێڤییێ هشک بکەت و نەهێلیت.

ئەنجامدانا شرۆڤەیێن سیاسی هەمان دەم پێشنیار و گۆتنا کێماسیا ژی ئەم وەک ئەرکێ خوە دبینین، بەشێ دویەمین یێ نڤیسینا مە دێ ل سەر کێماسی و پێشنیارا بیت.