پێشەنگێ بژارە یێ دیرۆک و نەتەوبوونا کورد: عەلیشێر بەگ – 2
عەلیشێر ئەفەندی و زەریفە خانم ل دەرسیمێ ژی خەباتێن خوە یێن رۆناکبیریێ بەردەوام دکن. نووری دەرسیمی، زەریفە خانمێ وھا ددە ناسین: ” ئەو شێر کو، د سەردەما خوە دە کەچەکە کورد ئا خوەندن و نڤیساندن دزانی. ھەم کەساتییەکە لەشکەری و ھەم ژی سییاسی بوو. گەلەک جاران دەما عەلیشێر تشتەک بکربا دەستپێکێ ژ وێ دپرسی و فکرێن وێ وەردگرتن. بێ کو ژ وێ بپرسە بریار نەددا. زەریفە شەرڤان بوو گەلەک کەچێن کورد ل جەم وێ شەر کرن.”
عەلیشێر ئەفەندی ھەلبەست و چیرۆکان دنڤیسە. د ھەمان دەمێ دە ھۆزانێ گەل بوو و گەلەکی باش سازێ ددا، ھەلبەستێن خوە دزڤران ستران و دگۆت.
دلۆ وەرە ئەم بگەرن چیایێ موونزوورێ
چ وەلاتەک خوەشە ئەڤ دەرسیمێ
سەیران بکن ل چیایێ سوولتان
چ خوەشکن گول و کولیلک ل دێرسیمێ
چقاس پادێشاھ ھاتنە جیھانێ
ژ بۆ ڤێ فێم بکن کەتنە گومانێ
ھەر یەکی وان ئاڤێتنە ئالیەکی
نەشکەستیە ملێ دەرسیمێ
وەلاتێ شەرانە رۆڤی نکارن بکەڤنێ
سوڕا راستیانە مەژی ناگھژنێ
گولا ئەڤلییایانە زالم نکارن بسەکنن
گرێدایی وانە رێیا دەرسیمێ
عەلیشێر پیرێ گەلێ ھەرێمێ یێ جیھانا وان یا مەعنەوی و نەتەوی بوو
نووری دەرسیمی دبێژە کو سترانێن عەلیشێر ل سەرێ چیان و ل مەیدانێن شەر دە ل ناڤ دەنگێ تۆپ و تفنگان دە دھات گۆتن. رۆژا مە ئیرۆ ژی گەلەک سترانێن ل سەر کۆچگری، دەرسیم و کوردان تێن گۆتن سترانێن عەلیشێر ئەفەندی نە. عەلیشێر پیرێ گەلێ ھەرێمێ یێ جیھانا وان یا مەعنەوی و نەتەوی بوو.
بھێزبوونا دەولەتا کەمالیست، رۆژ ب رۆژ خوەسەریا دەرسیمێ ژی تەھدیت دکر. ئێدی کەمالیستان ژ بۆنا دەرسیمێ فەتح بکن رۆژ د ھێژمارتن. ب ھێجەتا ئیسلاح کرنا دەرسیمێ د بھارا سالا ١٩٣٧ان دە دەرسیمێ دە تەڤگەرەک دەستپێ دکە. گەنەرال عەبدووڵاھ ئالپدۆگان ( زاڤایێ نوورەددین پاشایێ کوژەرێ کۆچگرییێ) و ئالبایێ جەندرمەیان نەزمی سەڤگەن، دفکرین کو د پاش ڤێ تەڤگەرێ دە عەلیشێر ئەفەندی ھەیە. ژ بۆنا عەلیشێر ئەفەندی بکوژن گەلەکی مژوول دبن، عەلیشێر ئەفەندی د فەرقا ڤێ تشتێ دەیە.
سەیید رزا ئەفەندی دخوازە کوو عەلیشێر ئەفەندی ژ دەرسیمێ دەربکەڤە. ئارمانجا ڤێ خوەستەکا سەیید رزا ئەفەندی ئەوە کوو عەلیشێر ئەفەندی یێ کو ژ بۆ سەرھلدانا دەرسیمێ رۆلەکە وی یێ ستراتەژیک ھەیە دەربکەڤە دەرڤەی وەلات (سۆڤیەت) و کۆمکوژیا کو ل دەرسیمێ تێ ئەنجامدان ل ناڤ جیھانێ دە بینە سەر زمان، بالا کوردێن دەڤەرێن دن بکشینە سەر کۆمکوژیێ و ئەگەر گەنگاز بە ژ بۆنا دەرسیمێ ھێزەکە ئالیکارییێ ئامادە بکە. عەلیشێر ئەفەندی دەرکەتنا دەرڤەی وەلات وەکی ئەرکەکە مەزن و گرینگ دبینە و ژ بۆنا “سەیید رزا ئەفەندی” نەشکینە خوەستەکا وی قەبوول دکە. عەلیشێر ئەفەندی ل شکەفتەکە کو چیایێ تووژکێ نێزێ گوندێ سەیید رزا ئەفەندی دما. ئەڤ شکەفت وەکی مالەکی لێ کربوو ئەو و ھەڤژنا وی زاریفە خانم، برازییێ وی سەبری و ھەڤژنا سەبری وەکی مالباتەکە چار کەسی ل ور دە دمان.
دیسا راستیا کوردا یا ب لەعنەت ئیخانەتا ھوندر دیار دبە
گەنەرال عەبدووڵاھ ئالپدۆگان و ئالبایێ جەندرمەیان نەزمی سەڤگەن، ژ بۆنا عەلیشێر ئەفەندی بکوژن پلانێن خوەێن خاینانە ددن دەستپێ کرن. دیسا راستیا کوردا یا ب لەعنەت ئیخانەتا ھوندر دیار دبە. برازیێ سەیید رزا رایبەر (قۆپ) تێ ئەرکدار کرن. رایبەر ژی ژ بۆنا ڤێ کارێ کەسەکی کو گومان لێ نایێ کرن کریڤێ عەلیشێر ئەفەندی زەینەل تۆپ دھلبژێرە. ئەگەر کو سەرێ عەلیشێر و ھەڤژنا وی زەریفە بینن دێ کووپەک زێر، گەلەک ئەرد و تشتێن دن دێ بێتە داین ل سەر ڤێ ئەساسێ ل ھەڤ دکن. زەینەل تۆپ کورێ ئەلی ئاغایە. د بن پاراستنا سەیید رزا دە تێ مەزن کرن. ” ل سەر رایبەر گومانێن کو کورێ سەیید رزا ئیبراھیمێ د سالا ١٩٣٣ان گوندێ سین ھاتیە کوشتن دە دەستێ وی ھەیە ھەبوون.”
ئارمانجا رایبەر ئەوە کو ب دەستێ زەینەل، عەلیشێر و زەریفە خانمێ بدە کوشتن
رایبەر قۆپ، رەوشا زەینەل فێر دبە، وی دترسنە، سۆزێن جور بە جور ددەتێ و دخوازە وی قانع بکە. ژ زەینەل رە دبێژە: ” رەوشا تە ژ ئالیێ ھێزێن ئارتێشێ ڤە تێ زانین، ئەگەر تو تشتەکی نەکی دێ تە ئەفوو نەکن. دەولەت ل پەی عەلیشێرە. ئەگەر ئەم وی بکوژن دێ ھم گەلەکی پەرە، مال، ملک بدن مە، ھم ژی دێ رەوشا دەرسیمێ باش ببە.” و وی قانع دکە. ئارمانجا رایبەر ئەوە کو ب دەستێ زەینەل، عەلیشێر و زەریفە خانمێ بدە کوشتن. ب ڤێ ئاوایێ دێ ناڤبەرا ئەشیرا ئەبباسان و سەیید رزا ژی خراب ببە. دەرسیم ھەموو ملان دە تێ دۆرپێچ کرن. رۆژا ئینێ ٩ێ تیرمەھێ ١٩٣٧ان زەینەل خدێیێ موورتی، ئەفەندییێ وانکێ، مستۆ تۆرنێ سوورێ، جەلۆیێ ئووسێ بەر ب شکەفتا پالاخینە ڤە رێدکەڤن. زاریفە دەما دبینە ئەو بەر ب شکەفتێ ڤە تێن دکەڤە ناڤ گومانان و ژ عەلیشێر ئەفەندی رە دبێژە: ” ھەڤالێ من ئەڤ ھاتن نەیا بخێرە، ئەم ھشیار نێزبن.” لێبەلێ عەلیشێر ئەفەندی دبێژە: ” بنێرە ھەڤالێ پێشیا وان دە کریڤێ مە زەینەل ھەیە. تو چاوا نەباشیێ ژێ ھێڤی دکی.” و ھەموو ب ھەڤ رە دەردکەڤن بەر دەری پێشیا مێڤانێن خوە.یێن کو ھاتنە دەست ب گولە ئاڤێتنێ دکن. گولەیا یەکەم ل عەلیشێر دکەڤە. عەلیشێر ئەفەندی ب گولەیا مستۆیێ سوورێ شەھید دکەڤە. د ڤێ کێلیا ئێرشێ دە زاریفە خانم ژی ل ئەفەندیێ وانکێ دخە. مستۆ و زاریفە پەڤدچن ھەردو ژی ل ئەردێ نە ژ بۆنا ھەڤ بکوژن مژوول دبن. زەینەل بەر ب شکەفتێ ڤە دمەشە، دکەڤە ھوندر. برازییێ عەلیشێر و زەریفەیا کو ئەردێ ب مستۆ را پەڤدچە دکوژە. ل کۆما خاینان ژی یەک دمرە و دو کەس ژی بریندار دبن. یێن ئێرشکار سەرێ زاریفە، عەلیشێر و برازیێ وی سەبری ژێ دکن. تشتێن عەلیشێر ئەفەندی یێن ب نرخ، دۆکومەنت و بەلگەیان، نڤیساندنێن وی یێن ھەلبەستان و پرتووکێن وی ژی دگرن. رایبەر ل مازیکێ بەندا زەینەل دمینە. ئەڤ ئێرشکارێن خاین ل تلاگێ ھەڤ دبینن و یەکسەر دچن بریارگەھا دوژمن. ئالبایێ ئیستیخباراتا جەندرمەیێن لقا ١٧. نەزمی سەڤگەن وان پێشوازی دکە. ئەڤ ھەردو خاین سەرێن عەلیشێر ئەفەندی، زاریفە خانم و سەبری ل جەم تشتێن عەلیشێر ئەفەندی، دۆکومەنت، بەلگە، پرتووک و نڤیسینێن عەلیشێر ئەفەندی ب رێیا نەزمی سەڤگەن دگیھینن عەبدووڵاھ ئالپدۆگان. پەرە و زێرێن کو ژ وان سۆز ھاتبوو دایین وەردگرن.
پشتێ ڤێ ئەم ژ نەزمی سەڤگەنێ کو وێنەیێ سەرێ عەلیشێر گرتیە و یەکەم جار پارڤە کریە گوھدار بکن: ” من وێنەیێ سەرێ عەلیشێرێ ھاتیە ژێکرن گرت. لێ دەما من وێنە گرت ئەز گرووزی بووم ( ترسیام). موویێن من رابوون سەر خوە. ب رۆژان ئەو سەر شەڤێ خەونێن من دە رۆژێ ژی خەیالێ من دە ژیا.”
چاڤکانی:
– در. نووری دەرسیمی: د دیرۆکا کوردستانێ دە دەرسیم
– قەدری جەمیل پاشا: دۆزا کوردستان
– در. ناجی کوتلای: ئیتتیھاق و تەراکی کورد. ستۆجکھۆلم-١٩٩٠
– ھوسەین ئاکار: پۆرترەیێن ژ دەرسیمێ- وەشانێن کالان
– نەزمی سەڤگەن. زازا و قزلباش. وەشانێن کالان ٢٠٠٣.
– تەڤگەرا گەلا کۆچگری. خەباتا کۆلەکتیف. کۆمال ٢٠٠٦
– در. ئیسمایل بەشیکچی: جینۆسیدا دەرسیمێ-١٩٣٧
– فایک بوولووت: ب بەلگەیان ڤە راپۆرێن دەرسیمێ. وەشانێن یۆن
– ئەحمەد قەهرەمان. سەرھلدانێن کورد. وەشانێن ئەڤرەنسەل
– دیرۆکڤان ئایشە ھور رێزەنڤیسێن رۆژنامەیا تاراف
– شاھدێن ب وان ھەڤدیتن ھاتی چێکرن: قەهرەمان پۆلات و ئالی یەرلیکایا
– مەھمەت یورەک” عەلیشێر ئەفەندی” کۆڤارا بیر
