گەلەک بەلگە بەردەستن کو جڤاکا مرۆڤان ژ جڤاکا دەستپێکی-خێلەکی ڤە هندەک سەمبۆلێن کو تەمسیلا وان دکرن بکارئانینە. ھەر کو خێل بەر ب جڤاک و پێکھاتەیێن تەڤلیھەڤتر و پێشکەفتی ڤە دچوون سەمبۆلێن وان ژی گرینگتر دبوون. یەکەم سەمبۆلێن کو جڤاکا مرۆڤان بکار ئیناین تۆتەم (ھەر تشتێ سروشتی یێ کو ھۆزەکێ یان مالباتەکێ ژ بۆ خوە کریە رەمز و نیشان) بوون. پێویستییا تۆتەمان ژ بۆی وێ یەکێ بوو کو عەشیر، ھۆز، قەبیلە و کۆمەکێ ژ یێن دن جودا بکن. ھەر وھا د تۆتەما دا ھشمەندی، باوەری، ماف و ھەڤگرتنا کۆمی یا هەڤبەش جھ گرتبوو. د ناڤبەرا جڤاک-کەس و تۆتەمێ دا تێکلیەکا دوئالی ھەبوو. هێز ددا ھەڤدوو و فێری بھەڤرە ژیانێ دبوون. ئانکو، د سەرپێھاتیا ھەبوون و جڤاکبوویینا مرۆڤان دا، تۆتەمێن کو ئەم ب گشتی دکارن وان ب سەمبۆل ب ناڤ بکین، باندۆرەک بەرفرەھ کرن کو ھەم جیھانا ماددی و ھەم ژی یا مەعنەوی خورت کر. ھێ ژی سەمبۆل د ژیانا جڤاکان دا خوەدی جھەکی گرینگن.

گوھەرنێن جڤاک و سەمبۆلان پێدڤی لێکۆلینەکا دەم درێژ دکە. لێ ئەڤە ئاشکەرایە؛ ئیرۆ د ناڤ سەمبۆلێن جڤاکێ دا یا ھەری زێدە دهێت بکارئانین ئالایێن نەتەوەیا نە. ئیرۆ یەک ژ ناسنامەیێن ھەری مەزنێن کو جڤاکا مرۆڤاتیێ دکە جۆرێن جودا، ناسنامەیا نەتەوەیی یە. و وەک سەمبۆلا نەتەوەیان، ئالا خوەدی تایبەتمەندیا ھەری دیار یا د ژییانا جڤاکێن ئیرۆ دا یە.

سەمبۆل و ئالا ل کوردستانێ

نێرینەک ب گشتی دهێت قەبوولکرن کو چیرۆکا مرۆڤبوونێ د رێزە چییایێن زاگرۆس-تۆرۆسێ، واتە ل کوردستانێ دەست پێ دکە. ئەڤ ھەرێما کو ب ھیلالا زێرین دهێت بناڤکرن، د ھەمان دەمێ دا ئەو جھە کو جارا یەکێ سەمبۆل ئافرەندی. واتە سەمبۆلان ژ مێژ ڤە ل سەر ئاخا کوردان رۆلەک گرنگ گێرایە. د پەرەستگەھا گرێ مرادان یا رحایێ یا کو 12000 سال بەرێ ھاتیە چێکرن دا گەلەک سەمبۆلێن کو شێوازا ژیانا جڤاکی و رێورەسمێن ئۆلی نیشان ددن ھەنە. ھەر وھا ھندەک ژێدەر ئیدیعا دکن کو ژ بلی شێوەیێ ئاژەلان و سرووشتی، رەنگ و سەمبۆلێن ل وێ دەرێ ھاتین بکار ئانین ھێژ ژی ژ ئالیێ کوردان ڤە تێنە بکارئانین.

ل سەر سەمبۆلێن کو جڤاکا کورد لگەل جڤاکا دەولەتچی دا ب کار ئانینە، گەلەک بەلگەیێن دیرۆکی ھەنە. لێبەلێ ئالایێ یەکەم کو راستەراست وەک ئالایێ دەولەتەکێ ھاتیە بکارئانین ئالایێ مەدیا بوو.

ئالایەکێ ب ڤی رەنگی یێ ماد د خەباتێن شینوارناسی یێن ھەرێما هەمەدانێ ھاتییە دیتن و نڤیسێن بێستوون یێن رۆژھلاتێ کوردستانێ دا ژی دییار دبە. ل سەر ڤێ  مۆزایکا کو ب کەڤران ھاتیە نیشاندان، رەنگێ کەسک، ل نیڤەکێ سپی و دەردۆرا وێ خیچکێن سۆر و ل سەر پشتا شێری تاڤ و ل ژۆر ژی وێنەیێ شووری و تاجێ ھەنە. تێ دیارکرن کو سەمبۆلێن ل سەر وی ئالیی بەلاڤ بوونە وەکە رەمزا کوردان ھەیا رۆژا ئیرۆ ژی دهێت. لێ یا سەرەکی ئەوە کو کوردان کەڤنەشۆپیا ئالایێ سۆر، کەسک، زەر، سپی یا کو رۆژ ل سەر ھەبوو دەمەک درێژ بەردەوام بکارئانییە. ھەیا گھشتیە رۆژا ئیرۆ.

وەکھەڤی د ناڤبەرا سەمبۆل و رەنگێن ئالا کو پارلەمەنتۆیا ھەرێما کوردستانێ د 17ێ کانوونا 2005ێ دا ل پارلەمەنتۆیێ پەژراندی د ئالایێ مەدیا دا ھەنە.

د پێڤاژۆیا دیرۆکی دا پێشکەتنا ئالایێ کوردی مژارەکە کو دڤێت دیرۆکناس زێدەتر ل سەر بخەبتن. ھەر چەند ھندەک دەردۆر ھەول ددن شەرەنیخەکێ چێبکن ژی، لێ ئالایێ کو ب فەرمی ل ھەرێما کوردستانێ ھاتیە ناسکرن، دەما کو ھندەک دن ببینن دێ ببێژن “ئەرێ کوردن، ئەڤ سەمبۆلا کوردانە”. ئەڤ ئالا ب پاشخانەیا کەسک، سۆر، سپی و شکلێ رۆژێ یا زەر سەمبۆلا ناسنامە و نەتەوەیا کوردە.

یێن کو دبێژن دەما دەولەتان نەتەوە دەرباس بوویە، زهنیەتا نەتەوی کێم و خەلەتە، سەمبۆلێن نەتەوەیان کەڤنەپەرەستن و ھتد. تەنێ دەستێ کۆلۆنیالیستێن داگیرکەر خورت دکن. بەرۆڤاژی ڤێ مژارا ئالای ھێژ ئالۆزتر دکە. پرسگرێکا ئالای نە تشتەکە کو مرۆڤ سڤک دەست بگریت. نە مەسەلەیەکە کو مرۆڤ ب بێرێزی نیزیک ببیت. ئەو بەشەک ژ ئاڤاکرنا ناسنامەیا نەتەوەیەکێ یە. ژ بۆ ڤێ ژی نیقاشێن ل سەر ئالایێ کو ئیرۆ ھەرێما کوردستانێ ب کار تینە چ فایدەیێ نادە کوردان. دڤێت مانیپولاسیۆنێن (سەختەکاریێن) ل سەر ئالایێ کوردستانێ بهێنە تەشھیر کرن.

 ئالایێ کوردستانێ ژ کو دەرکەتییە؟

بەلگەیا ھەری مەزنا کو ئالییێن کو ژ بەر سەدەمێن سیاسی نیقاشان ل سەر ئالایێ ھەرێما کوردستانێ ڤەدکن، ئەوە کو تێگھیشتنەکێ چێبکن کو ئەڤ ئالایە “ئالایێ پەدەکێ”یە. یان ژی ژ بۆ ئالایێ کوردستانێ دهێت گۆتن کو “تەنێ ئالایێ باشوورێ کوردستانێ یە”.

لێ خالا دەستپێکێ یا ئالایێ کو نھا ژ ئالیێ کوردان ڤە وەک ئالایێ رەنگین دهێت بکارئانین و ب ناڤ کرن، ل باکورێ کوردستانێ ھاتییە چێکرن. ھەر وھا ئەڤ ئالایێ بەریا کو کوردستان ژ ھەڤ بەلاڤ ببە و 27 سالان بەریا پەدەکێ ژی ھەبوو.

ئەو ژ ئالیێ کۆمەلەیا رێخستنێن جڤاکی یێن کورد و کۆمەک رەوشەنبیرێن وەلاتپەروەرڤە یێن کو ئارمانجا وان کوردستانەکا سەربخوە بوو، د سالا 1919ێ دا ل ستەنبۆلێ ھاتیە چێکرن. د جڤینا کو ئالا ھات قەبوولکرن دا پێشەنگێن تێکۆشینا کوردستانێ یێن وێ دەمێ یێن وەکە ئەمین عەلی بەدرخان، کەمال فەوزی، مەمدوح سەلیم، ئەکرەم جەمیل پاشا، مۆلانزادە رەفعەت بەگ، موستەفا یەملک و ھتد ئامادە بوون. شێوەیی ئالای وھایە: ل سەری رەنگە سۆر، نیڤێ رەنگێ سپی و رۆژەکا زەر ل خارێ ژی رەنگێ کەسک ھەبوو. سۆر خوینا شەھیدان، کەسک سروشتێ کوردستانێ، سپی تەمسیلا ئاشتیێ دکە. رۆژ سەمبۆلەکا کەڤنەشۆپی یا ئۆل و باوەرمەندی و ئاسۆیا کوردان بوو.

د سالا 1920ێ دا، خەتا سەربخوەبوونخوازا دناڤا جەمعیەتا تەعالی یا کورد دا جودا بوو. وان دگۆت دڤێت کورد ژی وەکە ملەتێن دن خوەدی دەولەت نەتەوێ بن. ب ڤی سەدەمی وان ئالایێ کوردستانێ زێدەتر وەکە نوونەراتیا نەتەوی ھەمبێز کر. ھەر کو ئیمپاراتۆریا عۆسمانی بەر ب ھلوەشینێ دچوو، فشارا ل سەر پێکھاتەیێن کوردێن ستەنبۆلێ خوەدی ئیمتیاز زێدە دبوو. ڤێ یەکێ وەکر کو کورد ھێژ رادیکالتر تەڤبگەرن، بێنە جەم ھەڤ و پرسگرێکا نەتەوەیی زێدەتر بکن رۆژەڤا خوە. کورد ژ بۆ خوە ل ریەکا نوو دگەریان. ل سەر وێ رێیێ، وان ئالایێ کو ئەم نھا دبێژینێ ئالیێا رەنگین، وەکی رەمزا نەتەوەیی-ملی ھلبژارتبوون.

ئالایێ کوردستانێ ل سەرھلدانا کۆچگیرییێ دا

یەکەمین سەرھلدانا سیاسی یا گەلێ کورد ژ بۆ سەرخوەبوونێ د سەدسالا 20ێ دا ل کۆچگریێ پێک ھات. د ڤێ سەرھلدانا کۆچگریێ یا کو ل سەر سەرخوەبوونا نەتەوی ھاتیە ئاڤاکرن دا، ئالایێ کوردستانێ ل عوومرانیەیێ ھات بلندکرن.

جەمعییەتا ئازادی یا کو د سالا 1921ێ دا ل ئەرزەرۆمێ ھاتیە دامەزراندن، ھەمان ئالا وەکە ئالایێ نەتەوەیی قەبوول کر. و د سەرھلدانا کو ژ لایێ جەمعییەتا ئازادی پلان کربوون دا، بریار ھات دایین کو ئەڤ ئالایە ل ھەر دەرێ بهێت دالقاندن. لێ یوسوف زیا و خالد جبران د 20ێ ئیلۆنا 1924ێ دا ھاتن گرتن. ژ بەر ڤێ سەدەمێ، ئامادەکاریێن دن یێن سەرھلدانێ نیڤبەرۆ مان. لێ دیسا شێخ سەعید ئەفەندی د سەرھلدانێ دە ئەڤ ئالایە بکارئانی. ھێزێن کورد یێن د بن فەرمانداریا شێخ عەبدوللا مەلاکانی دا ئەڤ ئالایە ل ڤارتۆیێ ل قەسرا حکوومەتێ دالقاند. دیسا ل پێشییا پارێزگەھا داراھینێ ئالایێ رەنگین ھاتە بلنکرن.

ئالایێ رەنگین ل پارچەیێن دن ژی بەلاڤ بوو

ژ بەر کو حکوومەتا مستەفا کەمال زەختا ل سەر پێکھاتەیێن تەڤگەرا نەتەوەیی یا کوردی زێدە کر، کورد ل پارچەیێن دنێن کوردستانێ بەلاڤ بوون و ئالایێ نەتەوەیی یێ کوردستانێ د گەل خوە دا ھلگرتن.

مستەفا یامولکی پاشا، پسمامێ شەریف پاشایێ سلێمانی بوو. ژ زەختێن دەولەتا کەمالیست رزگار بوو و چوو سلێمانیێ و ئەڤ ئالایە ب د گەل خوە دا بر. بەریا وێ ژی کوردێن کو ئالایێ سۆر ل سەر زەمینێ کەسک ب کار دئانین، ھێدی ھێدی دەست ب بکارئانینا ئالایێ رەنگین کر.

لێ بەلاڤبوونا ئالایێ نەتەوەیی یێ کوردستانێ یێ ھەری ئەشکەرە ب دامەزراندنا خۆیبوونێ ڤە چێبوو. د تیرمەھا 1927ێ دا یەکەمین تەڤگەرا نەتەوەیی یا کوردان خۆیبوونێ، ئەڤ ئالایە وەک ئالایێ نەتەوەیی قەبوول کر. ب راستی ژی کۆنگرەیا خوویبۆنێ ناڤێ ئالایێ رەنگین ل ڤێ ئالای کر. رێخستنکارێن خوویبۆنێ چووبانە کیژان پارچەیێ و دەرڤەیی وەلاتی ژی ئەڤ ئالایە د گەل خوە دا دبر.

ئالایێ نەتەوەیی یێ کوردستانێ ل سەر چیایێ ئاگری

خوویبوون د سەرھلدانا چیایێ ئاراراتێ دا رۆلەک مەزن گێرا. ئالایێ کوردستانێ ژ ئالییێ خوویبۆنێ ڤە ژ بۆ ئێحسان نووری پاشا ب رێکا ڤاھان پاپازیان هات شاندن بۆ ماکوویێ. ئەو ئالا ل وێ دەرێ رادەستی ئێحسان نووری پاشا دهێت کرن. د گولانا 1928ێ دا فەرزەندە بەگێ حەسەنی ب مەراسیمەکا فەرمی کو تێدا ئێحسان نووری پاشا، برۆ حەسکێ تێلی و رێڤەبەرێن حکوومەتا کوردا ل چییایێ ئاگری ئامادە بوون، ل سەر چیایێ ئاگری ھاتە چکلاندن.

ب شاشتیەکا دیرۆکی دهێت گۆتن کو ل ئاگریێ ئالایێ کو وێنەیێ ئاگری یێ بچووک و مەزن ل سەرە ھاتیە بکارئانین. لێ بەلێ، ئەو ئالا تەنێ ئارما حکوومەتا کورد یا ئاگری بوو.

رەوشەنبیر و سیاسەتمەدارێن کورد پشتی سەرھلدانا ئاگری ژی، ئالایێ رەنگین د ھەموو کار و خەباتێن خوە یێن سییاسی، دیپلۆماتیک و رەوشەنبیری دا بکار ئانین.

جوانێن رۆژئاڤا د سالا 1932یێ دا ب ئالایێ رەنگین مەش لدارخستن

کۆمەکا گرینگ یا رەوشەنبیر و سییاسەتمەدارێن کورد ژ بەر رەژیما کەمالیست رەڤیان ل سووریا و رۆژئاڤا ب جھ بوون. د کۆڤارا ھاوار یا کو جەلادەت بەدرخان د 15ێ گولانا 1932یی دا دەرخستی ھەر تم ئالایێ رەنگین وەکە  دهات بکار ئانین. د ناڤ وان دا ناڤێن وەک حەسەن حاجۆ، جەگەرخوین، ئەحمەد نافز، عۆسمان سەبری د سالا 1932یێ دا یەکیتیا جوانێن کورد یا عاموودێ ئاڤا کرن. (نادیا جوانێن کورد ل عاموودێ). خوەندەکارێن ڤێ یەکیتیێ د رۆژێن تایبەت دا ل کۆلانێن عاموودێ ب ئالایی د مەشیان.

کۆمارا کوردستانێ و مەھابادێ

کوردێن رۆژھلات ژ ئالیەکێ ڤە ژ خەتا ماکو-ئورمیێ کو نێزیکی سەرحەدێ بوو و ژ ئالیێ دن ڤە ژی ژ خەتا سلێمانیێ ب ئالایێ رەنگین ئاشنا بوون. تێ گۆتن کو سمکۆیێ شکاک ھەتا سالا 1926ێ ژی ئەڤ ئالایە ھلگرتیە.

دیسا، کۆمارا مەھابادێ و رێخستنا بەری PDKÎ ئانکو ژیاننەوەی کورد ب گشتی ئالایێ رەنگین قەبوول کرن. ھەتا دهێت گۆتن کو وان ل سەر “ئالایی-قورئانا پیرۆز و خەنجەرێ” سۆند خواریە. لێبەلێ ل سەر ئالایێ دانینا دو چیایان و پێنووسەکێ ژی ھندەک نیقاش ھاتن کرن.

PDKÎ کو د 16ێ خزیرانا 1945ێ دا ھات دامەزراندن، ل شوونا رۆژێ ل نێزیکی ڤێ ئالای سەمبۆلا خوە ل بەر گولییا گەنم و چیایی دانا.

قەدری جەمیل پاشا و کامیران بەدرخان ئەڤ ئالایە برن مەھابادێ. دامەزرێنەرێن رێخستنا خوویبونێ قەدری جەمیل پاشا، کامیران بەدرخان و جەگەرخوین چوونە مەھابادێ و ئالایێ رەنگین پێشکێشی قازی محەمەد کرنە.

ل مەھابادێ نیشانا دەولەتێ و ئالایێ نەتەوەی جودا بوو

ئالایێ کو د 17ی کانوونا 1945ێ دا ل ئاڤاھیێ شارەداریا مەھابادێ ھاتیە بلندکرن ئالایێ خوویبوون و ھەرێما کوردستانێ یا نھایە.

ئالایێ مەھابادێ یێ کو نها دهێت نیقاشکرن، سەمبۆلا دەولەتا مەھابادێ بوو. ئالایێ کو ل سەر دبستانێن سەرەکی و سازیێن فەرمی دالقاندی ئالایێ رەنگین بوو. دەما رۆژێن رەش ژ بۆ مەھابادێ دەست پێ کری، ئالایێ پیرۆز ژ ئالیێ قازی محەمەد ڤە رادەستی مەلا مستەفا بارزانی ھات کرن. ئیرۆ ژی ل وەلات و دەرڤەیی وەلات ئالایێ رەنگین وەکە ناسنامەیا نەتەوا کورد دهێت ناسین.

پشتی مەھابادێ ژی ئالایێ رەنگین وەک ئالایێ نەتەوەیی یێ کوردان ھات قەبوولکرن

پەدەکە د 16 تەباخا 1946ێ دا د بن سەرۆکاتیا مەلا مستەفا بارزانی دا ھات دامەزراندن و ئەڤ ئالایە وەک ئالایێ نەتەوەیی قەبوول کر.

پارتیا دەمۆکراتا کوردستانێ سورییێ (پەدەکە-سێ) د سالا 1957ێ دا د بن سەرۆکاتیا عۆسمان سەبری و نوورەدین زازا دا ھات دامەزراندن و ئالایێ کوردستانێ وەک ئالایێ نەتەوەیی قەبوول کر.

ئالایێ رەنگین بێی نیقاش و بێی شک ئالایێ نەتەوا کوردە

وەکە کو مە د سەری دا ژی بەحس کری، نێرین و نیقاشێن ل سەر ئالایێ نەتەوەیی یێ کوردان دهێن کرن جھێ گومانێ نە، نییەتا وان لایەن و کەسان نە باشە. ئەم دزانین کو ھێزێن کو کوردستان داگیر کری، وەک میناک ترک، ژ سالێن 1970یێ ڤر ڤە ھەول دانە کو  ئالایێ رەنگین وەک ئالایێ بارزانی نیشان بدن و ئالایێ نەتەوەیی رەد کرنە. ئارمانجا کۆلۆنیالیستان ئەوە کو کوردان بێی ئالایێ نەتەوەیی-ملی بھێلن. ژ بەر کو ئالا ھێزەکا بنگەھین یا ھەبوونا جڤاک، ملەت و نەتەوایان یا هەڤبەشە.

لێ ھندەک رێخستنێن کو وەکە کورد خوە دەستنیشان دکن، ب ھەلوەستا خوە گومانێ ل سەر ئالایێ رەنگین چێدکن و ئەڤ پیرۆزییا نەتەوەیی کریە مژارا نیقاشێ، ئەڤە ژی خوەدی ھامان ھەلوەستا دەولەتێن کۆلۆنیالیست و داگیرکەرن.

راستی ئەڤەیە؛ ئەڤ ئالایە کو نها ل ھەولێرێ ل بەر پارلەمانتۆیا کوردستانێ ھاتییە بلندکرن، ئەو ئالایە کو ل مەھابادێ خوەپیشاندەر رادکن، ئەو ئالایێ کو نها ل سەر ملێ پەشمەرگەیە ئەو ئالایە کو 1919ێ ل ئیستەنبولێ کەسآێن ولاتپارێز چێکربوو.

 چاڤکانی:

دۆزا کوردستانێ ئەحمەد شەریف پاشا. 

ئالایێ کوردستانێ یوسف سەبری نێروەیی.

جەلیل گادانی – کورتیەکا دیرۆکی ل سەر خەباتا 50 سالی یا PDKÎێ بەرگێ ئێکی.

در. عەلی تەتەر نێروەیی – کورد و دیرۆک بەرگێ 2یێ.

موجتەبا بۆرزووی- وەرگێرانا کوردی نازناز محەمەد عەبدولقادر

ئان میترا – ڤەر مازەرن – مارتن – کۆڤارا هاوارنامە یا تەھرانێ

حەمید گەوھەری – دیرۆکا کۆمەلەیا ژیانەوەی کوردستان