بەشا دویەم: پەترۆلا ل باکورێ کوردستانێ و ئەرکێ پەکەکێ
پەترۆلا ھەرێما کوردستانێ ھەم د رۆژەڤا ناڤخوەیی یا کوردان دا و ھەم ژی رۆژەڤا دەولەتێن کۆلۆنیالیست دا جھەکی مەزن دگرە. ب تایبەتی ھندەک دەردۆرێن مایتێکەر پەترۆلا ھەرێما کوردستانێ د رۆژەڤێ دا دھێلن. لێ پەترۆلا کوردان تەنێ نە ئەو پەترۆلەیا کو ژ ھەرێما کوردستانێ دەردکەڤە. ل رۆژئاڤا و باکورێ کوردستانێ ژی پەترۆل و دەولەمەندیێن کوردان یێن جوودا ھەنە. لێ بەلێ سەرەرای ڤێ راستیێ ژی بێناڤبەر “نەفتا کوردستانێ کی دفرۆشە، کی دێ فرۆشیت؟” نیقاش ل سەر تێ کرن. د ڤێ نیقاشێ دا ھێزا پێشەنگ پەکەکەیە و دیڤەلانکێن وێ یێن ڤێ دەما داوی.
پەکەکێ خەتا بۆریا نەفتێ یا کەرکوک-ھەولەرێ تەقاند
د پێڤاژۆیا کو ب ناڤێ بھارا عەرەبی یا 2010 تێ بناڤکرن، ھێزێن داگیرکەرێن ھەرێمێ لەز دا پێڤاژۆیا دۆرپێچکرنا ھەرێما کوردستانێ. حکوومەتا ھەرێما کوردستانێ ژ بۆ شکاندنا ڤێ دۆرپێچێ و دەرباسکرنا دۆرپێچا ئابۆری و ھەولدانا دەستەسەرکرنا بەغدایێ، دەست ب فرۆشتنا نەفتێ کر. ل ھەمبەری ڤێ پێنگاڤا ھەرێما کوردستانێ، یەکەم دژبەری ژ ئالیێ پەکەکێ ڤە ھات.
د 29 چلەیا 2016 دا د بۆریا پەترۆلێ یا کەرکووک-ھەولێرێ دا تەقینەک چێ بوو. ژ بەر ڤێ تەقینێ ب رۆژان ھنارتنا پەترۆلێ ھاتە سەکناندن. جھێ تەقینێ دووری دەڤەرا داعشێ بوو و ھەرێما قادرکەرەم کو تەقین لێ پێک ھاتی، د بن کۆنترۆلا ھێزێن چەکدار و مەدەنیێن پەکەکێ دا بوو. چاڤکانیێن ھەرێمی یێن ئەولەھیێ ئاگاھیێن زەلال ددن کو تەقین ژ ئالیێ تیمەکا ھێزێن تایبەتێن پەکەکێ ڤە ھاتیە کرن. یێ ئەڤ کاولکرنە کری ژی پاسەڤانێ موراد قارایلان عەگید رۆژھلات بوو. پەکەکێ ئەڤ تەقینە نەگرت سەر خوە، لێ پەیاما خوە یا سیاسی دا.
داخویانیا رێڤەبەریا کەجەکێ: ئەم رێ نادن خەتا بۆرییا نەفتێ
د 16 سباتا 2016 دا، واتە 15 رۆژان پشتی ڤێ تەقینێ، بەردەڤکێ کۆمیتەیا دیپلۆماسی یا کەجەکێ دەمھات عەگیت داخویانیەک دا و گۆت، “ئەم رێ نادن کو ژ ھەرێما کوردستانێ بۆریا غازا سرووشتی بوو ترکیایێ بێت دانین”.
ھەڤسەرۆکێ کەجەکێ جەمیل بایک 2ێ گولانا 2022 گۆت؛ “ئەم رێ نادن کو کوردستان گازێ بفرۆشە ئەورۆپایێ” ئەڤ ژی تێ واتەیا کو پەکەکە ھێ ژی ھەمان پۆلیتیکایێ ددۆمینە. ئیرۆ د دەما دانووستاندنێن پەترۆلێ یێن ناڤبەرا ھەولێر و بەغدایێ دا، پەکەکە ھەمان ھەلوەستێ نیشان ددە و ل ئەنیا دژی کوردستانێ دا جھ دگرە.
پر سەرنجراکێشە کو پەکەکە وێ مایتێکرن و حەساسیەتا ژ بۆ پەترۆلا ھەرێما کوردستانێ نشان ددە، ژ بۆ پەترۆلا باکورێ کوردستانێ نیشان نادە. ل باکورێ کوردستانێ کو ئەڤە 40 سالن پەکەکە شەرێ چەکداری دکە، رەوش چاوایە؟
سەرێ کانییا پەترۆلێ یا ترکیەیێ ل کویە؟
ترکیا د داھاتێ نەفتێ دا وەلاتەکی فەقیرە. ھەموو پەترۆل ژ باژارێن کوردستانێ دەردکەڤە. پەترۆلا ترکییێ؛ ژ باتمانێ سەدی 60، ژ ئامەدێ ژ سەدی 30، شرنەخ و مێردین ژی رێژەیا مایی دابین دکن. ل ڤر 1210 بیرێن نەفتێ ھەنە و پەترۆل تێ دەرخستن. نەفتا باکورێ کوردستانێ ب دو بۆریان بۆ پالاوگەهان تێ شاندن.
پەترۆلا گابارێ یا کو پار ھاتی دیتن، د ناڤ ڤان داتایان دا جھ ناگرە. و ل گۆر ئامارێن کو بەلاڤ بوویە پەترۆلا گابارێ پێویستیا ترکیێ یا نەفتێ سەدێ 40 دابین دکە و ب ڤێ چەندێ دەولەمەندە و نەفتا تێدا ژی کوالێتیەک گەلەک باش هەیە.
ل گۆری پەکەکێ یەک ژ سەدەمێن نەرازیبوونا وێ بوو فرۆتنا پەترۆلا ھەرێما کوردستانێ “خورتکرنا دەولەتا ترکیێ” تێ دەستنیشان کرن. لێ تابلۆیا ل ژۆر باکورێ کوردستانێ وەکە بنگەھا سەرەکی یا پەترۆلا ترکیەیێ نیشان ددە. ئەڤ 40 سالن پەکەکێ ژ بۆ کو دەولەتا ترک ڤێ پەترۆلێ دەرنەخینە چ چالەکییەک نەکریە.
ژ بەر کو گوندیان خەتا بۆریێ کوونکری بوو ژ ور پەترۆل ددزی و ب قاچاخی دفرۆشت، دەولەت نەچار ما کو یەک ژ ڤان خەتێن ھەیی قەپات بکە. لێ شەرێ پەکەکێ یێ 40 سالان ب قاسی گوندیان د ھناردەکرنا پەترۆلێ دا ئاستەنگی ژ بوو دەولەتا ترک چێنەکر.
بۆریێن کو د ھەمان دەمێ دا ڤەگوھاستنا پەترۆلا ناڤنەتەوەیی ژی دکن، مینا بۆریا باکو-جەیھان-تفلیس (BCF) کو ژ سینۆرێن ترکیێ را دەرباس دبن و بۆریێن گازا سرووشتی یا ئیرانێ، د دەڤەرێن د بن کۆنترۆلا پەکەکێ دا دەرباس دبن، لێ چ جاران پەکەکێ ل سەر ڤان بۆریان چالەکی نەکرنە. ( ئەڤ ھەر دو خەتێن پەترۆلێ، رەوشا وان و پەیوەندییا ئیران و پەکەکێ ڤە گرەدایی یە، ئەڤە ھندەک تایبەتمەندینە و مژارەک بەرفرھە و نە مژارا ڤی نڤیسینێ یە)
خەتا بۆریا کەرکووک-جەیھانێ ژ سالا 1970 ڤە ژ بۆ فرۆتنا پەترۆلا کەرکووک و کوردستانێ دهێت بکارئانین. لێ دەما کو فرۆتنا پەترۆلێ نە ل سەر ناڤێ ئیراقێ ل سەر ناڤێ حکوومەتا کوردستانێ دەست پێ کر، پەکەکێ ل سەر ڤێ بۆریا پەترۆلێ دەست ب چالاکییێن تەقاندنێ کر.
گەلۆ شەرێ پەکەکێ ل دژی کێیە؟
د شەرێن ل دژی کۆلۆنیالیزمێ دا، ستراتەژی نە تەنێ کوشتنا لەشکەرانە، ژ ناڤبرنا ئارتێش و سازییێن ئابۆریێیە. ئەگەر ئەم ژ ڤێ چارچۆڤەیا گشتی یا راست لێ بنێرین، ژ سالا 2015 و ڤر ڤە زیانا مادی یا ھەری مەزن، د ناڤ سینۆرێن ترکیێ و باکورێ کوردستانێ دا پەکەکێ گھاندیە ھەرێما کوردستانێ. د دەمەکی پڕ تەنگازیدار بوو کو ئیراقێ بوودجەیا ھەرێما کوردستانێ بری و داعشێ ژی ئێرشی کوردستانێ د کر. رێڤەبەرییا ھەرێما کوردستانێ ژ بۆ بوودجەیا خوە یا پاراستنێ ل چاڤکانیێن ئابۆری دگەریا. تێکۆشینا ل دژی داعشێ د زرووفێن سەخت دا ھاتە دایین. ھەما د ڤێ سەردەما ھەستییار و مەترسیدار دا، پەکەکێ ئێریشی یەکانە چاڤکانیا داھاتێ ھەرێما کوردستانێ کر.
ئەگەر ئەم ئێریشێن پەکەکێ یێن ل سەر پەترۆلا کوردستانێ رێز بکن:
29 تیرمەھا 2015 جزیرێ: ئەڤ ئێریشا پەکەکێ ب تەقینێن کو چەند رۆژان ل پەی ھەڤ بەردەوام کرن پێک ھات. ھەرێما کوردستانێ ب کۆژمێ 250 ملیۆن دۆلاران زرار دیت.
17 سباتا 2016 رحا: ژ بەر ڤێ ئێریشا پەکەکێ، ھەرێما کوردستانێ ب کۆژمێ 180 ملیۆن دۆلاران زرار دیت کو رۆژانە 15 ملیۆن دۆلار داھات ھەبوو.
25/2/2016 ھەزەخ: ھەرێما کوردستانێ د ڤێ ئێریشا پەکەکێ دا ب گشتی 250 ملیۆن دۆلار زرار دیت. حکوومەتا ھەرێما کوردستانێ کارڤەدانەک توند نیشان دا. بەردەڤکێ حکوومەتا کوردستانێ سەفین دزەیی پرسی: “چما، کو بۆریێن دن ژی ل وێ ھەرێمێ ھەنە تەنێ بۆرییا نەفتا ھەرێما کوردستانێ دهێت ئارمانجکرن؟” ھەروەھا ئەشکەرا کر، تەنێ زیانێن ڤێ تەقینێ ل بەرامبەر بوودجەیا شەرێ مەهەکێ یێ ھێزا پێشمەرگەیە. ل سەر بەرتەکێن کو ھاتن کرن، پەکەکە نەچار ما کو ببێژە کو وان ئەڤ چالاکی نە کرییە.
تێ پێشبینیکرن کو رێڤەبەرییا ھەرێما کوردستانێ د ڤێ ھەیامێ دا ل پشت دەریێن ڤەشارتی ب زمانەکی توند ھشیاری دایە پەکەکێ. پشتی ڤێ ھشیاریێ پەکەکێ دەمەکێ چالاکییێن خوە ل سەر بۆرییا پەترۆلێ سەکناندن.
28 جۆتمەھا 2020 مێردین: د ئەنجاما ڤێ ئێریشێ دا 11 رۆژان ھناردەکرنا پەترۆلێ سەکنی، 120 ملیۆن دۆلار زیان گھا ھەرێما کوردستانێ.
18 چلەیێ 2020 مەرەش-نارل: پەکەکێ ڤێ جارێ نە ل سەر ناڤێ خوە، ل سەر ناڤێ پێکھاتەیا خوە ب ناڤێ HBDH رێخستنا چەپێ ترک، ئەڤ چالاکی کر. ب ڤی ئاوایی ھەول دا رێ ل بەر بەرتەکا کوردان بگرە و ھەروھا بەرسڤا ھێزێن ھەڤپەیمانیا ھەڤبەشا د ناڤا ترکیێ دا ژی بدە.
پەکەکێ د دیرۆکا شەرێ خوە یێ 40 سالی دا ب قاسی ڤان کریارێن سەر بۆرییا پەترۆلا ھەرێما کوردستانێ زرار نەدایە ئابۆرییا دەولەتا ترک.
کارگەھێن دەولەتا ترک ل ترکیەیێ دخەبتن و ئەڤ دو سالن ل کوردستانێ، ل چیایێ گابارێ کو پەکەکێ یەکەمین چالاکیا شەرێ چەکداری ل ور دا بوو دەستپێکرن، دەولەتا ترک بێ ئاستەنگ بیرێن پەترۆلێ دکۆلە. پەترۆلا کو ژ کوردستانێ دەردخە ب ئارامی ڤەدگوھێزە بو دەڤەرێن دن. بۆریا پەترۆلێیا ژ ئیرانێ بەر ب تفلیسێ ڤە دچە، بێ ئاستەنگی ژ باکورێ کوردستانێ را دەرباس دبە. دەولەتا ترک ل ھەر دەرێ باکورێ کوردستانێ دکارە بەنداڤێن ئاڤێ چێبکە. واتە پەکەکە ل دژی خەتێن ئەنەرژیا باکوورێ کوردستانێ یا کو دەولەتا کۆلۆنیالستا ترک ژ خوە را دبە، چالاکییان ناکە. ئانکو دەولەتا ترک د ئیستسمارکرنا ئەنەرژیێ یا ل باکورێ کوردستانێ دا راستی چ ئاستەنگییێن پەکەکێ ناھێت. ب سەربەستی نەفتا باکوور ھناردەیی جھێن جووربەجوور دکە. واتە ژ بەر کو پەکەکە نە خوەدیێ وێ ھێزێیە کو رێگریێ لێ بکە؟ نا، ژ بەر کو ئەرکا پەکەکێ نە دژبەریا کۆلۆنیالیزمێ یە.
ئەرکا پەکەکێ تەنێ ل دژی کوردانە. رێگرییێ ل داھاتێ کوردان دکە. دوبارەکرنا ڤێ راستییێ پر ژییانییە؛ پەکەکە د دیرۆکا کوردستانێ دا تەڤگەرا خیانەتێ یا ھەری رێخستنکرییە. پەکەکە ئەنکیدوویێ کوردان یێ ڤێ سەدسالێ یە. ژ بۆ ڤێ ژی پێش ئیراق و ئیرانێ ڤە دەستوەردانێ د پەترۆلا هەرێما کوردستانێ دە دکە و ل گۆر بەرژەوەندیێن ڤان ولاتان سەرەدەریێ دکە، پێش سووریێ ڤە ژی دەستوەردانێ د پەترۆلا رۆژئاڤا دا دکە. پاسەوانیا پەترۆلا باکورێ کوردستانێ ژی دکە هەیا کو ترکیە بکارە ب دلێ خوە پەترۆلا کوردان بفرۆشە. ب کورتی، پەکەکە شریکێ ھەموو ھێزێن داگیرکەرێن ھەرێمی یە.
