ل رووبارۆکا ناڤچەیا جۆلەمێرگێ دەریێ گومرکێ یێ نوو ھات ڤەکرن. دەریێ نوویێ گومرکێ یێ ل گوندێ زێتێ یێ د ناڤبەرا ترکیێ و ھەرێما کوردستانا فەدەرال دە ھات ڤەکرن. ب ڤەکرنا ڤی دەرگەھی، چوونووھاتنا ناڤبەرا جۆلەمێرگ و ھەولێرێ ھێسان کر. پشتی دەریێ گومرکێ یێ سەرزێری (چەلێ) دەریێ گومرکێ یێ دویەمین د ناڤبەرا جۆلەمێرگ و ھەرێما فەدەرالا کوردستانێ دە تێ ڤەکرن. ئەڤ دەری دێ گوهرینێن جدی ل ژیانا بازرگانی و جڤاکی یا ل ھەرێمێ بکە و گەشەداریێ لگەل خوە ئینت.
میرنشینا سۆران و یا جۆلەمێرگێ ژ نوو ڤە گەھشتن ھەڤ
دەریێ سینۆری یێ گوندێ زێتێ یێ دەڤەرا گەردییا کو جوگرافیا جۆلەمێرگێ، مێرگەسۆر، سۆران و رەواندوزێ دکە یەک، میرنشینا سۆران و جۆلەمێرگێ یا کو ب سەدان سالان دەستھلاتدارییا ھەرێمێ کری ژی ب ھەڤ رە گرێدان. سینۆرێن کو د سالا 1926 دە ب پەیمانا ئەنقەرەیێ ھاتن رەسمکرن دەربەکە مەزن ل تەڤنێ جڤاکناسیا ھەرێمێ خست و گەلێ ھەرێمێ مەحکووم کر کو ب حەسرەت و کەسەرا گوند و لێزمێن خوە یێن ل سەر سینۆرێن ھەر دو دەولەتێن داگیرکەر بژین. ڤێ پەیمانێ عەشیر، گوند، تاخ، مالبات، مێرگ و دورینگەھ پەرچە کرن. کەڤرێن سینۆری ھاتن دانین ھەما بێژە مینا کەڤرێن گۆرێن قەومێ زاگرۆسییان بوون، کو ئەو زاگرۆسییێن د دیرۆکێ دە رێ نەدا بوو چ داگیرکەران.
ھەری داوی پشتی سەرھلدانا سەیید عەبدوللاھ، نەڤیێ شێخ عوبەیدوللاھێ نەھری سالا 1925، مالباتا نەھرییان کو رھا سەرەکەی یا نەتەوەپەروەریا کورد بوو، ژ ھەڤ بەلاڤ بوو. ئێدی قەدەرا ڤێ جوگرافیا کەڤنار نە د دەستێ نەڤییێن شێخ عوبەیدوللاھ دە بوو و نە ژی د دەستێ نەڤیێن میرێ کۆرێ رەواندزێ دە. قایمەقامێ رەواندزێ یێ ژ بنەمالا نەھرییان یێ داوی سەیید تاھا ژی نەکاری خوە ژ پارڤەکرنا ئاقووبەتا مالباتا خوە رزگار بکە. لێ گەلێ ھەرێمێ چ جاران ئەڤ سینۆرێن ب زۆرێ ھاتین دانان ناس نەکرن. تەڤی ھەموو قەدەغە و ئاستەنگیان گەلێ ھەرێمێ ناسنامەیا خوە یا جڤاکی و چاندی پاراستن. مەدرەسەیا کەلات (نەھری) یا دیرۆکی باندۆرەک ل سەر جھانا فکری و باوەرمەندییا گەلێ ھەرێمێ دە خوەدی رۆلەکا دیارکەر بوو. د ھەمان سەردەمێ دە رێبازا تەکیا بارزانی ژی د وارێ سیاسی، جڤاکی و ئیداری دە دەورێ دەولەتێ دلەییست. لۆما دەرگەھێ بارزان، کو بەرھەما ھەمان چاڤکانیا جڤاکی و چاندییە، رێبەری ژ وێ رھا نشتمانپەروەریێ و کوردایەتی کر و ئەو ب رێ ڤە بر و ئەو کر ھێزەکا دەستھلاتداری یا مللی و نەتەوەیی.
بارزانیێن کو میراتگرێن بەرخوەدان و پەیمانا ڤێ جوگرافیێ نە، ب ئاوایەکی فەرمی ئالا کوردستانێ ل ھەرێمێن سینۆری بلند کرن
وەکە راستھاتنەک یان ژی ئەمرێ دیرۆکێ؛ د سالا 1932 دە شێخ ئەحمەد و برایێ وی مەلا مستەفا بارزانی و سەرھلدێرێن دەڤەرێ ل دۆلا زێتێ ھەمبەر ئێرشێن بالەفرێن بریتانییا (RAF) و ئارتێشا ئیراقێ بەرخوە ددا. رایەدارێن دەولاتا ترک یێن گوندێ رزێ-گرانا (گەردی) ژی دخوەستن خوەدان و مووریدێن وی بێچەک بکن. لێ ئیرۆ نەڤیێ نەمر مەلایێ ب وی ھاتی ناڤکرن مستەفا بارزانی (بابۆ) ل ھەمان گوندی و ھەمان شوون ئالایێ کوردستانێ بلند کر. د رێوورەسمێن ڤەکرنا دەرگەھی دە رایەدارێن دەولەتا ترک ھەمبەری سروودا ئەی رەقیپ رێز گرت.
دەریێ گومرکا زێت کو ئیرۆ ھات ڤەکرن، تەنێ رەوشا فێعلی یا ھەرێمێ فەرمی کر. لێ بەلێ تەکەز دێ گەشەدانێن گرینگ لگەل خوە ئینت.
بەرخوەدانا گەردییان پلانا ئیمھایێ یا پەکەکێ ژ ناڤ بر
ڤەکرنا ڤی دەریێ گومرکێ راستیەکا دن ژی ئیسبات دکە. پەکەکەیا کو ژ سالا 1982 و ڤر ڤە ل ھەرێمێ ب ئاوایەکی پر ئاکتیف کار دکر و باندۆر ل دەڤەرێ دکر، دەستھلاتداریا خوەیا ل ھەرێمێ وندا کر. شەمزینان (شەمزینان) جھێ کو پەکەکێ دەست ب شەرێ خوەیێ چەکداری یێ ئەول کری و گولەیا ئەول لێ ھاتی تەقاندن. ژ ئالیێ سەمبۆلیک ڤە پەکەکە ل جوگرافیا کو دەست ب تێکۆشینا چەکداری کر ب چەکداری ژی تێک چوو. پەکەکەیا کو ب سالانە ب عەشیرێن ھەرێمێ رە ب تایبەتی ژی ب گەردییان رە د ناڤ ناکۆکیان دەیە، ب ڤەکرنا ڤی دەری نیشان ددە کو گەردی ب سەر کەتن.
عەشیرا گەردی بوو ئاستەنگا ھەری مەزن ل پێشیا تاکتیکا پەکەکێ یا کو خەتا ئاڤاشین-زاپ ب خاکورکێ ڤە گرێددە و ھەرێمێ ڤەدگوھەرینە قادا شەری. دلسۆزیا گەردییان بۆ ئاخا خوە ئەو ل ھەمبەر پەکەکێ سەرخستن. گەردییان ل دژی پلانا پەکەکێ یا دەستبسەرداگرتنا ئاخا وان بێ ناڤبەر شەر کر. رەوشەکا وسا ھات کو گەریلایێن پەکەکێ د سالێن 1990 دە دگۆتن “مریشکێن گەردییان ژی چەکان دگرن و شەری دکن”.
گەردی ب سەر کەتن، پەکەکێ وندا کر
پلانا پەکەکێ یا ڤەکرنا کۆریدۆرا شەری یا ژ ڤێ ھەرێمێ ھەتا بۆتانێ، ئەنجاخ ب ھلوەشاندنا عەشیرا گەردییا دکاری پێک وەرە. ئەڤ تاکتیکا بێواتە یا پەکەکێ بوو سەدەما ڤالاکرنا ب سەدان گوندێن ل سەر خەتا بۆتان و جۆلەمێرگێ. د چارچۆڤەیا ڤێ پلانا تاکتیکی دە ئارمانجا سەرەکی یا پەکەکێ دەستەسەرکرنا گەردیان بوو. د ناڤبەرا سالێن 1988-1999 دە ئارمانجا سەرەکی یا ھێزێن ئەیالەتا زاگرۆسێ یەککرنا چیایێ گۆڤەندە و گۆستێ-خاکورکێ بوو. ئەو ژی رەوشەک بوو کو تەنێ ب ڤالاکرنا گەردییان دکاری پێک بھاتا. ژ بۆ ڤێ پێنگاڤا ستراتەژیک پەکەکێ ھەموو ھێزا خوەیا لەشکەری و ئەزموونا شەری خەرج کر، لێ د ئەنجامێ دە گەردی ب سەر کەتن. عەشیرا گەردی ب سالان د ڤی شەرێ بێەخلاقییێ پەکەکێ دە ب دەھان زارۆک و ژن ب شەھید کرن دان.
ئیرۆ ئەم دبینن کو ئەو پەکەکەیا کو دگۆت ئەز دێ گەردی ب خاکوورکێ ڤە گرێدم، نەچار بوو و خاکوورکێ ژ بۆ ئارتێشا ترک بھێلە. ژخوە گەر ئیرۆ ب رێیا دۆلا زێتێ و ھۆپێ دەریێ گومرکا ناڤنەتەوەیی ژ شێروانێ رە تێ ڤەکرن، ئەڤ بەلگەیا ھەری بەربچاڤە کو پەکەکە د وارێ لەشکەری دە شکەستیە. ژ بەر کو ئەڤ ھەرێما کو ئەم بەحس دکن، ھەرێمەک پر ستراتەژیکە کو پەکەکە ئەڤ 40 سالن بێ ناڤبەر د بن سەردەستییا وێ دا بوو. سێگۆشەیا دۆلا زێتێ، گەلیێ ھۆپێ و رۆبارێ ھەجبەگ یەک ژ قادێن سەرەکەیێن بریارگەهێن پەکەکێ بوو. نھا ئەڤ جھ بوویە رێیا سەرەکەیا دەریێ گومرکا زێت یێ د ناڤبەرا ترکیێ و ھەرێما فەدەرالا کوردستانێ دە. ئەڤ ژی نیشان ددە کو پەکەکێ وندا کر و گەردی ب سەر کەتن. ڤەکرنا ڤی دەریێ نوویێ گومرکێ نیشانەیا تێکچوونا پەکەکێ یە. سەرکەفتن ژ بۆ گەلێ مەیێ ھەر دو ئالیێن سینۆری.
