گرێ مرازا ناڤێ گرەکی یه 15 کم دووری رهایێ یە. دارا توویێ یا ل سەر ڤی گری جهێ کو مرۆڤ دچن و ب چه‌قێن وێ ڤە پاچکان گرێددن و مرازا دگرن. ب تایبەت ژنێن کو زارۆکێن وان چێنەبن دچن سەر گرێ مرازا. پێباوەرییەک هەیە کو مرازێن وان حاسل دبن.
د سالا 1994ێ دا دەما کو شڤانەکی ل رهایێ پەزێ خوە ل سەر ڤی گری دچه‌راندی، ل بنێ دارا توویێ هنەک کەڤرێن جودا دیتن، پشتره قەدەرا گرێ مرازا هات گوهه‌رتن. ژ بەر کو گرێ مرازا د دیرۆکێ دا وەک شوونوارەکێ هەره کەڤنێ کو هەتا نها هاتیە ئاشكرا كرن، دهێته هه‌ژمارتن.
پیرامیدێن مسرێ کو خودان دیرۆکەکا هەره کەڤنارن ژیێ وان 4500 سالە. ستۆنهانگە ل ئینگلیستانێ 5000 سالی یە. گرێ مرازا تام 12.000 سالی یە. و هێژ ژی ل وێ دەڤەرێ د تەبەقەیێن ژێرزەمین دا شوونوارێن وێ شارستانیێ دەردکەڤن.
زێدەتری 200 ستوونێن د ناڤا کاڤلان دا هاتنە چێکرن، 20 ژۆرێن جودا پێک دئینن. هەر ستوونەک 6 مەتران بلندە و گرانیا وێ 10 تۆنە. ل سەر ستوونان و ل سەر دیواران وێنەیێن مرۆڤ و ئاژه‌لێن وەک وەردەک، بەرازێن کووڤی، گا، مار و ته‌یرێ کەلەخان هەنە. گەلەک مۆتیفێن رازبەر ژی هەنە.
کەسێن کو گرێ مرازا دیتی سێ پرسێن بنگەهین دکه‌ن:
پرسا یەکەم د هشێ کەسێن کو گرێ مرازان دبینن: ئەڤ ستوونێن مەزن چاوا هاتن ڤەگوهاستن بۆ گرێ مرازا، دەما کو هێژ چاندن نەهاتبوو ئاشكرا کرن، دەما کو ئاسن نه‌یی، دەما کو مرۆڤ نه‌دشیان ئاموورێن پێشکەفتیتر چێبکەن ئەڤ ستوونێن ب تۆنی چاوا هاتنە جهکرن و ئەڤ کارێ مەزن چاوا هاتییە ئۆرگانیزە کرن؟
پرسا دویەم ژی ئەڤە: بۆچی ئەڤ شوونواره هاتن ئاڤا کرن؟
پرسا سێیەم ئەڤە: «کێ ئەڤ دەر ئاڤا کرییە»؟
ب گشتی، تێ باوەر کرن کو گرێ مرازا پەرەستگەهە، نە جهێ ژیانێ. ئانكو بەریا کو چاندن بهێته هه‌بوونێ، ب هەزاران کەس هاتنە جەم هەڤ، کۆمێن مەزن ب رێخستن کرن و ب کەدا سالان بۆ خوە پەرەستگەهەک ئاڤا کرن. تشتێ هەره بالکێش ژی ئەڤە کو ڤان کەسێن ئەڤ جهـه چێکری بۆچی پاشی ئەڤ شوونواره ب ئاخێ نخافتن. پرسێن ل سەر ڤی جهێ دیرۆکێ هێژ ژی نهێنینێن خوە دپارێزن. گرێ مرازا جهەکی وه‌سا تەڤلیهەڤە کو هندەک ژی هزر دكن «فەزاییان» ئەڤ شوونوار ئاڤا کرنە.
ئاگاهیێن ل سەر گرێ مرازا، د کارە نێرینێن مە یێن سەر دیرۆکا جڤاکێ بگوهەرینە، ب پرانی ڤەشارتی تێ هشتن. ژ بەر کو وەکی ئان هۆددەن ژ زانینگەها ستانفۆردێ گۆتیە: «گرێ مرازا هەر تشتی دگوهەرینە». و بێ گومان، یێن کو دخوازن ڤێ گوهەرتنێ بدۆمینن ژی ئاگاهدارییا گرێ مرازا مانیپولە دکن.
هن لێکۆلینێن ئانترۆپۆلۆژیک دبێژن کو نموونەیێن DNA یا کلۆخێن ڤی شوونواری و خەلکێ نها ل وێرێ دژین یەکن. واته خەلکێ ل گرێ مرازا ژیایی و کوردێن نوکە ل وێرێ دژین خودان هەمان DNA نە. واته یێن كو گرێ مرازا ئاڤا کرنە، نەچووینە جهەکێ دن، به‌لكو ژ ئالیێ باڤ و کالێن گەلێن رهایێ و باژارێن دەردۆرا وێ ڤە هاتیە ئاڤاکرن. هەلبەت ئەڤ لێکۆلینێن زانستی نیشان ددەن کو نیشتەجیهێن گرێ مرازا باڤ و کالێن کوردانن.
تێستێن DNA ئیسبات کر کو کورد 50 هەزار سالێن بۆری دا د ناڤ سنۆرێن ئیرۆ یێن کوردستانێ دا ژیانە. واته په‌یوه‌ندییا گرێ مرازا ب دیرۆکا کوردان ڤه هەیە. لێکۆلینێن ئارکەئۆلۆژیک و ئانترۆپۆلۆژی ئیسبات دکەن کو کورد خودان چاند و دیرۆکەکا وها کەڤنارن و شارستانی ئافراندییە. راستە ژ ئالیەکی ڤە گرێ مرازا دێ تێگهشتنا دیرۆکێ گوهۆریت، لێ دێ دیرۆکا کوردان و رۆلا وان یا ئافرێنەرییا شارستانیێ ژی نیشان ده‌ت.
ڤەشارتنا گەلەک پێگەهان، دەم ب دەم راوەستاندنا لێکۆلینان و سەرگرتنا هن دەڤەران ب گوهۆرینێن کو دێ گرێ مرازا د دیرۆکێ دا كه‌ڤیت گرێدایی یە. دیرۆکا گرێ مرازا گۆپیتکا مێژوویێ یە.
گرێ مرازا مژارەکا گه‌له‌ك گرنگە کو دڤێت کورد بپارێزن لێ خودان دەرکەڤن.
