دوهـی ل سەرانسەری ئیراقێ هه‌لبژارتنێن جڤاتێن گشتی یێن پارێزگەهان هاتن کرن. ئەنجامێن فەرمی هێژ نەهاتنە راگهاندن. د هه‌لبژارتنێن کو ل هەموو باژارێن ئیراقێ و ناڤچەیێن کوردستانی د چارچۆڤەیا ماددەیا 140ێ دا، کو ژێ را تێ گۆتن ناڤچەیێن ناکۆک، کوردان سەرکەفتنێن مەزن ب دەست خستن. ئەنجامەکێ ڤێ هه‌لبژارتنێ یێ ژ هەژمار، کورسی و هەڤرکیا پارتیان گرنگتر ژی ئەوە: کەرکووک، مووسل و شەنگال ل ناسنامەیا خوە یا کوردستانی خودان دەرکەتن.
د شیان دا یه ئه‌ڤ هه‌لبژارتنه وەکی گشتپرسییا هەرێمێن کوردستانی بهێته نرخاندن
پشتی هه‌لوەشاندنا رژێما سەددام، دەولەتا نوو یا ئیراقێ بریارا گشتپرسیێ دا. ل گۆری ڤێ بریارێ، ژ بۆ زەلالکرنا ستاتوویا ڤان هەرێمێن کوردستانی کو ژ خانەقینێ دەست پێ دکەن و هەیا گەرمیان، دووزخورماتوو، کەرکووک، مەخموور و شەنگالێ، ده‌ستپێكێ دێ سەرژمێری هێته کرن و پشترە ژی گشتپرسی. د سه‌ر هەموو داخوازی و بزاڤێن کوردان ژی را، دەولەتا ئیراقێ رێ ل بەر سەرژمێری و گشتپرسییێ گرت.
ژ سەرێ سالێن 1950ی ڤە هەول ددن کو دەمۆگرافییا کەرکووکێ و شەنگالێ بگوهۆرن، له‌وما ژی عه‌ره‌ب ئینان و ل ڤان هەرێمان ب جهـ کرن. پشتی سالا 2004ێ رێگری ل ڤەگەریانا کوردان هاته کرن. داوی جار د 16ێ ئۆكتۆبه‌را 2017ێ دا ب هەزاران کورد ب نەچاری ژ کەرکووکێ دەرکەتن. دیسان عه‌ره‌ب ئینان و ل سەر گوند-مال و ملکێن کوردان ب جهـ کرن.
کوردێن ل ڤان هەرێمان دژین، رەغمێ هەموو زۆردەستییان ل ناسنامەیا خوە یا کوردەواری خودان دەرکەتن. دەما دچوون سەر سندۆقێن دەنگدانێ ژی ئالا کوردستانێ بلند دکر. ئانكو کوردێن وان دەڤەران دەنگدان وەکی هەلوەستەکی ل هەمبەری سیاسەتا شۆفینی و دژه-کورد یا ئیراقێ پێناسە دکر. ئەم دزانین کو کوردان ل باژارێن وەکی کەرکووک، شەنگال، مەخموور و خانەقینێ دەنگێ خوە دانە تێگەها «ئەڤ دەر کوردستانە».
پشتی کو دەما دەنگدانێ ب داوی بوو، کوردێن کەرکووکێ بێیی کو جوداهیێ د ناڤبەرا په‌ده‌كێ و یه‌نه‌كێ دا بکه‌ن، ب ئالا کوردستانێ داکەتن سەر کۆچ و کۆلانێن بابە گورگور.
واته سنۆرێن کوردستانێ چیایێ حەمرینە. ژ خانه‌قینێ هەتا کەرکووکێ و ژ وێرێ ژی هەتا مەخموور و شەنگالێ خاکا پیرۆزا کوردستانێ درێژ دبیت.
مووسل – شەنگال کوردستانە
هەرێمەکا دی یا کو شۆفینیێن دەولەتا ئیراقێ دخواست ژ کوردستانێ ڤەقەتینن، ناڤچەیێن کوردان یێن ل دەشتا نینەوا و باژارێ قەدیم شەنگالێ بوو.
په‌ده‌كێ د هەموو سندۆقێن هه‌لبژارتنێ یێن مەخموور، گوێر، فەیدیێ، شێخان، زوومار و شەنگالێ دا بوو پارتیا یەکەمین.
ب تایبەتی ل شەنگالێ ب ناڤێ کوردان په‌ده‌كه بوو پارتییا یەکەم، ئەڤ یەک پەیامەکا گرنگ بوو، گەلێ شەنگالێ، واته ئێزدی دخوازن پەیمانا شەنگالێ یا کو د 9ێ جۆتمەها 2020ێ دا د ناڤبەرا بەغدا و هەولێرێ دا هاتیە ئیمزاکرن بهێته جێبه‌جێکرن. ئێزدی دخوازن سه‌ر ب کوردستانێ ڤه بمینن. ئەڤ سەرکەفتن بوو بەرسڤەک ژ بۆ سیاسه‌تێن په‌كه‌كێ یا کو دخوازیت شەنگالێ ژ کوردستانێ ڤەقەتینیت. د سه‌ر هەموو زەخت و گەفێن پێکهاتەیێن چەکدارێن حه‌شدا شەعبی، ئارتێشا ئیراقێ و په‌كه‌كێ ژی، گەلێ شەنگالێ دلسۆزییا خوە یا ژ بۆی کوردستانێ دوپاتکر و گۆت: شەنگال کوردستانە و دێ مینیت کوردستان.
کوردان جارەکا دی پەیمانا لۆزانێ رەد کرن
ئەڤ سەرکەفتنا کوردان د هه‌لبژارتنێن جڤاتا پارێزگەهێن ئیراقێ دا گرنگییەکا سۆسیۆلۆژیک و سیاسی هه‌یە، دڤێت ب گەلەک ئالیان ڤە ئەڤ ئەنجام بهێنه نیقاشکرن.
هه‌لبژارتنێن ئەنجومەنێن پارێزگەهێن ئیراقێ کو وەک هه‌لبژارتنەکا سادە یا هەرێمی خویا دکە، خودان پەیامەک دیرۆکی یە. باشوورێ کوردستانێ ب ڤێ هه‌لبژارتنێ دربەکێ مەزن یێ دویەمین ل پەیمانا لۆزانێ دا. دربێ ئێكێ ده‌ما ستاتویا هەرێما کوردستانێ ب ده‌ستئێخستی کو پەیمانا لۆزانێ هەبوونا کوردان پاشگوهـ دکر. نوکە ژی ب ئیرادە و دەنگێن خوە کوردان ل مووسل و کەرکووکێ پەیمانا لۆزانێ چراند.
د رۆژێن پێش مه دا هەموو پێکهاتە و لایەنێن ئیراقی و کوردستانی دێ ل گۆری ڤان ئەنجامان هەلوەستا خوە رابەر بکن. دڤێت ئەم کورد هشیار بین دێ ئێرشێن سەر مە دبیت کو زێدە ببن، دێ بخوازن ناڤمالا کوردی تێکبده‌ن و هێرشێن جوربەجور دێ هێنه جەرباندن، دڤێت ل گۆری ڤێ یەکێ کورد هەڤگرتی بن.
پشتی ئه‌نجامێن ڤێ هه‌لبژارتنێ و تێكچوونا سیاسه‌تا ئیراقێ یا بچووککرنا ستاتوویا کوردستانێ، دەست دانانا سەر داهاتێ نەفتا کوردستانێ و کێشەیێن مووچەی و …هتد ئیراق دێ هه‌ول ده‌ت خوه پتر ل دژی كوردان ئه‌كتیڤ بكه‌ت. لێ سییاسەتا ئیراقێ ب ڤان ئه‌نجامان ئیفلاس کری یە.
کورد دخوازن خوە برێڤە ببن
هەرێمێن کو د هه‌لبژارتنێن مەجلسێن گشتی یێن پارێزگەهان دا ل سەرانسەری ئیراقێ رێژەیا دەنگدێران ل هەرێمێن ژێردەستێ ماددەیا 140 بوون. یێن کو چوونە سەر سندۆقێن دەگدانێ کورد بوون. ل کەرکووکێ یێن کو چوونە سەر سندۆقێن دەنگدانێ تەنێ نە ژ بۆ پشتگرییا پارتییا خوە چوونە ژ بۆ کو کورد خوە برێڤە ببن دەنگێ خوە دان. ژ بەر کو کوردێن ل دەرڤەیی ئیدارەیا دەستهلادارییا هەرێما کوردستانێ دژین باش دزانن کو خوەرێڤە نەبرن كا زلمەکا چه‌ند مەزنە.
کورد دخوازن بنپێكرنا مافێن وان یێن ژ بەر کوردبوونێ، دووركرنا وان ژ هەر ئەرکێن دەولەتێ، ب زمانێ خوە نه‌خواندن، ب داوی بهێت و دیسا خوە ب رێڤە ببه‌ن.
كه‌مینه و پێکهاتەیێن دی ل گه‌ل کوردان
خالەکا دی یا گرنگ د ڤێ هه‌لبژارتنێ دا ئەوە کو به‌شه‌ك ژ عه‌ره‌ب، ئاشووری و ترکومانێن کو د ناڤ سنۆرێن کوردستانێ دا دژین، ب دەنگێن خوە گۆتن ئەم دخوازین ل ژێر رێڤەبەرییا ئیداره‌یا کوردان دا بژین.
هەما بێژە هەموو گوندێن عه‌ره‌بێن مەخموورێ دەنگێن خوە دانە په‌ده‌كێ. وەلاتیێن عه‌ره‌ب د گۆتنه په‌یامنێرێن تی ڤی یان؛ “کورد عادلترن، پتر خزمەتێ دكه‌ن، ئەم خزمەتێن وەکی هەولێرێ دخوازین”.
سەرۆکێ گشتیێ پارتیا گەل یا ترکومانی یێ کەرکووکێ عیرفان کەرکووکی، پشتی ڤەکرنا سندۆقان گۆت، “ئەگەر کورد ل کەرکووکێ دەستهلاتداریێ بدەست خوە بێخن، ئەم دێ وەکی برا ب هەڤ را بژین”.
پێدڤییە کورد یەکیتیا خوە ئاڤا بکه‌ن
ب ڤان هه‌لبژارتنان دەرفەت کەته دەستێ کوردان کو رەنگێ ئیداری ل ئیراقێ بگوهۆرن. لێ ئەڤ دەرفەت تەنێ ب یەکتیەکا راست یا کوردان د شیان دا یه بهێته جێبه‌جێکرن. ئیرادەیا سیاسی یا کوردان کو د بن ئالا کوردستانێ دا هاتیە کۆم کرن، وەک خەلکێ کەرکووکێ دشێت پاشەرۆژا کوردان بگوهۆریت. د هه‌لبژارتنان دا یەکیتییا کوردان ب سەر کەت.
