گەلۆ «پلانا هەولێرێ» چیە؟
«پلانا هەولێرێ» پرۆژەیەکە کو ئارمانجەکا لەشکەری و سیاسی د خوە دا د هه‌لگریت؛ د ئەساسێ خوە دا تێکبرنا دەستکەفتییێن باشوورێ کوردستانێ و رێگرتنه ل ئاڤاکرنا «نەتەوه – دەولەتا کوردستانێ». تشتێ کو ڤی پرۆژەی بالکێش دکەت ئەوە کو ڤی پرۆژەی تەڤگەرەکا ب ناڤێ «کوردی» پێشکێشی ده‌وله‌تا کۆلۆنیالیستا ترک دکەت.
ئەڤ پرۆژە ب تێرا خوە ژ ئالیێ کوردان ڤە نەهاتیە فێمکرن و بەروڤاژی هاتییە پاشگوهکرن. لێبەلێ، ڤی پرۆژەی د چاریەکا ئەولی یا سەدسالا 21ێ دا مۆهرا خوە ل گەلەک بوویەران خستییە، له‌وما ژی گرنگە کو ئەم فێم بكه‌ین. پرۆژەی دو قۆناغ و ڤێرژن هه‌نه یا ئێكێ ڤێرژنێ تركیێ و یا دی ژی یا ئیرانێ یه.
بەشێ 1: ڤێرژنێ باسکێ ترکیێ یێ پلانا هەولێرێ
پلانا هەولێرێ ناڤێ پرۆژەیا «داگیرکرنا هەولێرێ» یە کو ژ ئالیێ عه‌بدوللا ئۆجالان ڤە هاتیە ئامادە کرن. ئەڤ پلانه د خزیرانا 1999ێ دا بۆ دەولەتا ترک هاتیە پێشنیار کرن.
عه‌بدوللا ئۆجالان د یەکەمین لێپرسینا خوە یا ل ئیمرالیێ دا پێشنیارەکێ بۆ فەرماندارێ ئارتێشا ترک «حه‌سه‌ن ئاتیلا ئووگور» دکەت و وه‌ها دبێژیت:
«نها گه‌ل نه‌فره‌تان ل «بارزانی – تاله‌بانی» یان دکه‌ن. ئەز باش دزانم، کو گەل په‌یوه‌ندییه‌كا ئاوارتە نیشا یێن مە «په‌كه‌كێ» ددەت. هەگەر هوون «ترک» پیچەکێ هاریكاریێ بده‌نه یێن مە دێ وان «بارزانی – تاله‌بانی» ژ مه‌یدانێ راكه‌ین و پشتی دەمەکێ كێم دێ ئەڤ جه‌ماوه‌ره ب تەمامی دێ بیته لاینگرێ مە «په‌كه‌كێ – ترکیێ». ئەڤه بوویەرەکا دیرۆکی یە، و ل گۆری من دڤێت ئەو «پلان» گه‌له‌ك ڤەشارتی بمینیت. ل ڤێرێ ب پیچەکا پشتگرییا وە «ترک» دێ هەر تشت چارەسەر ببیت، به‌رێ خوه بده‌نێ، ئەز نەبەحسا پاره‌ی و چەکان دکه‌م، تنێ هاریكاریێن بچووك ژ وە دخوازم. نە هەوجەیە کو هوون «ترک» ڤان بارزانییان، تالەبانییان ب هێز بکه‌ن. هێزا بارزانی و تالەبانی بچووک نەبینن، هێزێن مەزن ل پشت وان هەنە. هوون باوەر نەکه‌ن کو ئەو ئالیگرێن ترکیێ نە. گاڤا ئەم ب هەڤ را ب پرەنسیپ كار بكه‌ین ئەم «په‌كه‌كه – ترک» دێ ب سەر بکەڤین. ئەم ناهێلین ئەو نەفەسێ بستینن و ئەم دێ وان ب ترکیێ ڤە گرێ بده‌ین. ژ بۆ ڤێ ژی من «پلانا هەولێرێ» پێشنیار کر. دەرفەتێ بده‌نه مە کو ئەم ل گه‌ل هندەک ترکمەنان كار بكه‌ین، دێ ئەو وەک کووچکان ب وە ڤە هێنه گرێدان».
«پلانا هەولێرێ» یا کو عه‌بدوللا ئۆجالان پێشکێشی دەولەتا ترک کری، د راستیا خوە دە پلانا دۆرپێچکرن و داگیرکرنا کوردستانێ یە. د هەیڤا مژدارێ یا 2014ێ دا باسکەکێ د ناڤا دەولەتێ دا قەیدێن دەنگی و ڤیدیۆیێن تەکلیفا ئۆجالان ژ بۆ دەولەتێ کری به‌لاڤكرن.
باسک و کەسێن کو ڤیدیۆ بەلاڤ کرین گۆتن کو ڤیدیۆ ئۆریژینالن و گەر پارێزەرێن ئۆجالان بخوازن ئەو دشێن ڤان ڤیدیۆیان بده‌نه وان. لێ نە ئۆجالان و نه‌ژی په‌كه‌كێ نەخواستن ڤان ڤیدیۆیێن ئۆجالان وەرگرن. واته دیمەنێن ئۆجالان 100% ئۆریژینال بوون. پلانا هەولێرێ ب پەرسپەکتیفا ئۆجالان هاتە ڤەگۆتن. لێ ژ بەر هنده‌ك ئه‌گه‌ران رەوشەنبیرێن کورد د سه‌ر هەموو دەلیلێن گرنگ هێژ ژی «پلانا داگیرکرنا هەولێرێ» یا ئۆجالان ئاشکەرە نەکرینە. ئۆجالانێ کو بۆ گۆتیه دەولەتا ترک: «پشتگریا مە بکه‌ن، بلا ترکمه‌ن ژی پشتگریێ بده‌نه مە» بۆ گەلێ کورد وەک رێبەر دهاتە بازار کرن.
دەولەتا ترک ئەرکێ جێبه‌جێكرنا پلانا هەولێرێ دا عه‌بدوللا ئۆجالان
پشتی کو ئۆجالان د سالا 1999ێ دا ڤه‌گه‌ریه ترکیێ، په‌كه‌كە تووشی ئاستەنگیەکا مه‌زن بوو. رێخستن ژ هەڤ بەلاڤ دبیت؛ جه‌ماوه‌ر ژ بەر هەلوەستا ئۆجالان و دانپێدانێن وی باوەرییا خوە ژ ده‌ست دا. هەکە دەولەتا ترک ڤیابا، د شیا په‌كه‌كێ د ئاستا هەری ژۆر دا بێ هێز بکەت.
لێ بەلێ دەولەتا ترک تێکبرنا په‌كه‌كێ تەرجیح نەکر. دەولەتێ ل گۆری بەرژەوەندیێن خوە ستراتیژییەک پێكئینا و ل گۆری وێ ستراتیژییێ ئۆجالانێ کو بەرێ وەک «سەرۆک ئاپۆ» دهاته نیاسین دەولەتێ ل ئیمرالیێ ئەو وەک «رێبەر ئاپۆ» ئاڤا کر. دەولەتێ ب رێیا ئاپۆ په‌كه‌كە و ب رێیا په‌كه‌كێ ژی دڤیا کوردان کۆنترۆل بکەت.
ژ بەر کو دهاته نیقاش کرن کو دێ سەدسالا 21ێ بیته سەدسالا کوردان. باشوورێ کوردستانێ خودان دەستکەفتیێن مەزن بوو کو د ڤێ سەدسالا زێرین دا دێ پێشەنگییا گەل و نەتەوەیا کورد كه‌ت. ئێدی کوردان دەست ب دەستهلاتدارییا خوە کر بوو. ب تایبەتی ئێریشا 11ێ ئیلۆنا 2002ێ ل سەر جۆت برجێن ئەمەریکا چێبوویی ئاشکەرە د بوو دێ رژێما سەددام هێته هەرفاندن. ب ڤێ ئه‌گه‌رێ ل باشوورێ کوردستانێ دێ گەشەدانێن مەزن رووده‌ن و دێ کورد ئازاد ببن. ئەڤ رەوشه دێ رێیا ئازادییا هەموو کوردان ڤەکەت. ڤێ یەکێ ب ئاوایەکێ لەزگین د پلانێن ستراتیژی یێن هێزێن داگیرکەر دا گوهۆرین چێكرن و ژ ناڤ برنا باشوورێ کوردستانێ دبیته ئارمانجا سەرەکی. هەم ئیران و هەم ژی ترکیە ژ سالا 2000ێ ژ به‌ر هزرێن رووخاندنا رژێما سه‌ددام ب تایێن مرنێ کەتی بوون. ژ بەر کو ئەو قه‌یدا ئینکار و ئیمحایێ یا ل سەر کوردان دێ قه‌تیت و گوهۆرین دێ ل دووڤ ئێك رووده‌ن. د ڤی واری دا په‌كه‌كه وەک ئاموورەکێ گرنگ یێ هێزێن ستاتووپارێزێن رۆژهلاتا ناڤین تەڤگەرییا. ترکیە ژ بۆ كو ل باشوورێ کوردستانێ رێیا خوە ڤەکەت په‌كه‌كە ئەرکدار کر. بێگومان ئەڤ یەک د رۆژەکێ دا چێنه‌بوو. ئەڤه د چارچۆڤەیێ پرۆژەیەکێ دەمدرێژ یێ مەژیێ دەولەتێ یێ کوور دا هەبوو.
دەولەتا ترک د چەند قۆناغان دا په‌كه‌كە ژ بۆ ڤی کاری ئامادە کر. دەولەتا ترک هەموو دەرفەتێن خوە پێشکێشی په‌كه‌كێ کرن دا كو په‌كه‌كه ل باشوورێ کوردستانێ ب جهـ ببیت.
1- ژ بۆ كو سەردەستیا ئۆجالان ل سەر په‌كه‌كێ به‌رده‌وام بیت، دەولەتا ترک مەجال دا ئۆجالان کو ل گه‌ل رێخستنێ د ناڤا په‌یوه‌ندییان دا بیت. ل سەر ڤی ئەساسی رێ ل به‌ر نڤیسین، نامە رێکرنێ و هاتن و چوونا پارێزەران هاتە ڤەکرن. د سالا 2002ێ دا دەولەتا ترک نامەیا ئۆجالان یا لەزگین ب هەلیکۆپتەران گه‌هانده رێڤەبەرییا په‌كه‌كێ. ئۆجالان ژ ئیمرالیێ گەف ل کۆنسەیا سەرۆکاتیێ یا په‌كه‌كێ كرن و پەیاما «ئەز هێژان ژی رێبەرم، دڤێت هوون گوهـ بده‌ن من» هنارت. فەرماندارێ کو ل به‌ر ڤێ فەرمانا ئاپۆی نەرابووی عیسا دێرسم «ئۆرهان ئلبای» بوو كو ب دەستێ ترکان دا کوشتن ژ بۆ كو سەهما خوە ل سەر فەرماندارییا په‌كه‌كێ چێبکەت. واته دەولەتێ هەڤسارێ په‌كه‌كێ کره د دەستێ ئۆجالان دا، دا کو ب رێیا په‌كه‌كێ کوردان کۆنترۆل بکەت.
2- ل باکورێ کوردستانێ مه‌یدانا سیاسی یا سڤیل ل گۆری پارادیگمایا نوو یا ترکیەپارێزییا په‌كه‌كێ هاتە دیزاینکرن و کەسێن رادیکال ژ مه‌یدان هاتنه راکرن. دەرفەت ژ بۆ په‌كه‌كێ و ئۆجالان هاته دان دا کو ل باکورێ کوردستانێ مه‌یدانا خوه یا لیگال بەرفرەهـ بکەن.
3- د هەموو پێڤاژۆیێن ب ناڤێ ڤه‌كێشانا گەریلا، ئۆجالان ب ئاگاهییا دەولەتا ترک «ته‌علیمات د دانه گەریلا کو بچنه باشوور». ل باشوورێ کوردستانێ کۆمکرنا هێزا په‌كه‌كێ ب دەستێ دەولەتێ هاته چێكرن.
4- د سالا 2002ێ دا ئۆجالان گۆته په‌كه‌كێ کو ل باشوورێ کوردستانێ هەرێمەکێ ب ناڤێ «هەرێمێن پاراستنێ یێن مەدیا» ئاڤا بکه‌ن و حکوومەتا ڤێ هەرێمێ ژی ل گاره‌ی بهێته چێکرن.
5- بریارا هەره گرنگ ژی ئەو بوو کو په‌كه‌كه ل 1ی خزیرانێ دەست ب شەرەکی نوو بکەت.
ئەم دشێین ڤان خالان ب بەرفرەهی بده‌ینه خویا کرن. لێبەلێ ب تایبەتی ئاڤاکرنا مه‌یدانێن پاراستنا مەدیا و بریارا په‌كه‌كێ یا ژ دوباره دەستپێکرنا شەرێ گەریلا، تەڤگەرەکه ل دژی هەبوونا ستاتوویا هەرێما فەدەرالا کوردستانێ یە. ئۆجالان ب ئیزنا دەولەتێ هەر رۆژ ل گه‌ل پارێزەرێن خوە د ئاخڤی، پارێزەر ژی ژ ستەنبۆلێ دهاتنه قەندیلێ و ل سەر ناڤێ ئۆجالان گەف ل فەرماندارێن کو نه‌دڤیان شەری بده‌نه دەستپێکرن، دكرن و د گۆتنه وان دێ سەرێن وە هێنه فراندن. هەرێمێن پاراستنێ یێن مەدیایێ و بریارا په‌كه‌كێ یا 1ێ خزیرانێ بێگومان بریارێن دەولەتا ترک بوون كو ب ئۆجالان داینه كرن. هندەک باسکێن د ناڤا دەولەتێ دا ژی دڤیان شەر چێببیت، لێ ئه‌گه‌رێ سەرکی یێ دەولەتێ ئه‌و بوو وێ دڤیا په‌كه‌كە ل هەرێمێ بهێته ئەکتیڤکرن.
ئۆجالان فەرمان دەرێخست کو په‌كه‌كه ژ برادۆستێ هەتا حه‌فته‌نینێ ل هەموو باشوور ب جهـ ببیت و هێزەکا لەشکەری یا مەزن ئاڤا بکەت. ئۆجالان ل بەر چاڤێ دەولەتێ فەرمانا «ل هەموو چیایێن باشوور ب جهـ ببن» ددا. بۆ نموونه ئۆجالان ل 14ێ خزیرانا 2000 ئه‌ڤه چه‌نده گۆت:
«ل باشوور کارێن کو بهێنه کرن هەنە. ل سەر هێزێن په‌كه‌كێ یێن ل باشوور یان ژی هێزێن چەکدارێن باشووری تشتێن پراكتیکی هەنە کو ئەز دبێژمه وان. هه‌گه‌ر په‌رله‌مانێ «په‌ده‌كێ – یه‌نه‌كێ» وان ل باشوور هه‌بیت، دڤێت په‌كه‌كە ژی په‌رله‌مانێ هەرێمی وەک هێزا سێیەمین ئاڤا بکەت، حكوومه‌ته‌كا هەرێمی بهێته ئاڤا کرن، پارێزگەهێن هەرێمی بهێنه پێشئێخستن. دڤێت هێزا خوە یا لەشکەری جاره‌كا دی ل به‌ر چاڤێن وان ده‌رباس بكه‌ن و ل هەرێمێ خوە سەردەست بکه‌ن. هه‌گه‌ر ڤێ یا ئەز دبێژم بکه‌ن دێ یاری خراب بیت. د ڤێ رەوشێ دا لهەڤکرنەکا دەمۆکراتیک دهێته پێش. پێدڤییە کو سیستەما لەشکەری و سییاسی باش بهێته ساز کرن. د شیان دا یه ژ سێ هەرێمان بهێته پێكئینان، لێ پێدڤییه ناڤەند گارە بیت. ئاساییه نیڤا په‌رله‌مانی ل ئەورۆپا ژی ب جهـ ببیت. پێدڤییه ئەڤ یەک بۆ ترکیێ ژی بهێته راڤە کرن. نە ل دژی بەرژەوەندیێن ترکیێ یە. نە ل دژی ئیدۆلۆژیا کۆمارێ یە. هاریكارییا هەره باشا کو ئەم ژ بۆ ترکیێ بكه‌ین، تێکبرنا یارییا «مووسل – کەرکووکێ یا 1925ێ» یه. ئەڤه ژ بۆ ترکیێ دبیته خزمەتا دەمۆکراتیک».
هەموو هەڤدیتنێن ئۆجەلان دهێنه واتەیا فەرمان دانێ ژ بۆ په‌كه‌كێ و هەموو فەرمان ژی ل سەر ئەساسێ وێ یه‌كێ بوون کا دێ په‌كه‌كە ل باشوور چاوا ب جهـ بیت. هەکە رجایێن ئۆجالان بۆ دەولەتا ترک کرین کو گۆت بوو «من بۆ خوە بده‌نه كاری، من وەک مقاول ب کار بینن» ژ ئالیێ دەولەتا ترک ڤە نه‌هاتبانه قەبوولکرن، ئۆجالان نه‌دشیا خوه یەک سلاڤێ ژی ژ ئیمرالیێ بهنێریته دەرڤە.
پاشێ د سالا 2012ێ دا ئەڤ فەرمانا ب جهـ کرنا لەشکەری بەرفرەهتر کر و ڤێ جارێ ئۆجالان ئەو هەرێما وەکە «كه‌مه‌را ناڤین» ب ناڤ کری ئانكو ل خەتا «کەرکووک، مەخموور، مووسل و شەنگالێ» د ڤیا گەریلا ل وێرێ ب جهـ ببن. ئۆجالان ئەڤ فەرمان د بن چاڤدێرییا دەولەتا ترک دا ددان.
دەولەتێ ئۆجالان دا ژییانکرن و په‌كه‌كە ژی ل باشوور ب خودان کر. ئەڤ پلانا داگیرکرنا هەولێرێ هەتا سالا 2013ێ ب پێشەنگییا ئۆجالان هاتە مەشاندن. ئەم ڤێ یەکێ وەک ڤێرژنێ ترکیێ یێ پلانا هەولێرێ ب ناڤ دکه‌ین.
په‌كه‌كێ ژ سالا 1991ێ ل هەرێمێن بیرادۆست، گەلیێ زاپێ، مەتینا و حه‌فته‌نینێ ب گشتی ب جهـ بوو. چاوا چێبوو کو بۆ دەولەتا ترک هێلان؟ هەکە دەولەتا ترک 45 کم سنۆر دەرباس کربیت و هاتبیته سەرێ باژارێ ئامێدییێ، شێلادزێ و دێرەلووکێ…ئه‌ڤه پێویست دکەت کو رۆلا پلانا هەولێرێ د ڤێ داگیرکرنێ دا بهێته دیتن.
هه‌گه‌ر پلانا هەولێرێ ب کووراهی بهێته دەشیفرەکرن، دێ راستیا ناکۆکیێن کو ئیرۆ د بن ناڤێ شەرێ ئارتێشا ترک و په‌كه‌كێ دا یێ ل سەر سنۆرێن باشوورێ کوردستانێ هێژ پتر هێته تێگه‌هشتن.
بەشێ 2: د پلانا هەولێرێ دا ڤێرژنێ ئیرانێ
ل به‌ندا مه بن
