بەشا یەکەم: قادا پاراستنا مەدیا چیە؟
کەسێن کو چاپەمەنیا پەکەکێ دشۆپینن د ڤان سالێن داوی دە گۆتنا ھەرێمێن پاراستنێ یێن مەدیایێ گەلەکی زێدە دبھیزن. ئەو ھەرێمێن کو پەکەکە وەکە ھەرێمێن گەریلا و جارنا ژی وەکە ھەرێمێن پاراستنا مەدیا ب ناڤ دکە، ب تەمامی نایێ زانین کو واتە و ئارمانجا وان چنە. د راستیێ دە تێگەھا ھەرێمێن پاراستنا مەدیا د ناڤا سیستەما کوردستانێ دە چ ھەڤواتەیا وێ یا دیرۆکی، جوگرافی و سۆسیۆلۆژیک نینە. تێگەهێن ھەرێمێن پاراستنێ یێن مەدیا تێگەھەکە سوونی یە و ژ بۆ نخوماندنا ئارمانجەکا سیاسی یا د ئەنجاما ئەجیندایا پەکەکێ یا لگەل دەولەتێن کۆلۆنیالستێن ھەرێمێ (ب تایبەتی ژی ترکیێ) تێ بکارئانین.
ئەڤ تێگەهە ب ئارمانجا دۆرپێچکرنا شۆرەش و دەولەتبوونا باشوورێ کوردستانێ ھاتییە چێکرن. ھەر چقاس پشتی سالێن 2000 ئەڤ پەیڤە کەتە رۆژەڤا مە ژی، بنگەھا وێ د سالێن نوتان دە ھات ئاڤێتن. واتە خوەدی دیرۆکەکا کەڤنە. ژ بۆ کو ئەم تێگەها ھەرێما پاراستنا مەدیا راست پێناسە بکن، پێدڤییە کو ئەم ل سالێن 1990 بنێرن.
دەستکەفتیێن باشوورێ کوردستانێ یێن سالا 1991 و ھەلوەستا دژبەرا پەکەکێ
د سالا 1991 دە لگەل راپەرینا باشوورێ کوردستانێ دەستکەفتیێن پێشمەرگە و بەرخوەدانا گەل یا ب سەدان سالان بەرھەم دا. د سالا 1992 دە باشوورێ کوردستانێ پارلامەنتۆیا خوە ئاڤا کر.
ژ وێ دەمێ و ڤر ڤە پەکەکێ ھێزا خوە یا سەرەکی دەرباسی باشوورێ کوردستانێ کر و ل دژی ڤان دەستکەفتیان دەست ب تێکۆشینەکا لەشکەری-سیاسی-دەروونی و ئیدەۆلۆژیکی کر. ھەر وھا ھێژایی گۆتنێیە کو ھەلوەستا پەکەکێ یا ل دژی دەستکەفتییێن باشوورێ کوردستانێ نە بریارەکا وێ یا سەربخوەیە، ب رێنیشاندان و پشتگریا لەشکەری-سیاسی-ئابۆری یا دەولەتا ترک، ئیران و ئیراقێ ب ھەڤ ڤە گرێدایی یە.
د سالا 1992 دە عەڤدللا ئۆجالان دەستھلاتا باشوورێ کوردستانێ وەکی “ئیسرایلا دویەمین، پاشڤەروو، نەتەوەپەرەستێ پاشڤەمایی” پێناسەکر و باشوور وەکە دژمن راگەهاند. ژ ئالیێ لەشکەری ڤە د ناڤبەرا سالێن 1992-1999 دە ل دژی جەپھێ کوردستانێ یێ باشوور دەست ب شەرێ لەشکەری کر. ژ بۆ ڤان ئێریشێن خوە رەوا بکن، ھەول دان کو ھندەک سازیێن کرێدار ل باشوور چێبکن. ب پرۆپاگاندایێ، ستاتوو و دەستکەفتیێن ل باشوورێ کوردستانێ ئینکار کرن و ھەول دا کو پێکھاتەیێن خوەیێن بێ بنیات وەکی ئەلتەرناتیف نیشان بدە. گەر ئەم وان ب رێزا دیرۆکی ب کورتی بنڤیسن:
1- د سالا 1991 دە پارتیەک ب ناڤێ پاک (پارتیا ئازادیا کوردستانێ) دامەزراند. ئەڤ پێکھاتەیا کو گەلەک کێم ھەمولاتییێن باشوورێ کوردستانێ تێ دە بوون، رێخستنەک بوو ژ ئالیێ پەکەکێ ڤە دھات برێڤەبرن. ھەر وھا ھندەک بەشێن خوەیێن لەشکەری کو چ باشووری تێدە نەبوون وەکە ھێزا لەشکەری یا پاکێ نیشان دا. ب ڤی ئاوایی خوەست کو ببە شریکێ دەستکەفتییێن باشوورێ کوردستانێ. ھەکە نکاربە ببە شریک ژی د بن ناڤێ پاکێ دە ئێریشی دەستکەفتیێن باشوور بکە. لێ پاک هاتە هەلوەشاندن. کەسی ژی نەزانی کەنگێ ھاتە هەلوەشاندن.
2- پەکەکێ؛ د سالا 1993 دە حکوومەتا بۆتان-بەھدینان یا شەری راگەهاند. ژ بەر ڤێ یەکێ ھەول دا کو وەک ئەلتەرناتیفەکا حکوومەتا کوردستانێ تەڤبگەرە و پشتگریا دەولەتێن کۆلۆنیالیست یێن ھەرێمێ وەربگرە. د بن ڤی ناڤی دە ژ خاکورکێ ھەتا حەفتەنینێ ئێریش برن سەر پێشمەرگێ کوردستانێ.
3- د سالا 1993 دە ھەول دا ب ناڤێ “مەجلسا نەتەوەیی” سازییەکا سیاسی چێبکە و ل کامپا زەلێ ب جیھ بکە و وەکە ھەڤرکێ ھەولێرێ ب کار بینە. ئەڤ ھەولدان ژی ب سەر نەکەت.
4- د نیڤا سالێن 90ێ دە دەما کو پارلامەنتۆ و پێکھاتەیێن سیاسی یێن باشوورێ کوردستانێ ل جیھانێ ھاتن ناسکرن و وەکە موخاتابێ پرسگرێکا کورد ل ئەورۆپایێ دھات پێشوازیکرن، ب لەز و بەز ھەول دا کو ئەلتەرناتیفەکێ بافرینە. د سالا 1996 دە کۆمارا زاپێ راگەهاند. مەد تیڤێ، تەلەڤیزیۆنا پەکەکێ یا وێ سەردەمێ، ھەر تم ژ بۆ رایا گشتی دگۆت کو وان ئەردەک رزگار کرییە. ئۆجالان د نیسانا 1997 دە ل سەر ڤێ پێڤاژۆیێ وھا گۆتبوو: “بھارا پەکەکێ و سالا زەفەرێ” لێ بەلێ کۆمارا زاپێ یەک ژ پرۆپاگاندایێن کارتۆنی یێن پەکەکێ بوو کو ئاپۆ ل شامێ ئاڤا دکرن. ئەو ژی مینا یێن دن تەمەن درێژ نەبوو. د گولانا 1997 دە ب ئۆپەراسیۆنا ھێزێن چەکدارێن پەکەکێ ژ زاپێ رەڤییان. شکەفتا پارلەمەنتۆیا کۆمارا زاپێ د دو رۆژان دە کەت دەستێ لەشکەرێ ترک دە. و کەسی جارەکا دن بەحسا کۆمارا زاپێ نەکر. ڤان ھەر چار سازییێن پەکەکێ ب پرۆپاگاندایەکا مەزن دەست پێ کرن، لێ چ کەسەکی نەزانی داویا وان چ بوو.
5- ژ ڤان سازیان یا پێنجەمین ھەرێمێن پاراستنێ یێن مەدیایێ بوون.
ئارمانجا راگھاندنا ھەرێمێن پاراستنا مەدیا چ بوو؟
ھلوەشینا رەژیما سەدام د سالا 2003 دە و ب فەرمی ئاڤاکرنا ھەرێما فەدەرالا کوردستانێ، ھەموو ھێزێن کۆلۆنیالیست و ستاتوکۆپارێزێن ھەرێمێ خستبوون ناڤا لێگەرێ دە. بێ گومان ئەڤ ئەو ھێزن یێن کو پەکەکێ بکار تینن. نەتەوپەروەرییا کورد د ناڤ ملەتێ کورد دە وەک ئالتەرناتیڤەکە سیاسی گەش دبوو. ل باشوورێ کوردستانێ شانسێ دەولەتبوونێ ھەبوو. دەستکەفتێن باشوورێ کوردستانێ و یەکبوونا ل دۆرا دەستھلاتداریا ھەرێما کوردستانێ دێ رێ ل بەر کوردان ڤەکە و دا کوردان ژ بەخترەشییا سیستەما سەدسالا 20ێ یا خەراب رزگار بکە. د ڤێ قۆناغێ دە ئۆجالان ل ئیمرالیێ ژ بۆ کو ھشمەندییا کوردان شێلوو بکە و نەھێلە باشوورێ کوردستانێ ببە خوەدی ستاتوویا سییاسی و ئیداری ھندەک تێگەهێن وەک کۆنفەدەرالیزما دەمۆکراتیک یا دەولەتێ (بێدەولەتی) کرن رۆژەڤا گەلێ کورد. ھەرێمێن پاراستنێ یێن مەدیایێ ژی یەک ژ نیشانەیێن ھەمان پێڤاژۆیێ و ھەمان ئارمانجێ بوون.
ئۆجالان دەربارێ ھەرێمێن پاراستنا مەدیا دە ئەڤ تشت ئانی زمان: “ئەگەر پارلەمەنتۆیا باشوور ھەبە، دڤێت د پێشەنگیا ھەڤالێن مە دە وەکە ھێزا سێیەمین پارلامەنتۆیا مە ژی بێ ئاڤاکرن، رێڤەبەریێن ھەرێمی بێن ئاڤاکرن، رێڤەبەریێن ھەرێمی بێن پێشخستن. دڤێت ھێزا خوە یا لەشکەری ژ نوو ڤە تەنزیم بکین و ل ھەرێمێ سەردەست ببین، گەر ڤێ بکین دێ لیستک (دەولەتبوونا کوردی) خەراب ببە. پێدڤیە سیستەما لەشکەری و سیاسی باش وەرە سازکرن. ئەو دکارە ژ سێ ھەرێمێن کو ناڤەندا وان ل گارەیە بهێت ئاڤا کرن. ئەڤ پرۆژە ژ بۆی ترکیێ ژی دهێت راڤەکرن. ئەڤ پرۆژە نە ل دژی بەرژەوەندیێن ترکیێ یە.”
ھەرێمێن پاراستنا مەدیا ھەرێمێن داگیرکری نە
ئۆجالان د ئاخافتنا خوە دە ب ئاوایەکی پڕ ڤەکری پارلەمەنتۆیا ھەولێرێ ب “مەجلیسا وان” ب ناڤ دکە و ئارمانجا ھەرێمێن پاراستنا مەدیا ڤەدبێژە. ھەرێمێن پاراستنا مەدیا وەکە چەکەکێ ل دژی ستاتوو و دەستکەفتیێن باشوورێ کوردستانێ ھاتن بکارئانین. ھەر جھێ کو پەکەکە کاریبوو کۆنترۆل بکە، ئەو دەر وەکە قادا پاراستنا مەدیایێ بناڤ دکر. دەڤەرێن کو پەکەکێ داگیرکری ئانکو خەتا بەھدینان کو مەتینا زاپ و ئاڤاشین ژی د ناڤ دەیە و خەتا خاکورک-خنێرە-گارێ کو ژ حەفتەنینێ دەست پێ دکە، و پەکەکە ژ سالێن 1990 ڤە لێ ب جھ بوویە، ناڤچەیێن سەرەکی یێن ڤێ ھەرێمێ بوون.
پەکەکێ ژ بلی کۆمەکا بچووکا ڤەدەر و نە دۆمدار، چ جاری نەکاریە ل باشوورێ کوردستانێ جەماوەرەکێ ژ بۆ خوە ئاڤا بکە. ئەو جەماوەرێ یەنەکێ د خوەپێشاندانان دە وەک لایەنگرێن خوە نیشان ددە. ل سەر سینۆرێن د بن کۆنترۆلا پەکەکێ دە کۆمەک قاچاخچی ل دۆرا پەکەکێ کۆم بوون. ئەڤ ب گشتی تێکلیێن دەمکی بوون. ژ بەر ڤێ یەکێ گەل ل قادێن کو ژێ رە دبێژن ھەرێمێن پاراستنا مەدیا ل ھەڤ کۆم نەبوو، بەرۆڤاژی ڤێ یەکێ گەل ژ ڤان قادێن پەکەکێ رەڤییا.
پەکەکێ گەلەک جاران کەتنا وان دەڤەرێن کو ژێ رە دبێژن قادا پاراستنا مەدیا ژ خەلکێ سڤیل قەدەغە کرنە. پەکەکێ ژ گوندییێن دەڤەرێ، باجا رێنجبەرییێ دستاند. ژ خەلکێ دچوو زۆزانا سەرێ ھەر پەزی باج دستاند. خالێن خوە دانین ناڤا رەز و باخچەیێن خەلکێ دەڤەرێ. د ناڤا گوندێن ئاڤا دا خواستن توونێلا بکولن و ور بکن جەپھێ شەری. قادا پاراستنا مەدیا تەنێ تێگەها چاپەمەنییا پەکەکێ یە و تەنێ ئەو بکارتینن.
بەشا دویەم: گەلۆ ھەرێمێن پاراستنێ مەدیا چ لێ ھاتن؟
