بەشا 1: ل دژی فڕۆکەیێن بێ مرۆڤ چارەسەریەک مسۆگەر ھەیە؟ گەلۆ پەکەکێ ئەڤ چەکە چاوا ب دەست خست؟ 

ھاتە راگھاندن کو داخویانیا فەرماندارێ بریارگەھا ناڤەندی یا گشتی یا ھەپەگێ موراد قارایلان یا چەند رۆژ بەریا نەورۆزێ یا تێ دە راگهاندی “ئەمێ مزگینیێ بدن” ئەڤ بوو کو “وان تەکنیکا خستنا فڕۆکەیان ب دەست خستیە”. ب راستی، گەلەک دەردۆر دیار دکن کو تشتێن دن ژی ھەبوون کو بێنە راڤەکرن، لێ د کێلیا داوی دە ژ دییارکرنێ لێڤەبوون. د ئەنجامێ دە پێدڤیە ئەم ل گۆر ئاگاھیا کو هاتیە ئەشکەرە کرن یا “ھێزێن لەشکەری یێن پەکەکێ خوەدی تەکنیکا خستنا بالەفرێن بێ مرۆڤن.” شیرۆڤەیێن خوە بکن.

ما ب راستی د شەرێ ل دژی بالەفرێن بێ پیلۆت دە تەکنیکەک دیارکەری ھەیە؟ پەکەکێ ئەڤ چەکە ژ کێ ستەندن؟ گەلۆ خوەدیبوونا پەکەکێ یا تەکنیکەکا وھا دێ قەدەرا شەری بگوھەرە؟ ب بەرسڤدانا ڤان پرسان ئەم دکارن تێبگھێژن کا مزگینیا قارایلان ب راستی مزگینیەکا باشە یان نا.

د داخویانیا ھەپەگێ دە چ ھەیە؟

د داخویانیا ھەپەگێ دە ب کورتاسی ئەڤ تشت ھاتن گۆتن: ھێزێن مە فرسەند دیتن کو بالافرێن بێ مرۆڤ بێ باندۆر بکن. “ژ 13 شباتا 2023 و ڤر ڤە 15 بالەفرێن بێ مرۆڤ یێن جوربەجور ژ ئالیێ ھێزێن مە ڤە ھاتنە خستن.” د داخویانیێ دە ھەر وھا جورە و دیرۆکا 15 بالافرێن بێ پیلۆت یێن ھاتین خستن ژی جھ گرت.

ژ بەر ڤێ یەکێ ل گۆری داخویانیا کو ھاتیە دایین، ھەپەگێ د مەھا شباتا سالا بۆری دە، ئانکو ئەڤ 13 مەھن خوەدی ڤێ تەکنیکێ یە. و د ھەر مەھەکێ دە فڕۆکەیەک بێ مرۆڤ ھاتییە خستن. ھەلبەت د ڤان 13 مەھان دە کا دەولەتا ترک چەند جاران ئێریشێن ھەوایی پێک ئانینە و د ڤان ئێریشان دە چەند گەریلایێن ھەپەگێ ژیانا خوە ژ دەست دانە، د دەستێ مە دە ھژمارەک نینە. لێ بەلێ، ھەکە ئەم پێڤاژۆیێ ب گشتی بنرخینن، ئەم دکارین ببینین کو د ناڤ مەھەکێ دە زێدەتری چەند ئێرشێن فڕۆکەیێن بێ مرۆڤ تێتە کرن. ب راستی د 13 مەھێن دەرباسبوویی دە، پەکەکێ گەلەک زیان دیتنە، د ناڤ وان دە گەلەک بەرپرسێن پلەبلند یێن ناسیار، ھەم ل رۆژئاڤا و ھەم ژی ل خەتا گارە-سلێمانیێ ھەنە. ژ بەر ڤێ یەکێ ب گشتی تێ دیتن کو ھێزێن ھەپەگێ د 13 مەھێن بۆری دە بەرسڤا بەشەکا گەلەک کێم یا ئێریشێن ھێزێن چەکدارێن ترک دانە. ب گشتی، تەکنیکەکا سەدێ سەد ب باندۆر ل دژی فڕۆکەیێن بێ مرۆڤ ھێژ نەھاتییە چێکرن. واتە، ب راستی ئەڤ چەکە نکارە ھەڤسەنگی و چارەنووسا شەری بگوھەرینە. گەر ئەم پیچەکێ ل ڤێ چەکێ بکۆلن، دبە کو ئەم بکارن باشتر شیرۆڤە بکن.

چەکا سەردەما نوو، فڕۆکەیا بێ مرۆڤ و پێنگاڤێن ترکیەیێ

ئێریشا کو مرۆڤ دکارە وەکی ئێریشا یەکەما فڕۆکەیێن بێ مرۆڤ ب ناڤ بکە، د سالا 1849 دە ژ ئالیێ ئیمپاراتۆریا نەمسایێ ڤە ل دژی فەنەدیقێ پێک ھات. بۆمبەیێن کو ژ ئالیێ نەمسا ڤە ب بالۆنێن ھەوایێ گەرم ڤە ھاتبوون گرێدان، د ئاڤێتن ناڤا باژاران دە و د تەقاندن.

ھەر چقاس ھندەک بۆمبە ل ئارمانجا خوە کەتن ژی د لێ بەلێ ھندەک ژ وان ب سەر لەشکەرێن نەمسایێ دە ژی کەتن. ئەڤ تەکنیک د سالا 1899 دە وەکە چەکەک نەقانوونی ھات راگەهاندن. دووڤ رە، ئامەریکایێ دیسا دەست ب نووژەنکرنا ڤێ تەکنیکێ کر. د سالێن 2000 و دوڤ دە ژی، ئارتێشا ئامەریکایێ، یەکەم جار ھەلیکۆپتەرێن بێ مرۆڤ پێش خستن کو دکارین مووشەکان ل دژی یەکیتیا سۆڤیەتێ باڤێژن، و بەرییا وێ ژی د شەرێ ڤیەتنامێ دە دەست ب جەرباندنا بالافرێن شەری یێن بێ مرۆڤ کر.

ب پێشکەفتنا تەکنۆلۆژیێ، فڕۆکەیێن بێ مرۆڤ ژی زێدە بوون. ب تایبەتی د سالێن 2000 دە، فڕۆکەیێن بێ مرۆڤ ھاتن پێشخستن کو پیدڤیا وان ب بالافرگەھێن مینا بالافرێن شەری تونە بوو، دکارین دەمەک درێژتر ل ھەوا بمینن و بۆمبەیێن گران ھلگرن و باڤێژن.

ئیرۆ، ب دەھان وەلاتان د لیستەیا چەکێن خوە دە ئەڤ بالەفرە ھەنە. لێ ترکیا د تەکنیکا درۆنان دە ب تایبەتی ل رۆژھلاتا ناڤین خوەدی جھەکی پر ب باندۆرە. تەکنیکا فڕۆکەیێن بێمرۆڤ یا ترکیەیێ ژ بۆ یەونانستانێ ب تایبەتی ل دەریا سپی مەترسیەکا گرینگە. ھەر وھا ترکیێ گەلەک درۆن فرۆتن ئوکراینایێ. ھەرچەند ئیران د وارێ مووشەکێن ئەردی دە پێشکەتی بە ژی، د وارێ فرۆکەیێن بێ مرۆڤ دە ژ ترکیێ باشتر نینە. واتە فڕۆکەیێن ترکیێ ژ بۆ وەلاتێن دەردۆرێ فکار و مەترسیەکا جدییە.

گەلۆ ل دژی درۆنان سیستەمەکا شەری یا پێشکەتی ھەیە؟

پێشخستنا تەکنیکا پاراستنێ و تەکنیکا ئەرزان ل دژی ڤان فڕۆکان ئارمانجا سەرەکی یا گەلەک وەلات و ھێزانە. میناک یەونانستان ل دژی درۆنێن ترک د ناڤا لێگەرینەکێ دایە. دیسا یەک ژ وەلاتێن کو ل ھەمبەری بالەفرێن ترکیەیێ ھەلوەستێ نیشان ددە رووسیایە. فرۆتنا درۆنێن ترکیێ بۆ ئوکراینایێ ژ ئالیێ رووسیایێ ڤە راستی کارڤەدانێن مەزن ھات و گەلەک جاران نەرازیبوونا خوە ژ فرۆتنا ڤێ چەکێ ئانی زمان. دیار کرن کو وان بالەفرێن ترک بێباندۆر کرنە. د راستیێ دە، رووسیا ئەو قاس پێش دە چوو کو د 15 تەباخا 2023 دە، رووسیایێ فرۆکەیێن بێ مرۆڤ یێن ترکیێ کو خستبوون خارێ، ل پێشانگەھەکێ ل مۆسکۆوێ نماییش کرن.

راستە، رووسیایێ د شەرێ خوەیێ ل ئوکراینایێ دە، ھەتا رادەیەکێ، ھەر چقاس نە ب تەمامی بە ژی، درۆنێن تیبی 2 بایراکتار یێن ترکیێ بێباندۆر کرن، لێ ئەڤە نە رێبازەکا سەدی سەد مسۆگەرە. پشتی کو رووسیایێ د شەرێ ئەلەکترۆنیکی دە رێخستنا خوە پێش خست، ھەتا رادەیەکێ باندۆرا خوە زێدە کر. لێ تەکنۆلۆژیا بالەفرێن بێ مرۆڤ ھێژ ژی د شەری دە خوەدی جھەکی گرینگە.

لێ بەلێ، ھەیا نها ت تەکنیکەکێ ئەڤ چەکا ھەوایی ب تەمامی بێ باندۆر نەکرییە. سیستەمێن بەرەڤانیا ھەوایی یێن کو تەڤاھیا روویێ ئەردێ دپارێزن، رێبازێن ھەری ناسکری و پێشکەفتینە. ژ ڤێ یا ھەری پێشکەتی سیستەما ئیسرایلێ یە کو ب ناڤێ “قووبەیا ئاسنین” تێ ناسکرن. رێبازەک دن ژی بێ باندۆرکرنا وێ ب بالافرێن دنە. وەک میناک، بەرێ دەمەکێ ئەمەریکا ل سووریەیێ درۆنەکا ترکیەیێ ب بالافرێن F-16 خستبوو خوارێ. رێبازەکا دن ژی ئارمانجکرنا ناڤەندێن ئاراستەکرنا ڤان بالەفرا نە. نھا ھەموو وەلات ژ ئالیەکی ڤە ھەول ددن کو تەکنۆلۆژیایا بالەفرێن بێ مرۆڤ ب دەست بخن، ل ئالیێ دن ژی ھەول ددن سیستەما شەرێ ئەلەکترۆنیکی کو دێ بالەفرێن بێ مرۆڤ بێباندۆر بکە پێش بخن.

ل یەمەنێ حووسیان هێژ ژی ب بالافرێن بێ مرۆڤ ل کەشتیێن ئینگلیز و ئەمەریکی یێن ل بەحرا سۆر دخن. ئەمەریکا نکارە خوە بەردەوام و بێ ناڤبەر بپارێزە. بەلێ، رووسیایێ گەلەک فرۆکەیێن بێفرۆکەڤان یێن د دەستێ ئوکراینایێ دە ئیمھا کرن، لێ نەکاری ب تەمامی بێ باندۆر بکە. دەما ئەم ڤان ھەموو پارچەیان داتینن بەر ھەڤ، ئەم راستی ڤێ راستییێ تێن: ل ھەمبەری بالەفرێن بێ مرۆڤ رێبازەکا تێکۆشینێ یا بەردەوام و بێ ناڤبەر نینە. فڕۆکەیێن کو نزم دفرن و زراڤ ھاتنە چێکرن دکارن د گەلەک سیستەمێن بەرەڤانییا ھەوایی یێن مەزن ژی دەرباس ببن. لێ د ئەنجامێ دە ئەڤ بالەفرە، نە خوەدیێ رادارێن خوە پاراستنێ نە.

کێ چەکێن دژە بالەفرێن بێ مرۆڤ دانە پەکەکێ؟

پرسا ھەری گرینگ ئەوە کو کا، کێ ئەڤ چەکە دانە پەکەکێ. ھەر چەند ھندەک دەردۆرێن پەکەکێ د دەستپێکێ دە دیار کرن کو ئەو ژ ئالیێ پەکەکێ ب خوە ڤە ھاتینە چێکرن ژی، پشترە بەردەڤکێ ھەپەگێ گۆت، “ھندەک دۆستێن مە ئەو چەک دانە مە.”

ھەر وھا د ناڤا ئاگاھیێن ھاتنە بدەستخستن دە یێ کو ئەڤ چەکە دانە پەکەکێ رووسیایە. رووسیا ئەڤ چەکە وەکە تۆلھلدانەک ل ھەمبەر ترکییێ، دانە پەکەکێ. ژ بەر کو ترکییێ گەلەک بالەفرێن بێ مرۆڤ فرۆتینە ئوکراینایێ. د ئەنجام دە رووسیا ژی، ژ بەر ڤێ ئەگەرێ دخوازە ترکییێ بێخە ناڤا تەنگاسییێ دە. ھەر وەھا  پەکەکە بێی ئزنا وێ دەولەتا کو ئەڤ چەکە دایە وان نکارە ژێدەرێ بدەستخستنا ڤی چەکی ئاشکەرە بکە. 

ھندەک چاڤکانیێن نێزیکی پەکەکێ دیار دکن کو رووسیایێ ئەڤ چەکە ب رێیا فرۆکەیێن سڤیل ئانینە فرۆکەخانەیا سلێمانیێ و رادەستی پەکەکێ کرنە. رووسیایێ ھەر وەھا ھندەک ئاموورێن چاڤدێریا ھەوایی یێن دیتنا شەڤێ، ئانکو ئاموورەک پێشکەفتی مینا دووربینا-تەلەسکۆپ ژی دانە پەکەکێ. ئەڤ دووربینە دکارە زووترین وەخت فڕۆکەیان کەشف بکە.

ھات زانین کو 2 ئەندازیارێن رووسیێ ل سەر بکارئانینا ڤان چەکان پەروەردە دانە یەکینەیەکا پەکەکێ. لێ ئەڤ جیھازە تەنێ د دەستێ یەک-دو یەکینەیان دە هەنە.

چاڤکانیێن پەکەکێ ڤان ئاگاھیان ددن. ئەڤ ئاگاھی ژ ئالیێ چاڤکانییێن مە ژی دهێن پشتراست کرن. 

واتە، ئەڤ سیستەما دژی بالەفرێن بێ مرۆڤ تەنێ د دەستێ یەک-دو یەکینەیان دە هەنە. پەکەکە کەمینان داتینە سەر چەند گرێن ستراتەژیک و ل بەندا دەرباسبوونا بالەفرێن بێ مرۆڤ دمینە و دەما کو درۆن دکەڤن ناڤ ئاستەکێ، گولـلە ل وان تێ رەشاندن. ژ 15 بالافرێن بێ مرۆڤ یێن کو پەکەکێ ئیدیعا دکە کو ھەتا نھا خستنە، 5 ل گارێ و 5 ژی ل قەندیلێ ھاتنە خستن. د راستیێ دە، تەکنیکا دژی بالەفرێن بێ مرۆڤ تەنێ ل ھەژمارەک دەڤەرێن سینۆردار تێ بکار ئانین. د ھەموو ھەرێمان دە ئەڤ چەک نایێ بکار ئانین.

دەما کو ئەم ڤان مژاران ب ھەڤ رە شیرۆڤە بکن، ئەم دبینن کو ھەپەگە نە خوەدیێ ئەنتی تەکنۆلۆژیایەکا مسۆگەرە، ھندەک ھێزان ئەڤ چەکە ب ھەژمارەکا سینۆردار دانە وان.

گەلۆ چما پەکەکێ ئەو قاس ب بەرفرەھی مژارا چەکێ دژی درۆنان گرت دەست، ئارمانجا وان چ بوو، پەکەکە دکارە ل قادا شەری ڤی چەکی بکار بینە؟ ئەم دێ بەرسڤا پرسێن ب ڤی رەنگی د بەشا دویەمین دە بدن.