ل سه‌ر زێده‌بوونا كاپتاگۆنێ ل رۆژئاڤا كوردستانێ.. باندۆرا یه‌په‌گێ و رۆلا په‌كه‌كێ د بازرگانیا مادده‌یێ هشبه‌ر دا
د ڤان سالێن داویێ دا ل رۆژئاڤا كوردستانێ، بكارئینانا دەرمانێ ب ناڤێ «كاپتاگۆن» کو کابووسا هەری خرابا جیهانێ یە، زێدە بوویە. چاڤکانیێن رۆژئاڤا دیار کرن كاپتاگۆن د ناڤ جوان و زلامێن تەمەن 30-45 سالی دا دهێته بكارئینان، ئه‌ڤ ده‌رمانه ژ بەر کو هێزێ و وێرەکیێ ددەت، بكارئینانا وی گه‌هشتیە ئاسته‌كێ خەتەرناک، ب تایبەتی ل ره‌ققا و کۆبانێ، كو پتری هه‌موو باژارێن دن زێده‌تر لێ دهێته بكارئینان. مەترسیا كاپتاگۆنێ ل سەر رۆژئاڤا خەتەرییەکا مەزن چێدکەت. سەدەما ڤێ یا هەری مەزن ژی ئەوە کو سووریە ناڤەندا کاپتاگۆنێ یە و هندەک ئەندامێن ئاساییش و ئەولەهییا رۆژئاڤا بووینە بازرگانێن کاپتاگۆنێ.
كاپتاگۆن چیە؟
كاپتاگۆن، کو ب فۆرما حه‌ب یان تۆزێ دهێته فرۆتن، دەرمانەکێ مینا «ئامفەتامینێ» یا پر تریاکە کو ل رۆژهلاتا ناڤین گه‌له‌ك ناڤ و ده‌نگه.
ژ بەر کو د کەسێن كاپتاگۆنێ بکار تینن دا ئاستا هێز و جەسارەتێ زێدە دبیت، مرۆڤ بێی کو هزر بكه‌ت، زیانێ دگه‌هینیته خوه و ده‌ردوورا خوه، هەستا ترسێ ناهێلیت و دو رۆژان هەوجەدارییا مرۆڤی ب خەوێ نامینیت. مرۆڤ ب بوورینا ده‌می فێری ڤان حه‌بان دبیت و دبیته «ادمان».
ناڤەندا بازرگانیێ سووریێ یە
كاپتاگۆن نها ب تایبەتی ل رۆژهلاتا ناڤین و ئاسیایێ زێدە تێ بکارئینان.
ناڤەندا بەلاڤکرنا كاپتاگۆنێ سووریەیە. هەروه‌ها تێ زانین کو سووریه ب رێیا مافیایا ئیتالی حه‌بێن كاپتاگۆن ب قاچاغی دشینە وەلاتێن یەکیتیا ئەورۆپا.
ئیران ناڤەندەکا گرنگ یا جیهانێ یە د پەیداکرنا ماددێ هشبەر دا و نها ب رێیا هێزێن خوە یێن پارامیلیتەر دەرمانان ب رێیا لبنان و سووریێ دهنێریته بازاری. وەلاتێن کو هێزێن چەکدار جیرانێن وانن، ژ بەر مادەیێن هشبەر ژ ئیرانێ و جهێن کو ملیسێن وێ لێنە، تێن بەلاڤکرن. میناک یەک ژ ڤان جهان ژی ئوردنە.
هێزێن لەشکەری یێن سووریێ، چەکدارێن حزبولاهـ و حه‌ماسێ هەم كاپتاگۆنێ بکاردئینن و هەم ژی بازرگانیا وێ دکه‌ن. رۆژئاڤا یەک ژ وان جهانه کو راستەراست باندۆرێ ل بازرگانیێ دکەت. ل رۆژئاڤا نە تەنێ بکارئینانا كاپتاگۆنێ زێدە دبیت، هەژمارا کەسێن کو تووشی ڤی تریاکێ ژی دبن زێدە دبیت.
ل کۆبانێ د ناڤبەرا ئەندامێن یه‌په‌گێ و بازرگانان دا ل سەر بازارێ كاپتاگۆنێ شەر دەرکەت
په‌یه‌دێ، باسكێ په‌كه‌كێ یێ رۆژئاڤا، جار جاران د مەدیایێ دا نووچەیێن کو خاباتێن وەک کۆنفەرانسا ل دژی مادده‌یێن هشبه‌ر ساز دكه‌ت، هشیاریان دوەشینیت. لێ د ئەسلێ خوە دا ئه‌و ل گه‌ل ده‌ردۆرێن خوه د ناڤا بازرگانیا مادده‌یێ هشبه‌ر دا یه و باجێ ژ بازرگانێن وێ دستینیت و هه‌م ژی هاریكارییا وان دكه‌ت، دەم بۆ دەمی قازانجێن مادده‌یێن هشبه‌ر دبیتە ئه‌گه‌رێ پەڤچوونێن د ناڤبەرا باسکێ لەشکەری یه‌په‌گێ و بازرگانێن تریاکێ دا. هەری داوی د ناڤبەرا بەرپرسێن یه‌په‌گێ و بازرگانێن مادەیێن هشبەر دا ل کۆبانی پەڤچوون چێبوون.
چاڤکانیێن «دارکا مازی» دەربارێ پەڤچوونێن ڤێ داویێ ئاگاهی دان. ل گۆری ڤێ یەکێ «جیلۆ محه‌مه‌دعەلی و کورێن وی» یێن ل تاخا کانیا کوردا یا باژارێ کۆبانێ دژین، وەک بازرگانێن هەره مەزن یێن كاپتاگۆنێ دهێنه ناسکرن. دەرمانێن کو ژ رەققایێ دئینن، دشینن بازارا کۆبانی و ترکیێ. دەما ڤی كاری دکەن، باجێ ژی ددەنه پێکهاتەیێن په‌كه‌كێ وەک یه‌په‌گێ یێن ل هەرێمێ. هەروه‌ها هنده‌ك رێڤەبەر د ئاساییشا رۆژئاڤا دا ژی ب دزی ڤه هەڤکاریا ڤان بازرگانا دکه‌ن.
ل گۆری چاڤکانیێن مە یێن هەرێمی د ناڤبەرا 3 بەرپرسێن یه‌په‌گێ و جیلۆ محەمەد عەلی دا ناکۆکی دەرکەتیە و ڤێ ناکۆکیێ كێشا شەرێ چەکداری. پشتی ئالۆزیا د 25ێ ئادارا 2024 دا، هەردو کورێن جیلۆ محه‌مه‌د کو چەک ل دژی بەرپرسێ یه‌په‌گێ كێشابوون، ژ ئالیێ ئاساییشا گشتی یا په‌یه‌دێ ڤە هاتنه گرتن و بۆ جهەکێ نەدیار هاتنه برن. هەتا نها دەربارێ وان چ داخویانی نەهاتینە دان. هەروه‌ها هەڤکارێن دی یێن جیلۆ محه‌مه‌د هێژ ژی ل سەر وه‌زیفه‌یێن خوە نە.
گرتنا جیلۆ محه‌مه‌د کو نێزیكی 2 سالانه ڤی کاری دکەت، نە ژ بۆ رێگرتنا ل تریاکی یه، تنێ ژ بۆ لێكڤه‌كرنا قازانجێ یه. په‌كه‌كە د وارێ بازرگانیا مادده‌یێ هشبه‌ر دا ژ به‌رێ وه‌ره خودان رابردوویەکێ تاری یە.
په‌كه‌كە ب دو شێوازی ژ تریاکێ دەبارا خوە دکەت
په‌كه‌كە د وارێ تریاکێ دا خودان ئەزموونەکا گرنگە و ژ بەرێ ڤە ب دو ئاوایان داهاتا تریاکێ ب دەست دئێخیت.
بازارەک کو راستەراست ب رێیا کادرێن خوە برێڤە دبه‌ت. ب ڤێ مەبەستێ «ئەسرارێ» دچینیت و راستەراست دفرۆشیت و بازارێ وێ دئافرینیت.
ل جهێن کو بازرگانیا مادەیێن هشبەر ل سەر خەتا سنۆرێ دهێته کرن، باجێ ژ بازرگانان دستینیت و رێکێن وان کۆنترۆل دکەت.
په‌كه‌كێ د سالێن 1980ی دا ل ئەورۆپا دەست ب کۆمکرنا باجێ ژ بازرگانیا مادده‌یێ هشبه‌ر کر. پشتی سالا 1990ێ دەما دەولەتا ئیرانێ ل هەمبەری گەشەدانێن ل باشوورێ کوردستانێ دەستوور دایه په‌كه‌كێ ل سەر سنۆری ب جهـ ببیت، په‌كه‌كێ د بازرگانیا مادده‌یێ هشبه‌ر دا تەڤگەرەک کر و بوو هێزەکا گرنگ یا ڤێ بازرگانیێ. د سالێن 1990ێ دا ل باکورێ کوردستانێ و ترکیێ بوو هێزا سەردەست.
هنده‌ك مافیایێن کورد هه‌بوون کو ژ بەر ناکۆکیا بەرژەوەندییان د سیستەما «پۆلیس-مافیا» یا د ناڤا سیستەما دەولەتا ترک دا گه‌هشتنه په‌كه‌كێ. ب راستی ژی ئەڤ پەڤچوون د کوشتنا کەسێن وەک «ساڤاش بوولدان» دا جهەکێ گرنگ گرت.
په‌كه‌كە ل سەر خەتا «ئەسەندەرە، گه‌ڤه‌ر و شەمزینانێ» یا ل سەر سنۆرێ ئیرانێ د بازرگانیێ دا بوویە هێزەک گرنگ. ب تایبەتی قەسرا کو رزا ئالتوون و مستافا قاراسو ب دەستوورا دەولەتا ئیرانێ یا وێ دەمێ ل ئورمیێ لێ دمان، بوو جهێ بازرگانێن مەزن ێن مادده‌یێ هشبه‌ر و ژ بۆ دانوستاندنان گەلەک جاران کۆمبوون د کرن. ژ بەر ڤێ یەکێ هەموو تریاکفرۆشێن مەزن یێن ل سەر خەتا «جۆلەمێرگ-ئورمیە-ماکوو» قاراسو و ئالتوون ژ نێزیك ڤە ناس دكه‌ن.
په‌كه‌كه نەچار ما خەتێن تریاکێ بگوهۆریت: ژ زاگرۆسێ هەتا شەنگالێ
هەر وها په‌كه‌كێ ب تایبەتی پشتی کو شەر د سالێن 2000ێ دا راوەستیای، دەست ب چاندنا «ئەسرارێ» کر. ل لجێ ل گه‌ل جۆتکاران شریکاتی کرن. هه‌روه‌ها ل زۆزانێن ئەلکی فاراشینێ و گوندێ مهرێ حه‌شیش و ئەسرار دهاته چاندن. د هەمان دەمی دە ل سەر سنۆرێ باشوور ل ئۆره‌مار، پەریخان، ئالانتۆس، تالانێ و ل کنیانش، ستوونێ، کەهێ، شیڤەرەزا، برجەلا، ب تنێ دەست ب چاندنا ماددێ هشبەر کرن. فەرماندارێن هه‌په‌گێ كوردیناسیۆنا ڤی کاری ب رێیا ملیسێن خوە یێن هەرێمێ دکرن. د ڤێ ناڤبەرێ دا هنده‌ك کادرێن په‌كه‌كێ ل سەر سنۆری ئەڤ کارە وەک شەخس ژی دکرن.
ئەڤ رەوش هەتا سالا 2017ێ بەردەوام کر. لێ د ئەنجاما ئۆپەراسیۆنێن دەولەتا ترک یێن ل سەر خەتا سنۆری و دەستەسەرکرنا هەموو هەرێمێن د بن کۆنترۆلا په‌كه‌كێ دا، كارێ چاندنا ئەسرارێ و گومرکا وێ ب داوی بوو. لێ ڤێ جارێ ده‌رگه‌هه‌كێ نوو ڤەبوو. په‌كه‌كێ ل ئاسۆسێ، ل خەتا پێنجوین و شەنگالێ کو ژ ئالیێ ئیرانێ ڤە ل وان ده‌ڤه‌ران هاتنه بجهکرن، داهاتێ تریاکی ب دەست دئێخست.
گەلەک دەلیل هەنە کو په‌كه‌كە ب تایبەتی ل شەنگالێ ئەسرارێ دچینیت. میناک رۆژنامەڤانێ عەرەب موزاحەم ئاڵسالووم ب نەخشەیان نیشان دا کو په‌كه‌كە د مەهێن زڤستان و بهارێ دا ل هەرێمێن بەرفرەهـ یێن شەنگالێ ئەسرارێ دچینیت. ئەو دیار دکەت کو هەرێما سنوونێ ب پرانی ژ بۆ چاندنێ دهێته هه‌لبژارتن. گەلەک چاڤکانی دیار دکه‌ن کو بازرگانیا مادده‌یێ هشبه‌ر ل گەل هەر جورە بازرگانیا نەقانوونی، ل نوقتەیێن گومرکێ یێن په‌كه‌كێ یێن ل سەر سنۆرێ شەنگال و رۆژئاڤا دهێنه كرن. هەلبەت ئەڤ چاندن و بازرگانیه ب پرانی بۆ کادرێن په‌كه‌كێ و ئەندامێن دی دهێته هلبژارتن. واته نە ل رۆژئاڤا و نه ژی ل شەنگالێ سازیێن فەرمی و سڤیل نە د ناڤا کاروبارێن ب ڤی ئاوایی دا نە. کۆمیتەیا دارایی، یەکینەیا ئیستیخباراتێ کو کەسێن گرێدایی جەمیل بایکی نه، ڤان كاران گه‌له‌ك ب هشیاری برێڤه دبه‌ن.
مەترسیەکا مەزن ل سەر هەرێما کوردستانێ
شەنگالێ ژ بۆ په‌كه‌كێ وەک وێ مریشکێ یه یا کو هێکێن زێرین دکەت، رێیا سەرەکی یا گۆمرک و مادده‌یێ هشبه‌رێ یه. چاوا کو ژ وێرێ تریاک ب قاچاغی دەرباسی رۆژئاڤا دهێته کرن، حه‌بێن كاپتاگۆن ژی د هه‌مان رێكێ را ده‌رباسی بازارێن ئیراق و کوردستانێ دبن. هەری داوی ل هەرێما کوردستانێ دەست ب سەر رێژەیەکا بەرچاڤا مادەیێن هشبەر دا هاتیە گرتن. چاڤکانیێن وان هەرده‌م هەمان جهن. سلێمانی – ئیران، سنۆرێ رۆژئاڤا – شنگال و هەلبەت دەردۆرێن ل هەرێما عەرەبان کو پرانی گرێدایی حەشدا شەعبی نە. واته شەبەکەیا تاری یا په‌كه‌كە و حه‌شدا شەعبی ژ بۆ جڤاکا کورد خەتەریەکا مەزنە. ب تایبەتی خانەقین و پێنجوین تریاککێشی ل وێرێ بەربەلاڤ دبیت. ئەڤ یەک ب دەستێ ئیرانێ دهێته كرن. نها ئیران دخوازیت ڤێ یەکێ بەرفرەهـ بکەت. رێڤەکرنا خەتێن مادەیێن هشبەر ژ ئالیێ ئیرانێ ڤە بۆ هەرێما کوردستانێ، نە تەنێ شەرەکی ئابۆری یە، هەروه‌ها شەرەکێ جڤاکی یە ژی.
په‌كه‌كە بەشەکە ژ شەرێ کو ئیران ل دژی جڤاکا کوردی دمەشینیت – وەک شەرێن دی. ئەڤ رەوشه هەم ژ بۆ رۆژئاڤا و هەم ژی ژ بۆ هەرێما کوردستانێ ب تایبەت بۆ شەنگالێ خەتەریەکا مەزنە.
