بەشا دویەم: بەلاڤۆکا 15ێ تەباخێ کێ چاپکر؟
یەکەمین کۆمێن چەکدارێن پەکەکێ د سالا 1982 دەرباسی باشوورێ وەلات بوون. لێ بەلێ، گەلەک پرسگرێک ل بەندا ڤان گرۆپێن پرۆپاگاندایا چەکداری بوون. گەر ئەم ڤان ل سەر ئەساسێ سەرناڤێن سەرەکی لێکۆلین بکن.
یێن ژ بۆ رزگارکرنا کوردان ھاتنە، کوردی نەدزانی
بەریا ھەر تشتی پەکەکێ ڤەکۆلینا جڤاکی-سیاسی، لەشکەری و جوگرافییا دەڤەرێ باش نەکر بوو. ژ بەر ڤێ یەکێ کۆمێن دەستپێکێ نە تەنێ لگەل پرسگرێکێن رێخستنی-لەشکەری روو ب روو مان، بەلکو د ھەمان دەمێ دە لگەل راستییا جڤاکی-چاندی یا ھەرێما بۆتان-زاگرۆسێ لھەڤنەکرن. د سالێن 1970 و 1980 دە پرۆفایلا کادرۆیێن رێخستنی یێن پەکەکێ ژ پرۆفایلا خەلکێ دەڤەرا کو ژ بۆ شەرێ چەکداری دھات پێشبینیکرن (بۆتان-زاگرۆس) جودا بوو. د پێکھاتەیا خەباتکارێن رێخستنێ دە بناغەیێن ھەرێمی تونە بوون. ب بریارا شەرێ چەکداری پەکەکێ پەیوەندیا خوە لگەل ھەرێمێن جۆلەمێرگ و شرنەخێ چێکر. بەریا ھەر تشتی، ئەڤ گرۆپێن پرۆپاگاندایێ یێن چەکداری دەستپێکێ ب زمانێ خەلکێ دەڤەرێ نەدئاخڤین. چیایێن کوردستانێ ب سایا ئاپۆچییان جارا یەکەم لگەل زمانێ ترکی روو ب روو مان. یێن کو ژ بۆ رزگارکرنا کوردان ھاتین دەڤەرێ، مخابن کوردی نەدزانین. ڤێ یەکێ د ناڤ خەلکێ دەڤەرێ دە گومانێن جدی لسەر ئاپۆچییان چێکر. د وان سالان ل جۆلەمێرگێ زمانێ ترکی وەک زمانێ دژمنی دھات دیتن و ناسین. گەلۆ ما دبە کو ئەڤ کەسێن ھاتی ھەرێمێ دژمن بن؟ گەر نە دژمن بن، چما ب زمانێ دژمنی دئاخڤن؟ ھەلبەت پەیڤا “براتییا گەلان” وێ دەمێ ل جۆلەمێرگ و شرنەخێ نەھاتبوو بھیستن. زمانێ ترکی وەکە دژمنێ کوردان دھات ناسکرن و ھەستکرن. و ئەڤ تێگەهشتن پیڤانا خوەدیدەرکەتنا ل نەتەوەیا کورد بوو. فەیلەسۆف ئادۆرنۆ دبێژە، “زمانێ زکماکی وەلاتێ مرۆڤی یە.” لێ بەلێ پەکەکێ دگۆت، ب ئاخافتنا ترکی ئەم دێ وەلات، ئانگۆ کوردستانێ رزگار بکن. فاکتۆرا ھەری بنگەھین یا کو نەتەوەیەکێ دکە نەتەوە زمانە. زمان ناسنامەیا ئاخا کو نەتەوە ل سەر شین بوویی یە. زمانێ وە چ بە، ناسنامەیا وە ژی ئەوە. دەما کو پەکەکە ھات جۆلەمێرگێ، ل دەڤەرێ ھەژمارا کەسێن کو ب ترکی دئاخڤین ژ تلیێن دەستەکی دەرباس نەدبوو. دەولەتا ترک د دیرۆکا خوە دە ب ھەموو ئاموورێن خوە یێن بشافتنێ “ئاسمیلاسیۆن” نکاریبوو زمانێ ترکی فێری خەلکێ جۆلەمێرگێ بکە. لێ پەکەکێ ب تێکۆشینا خوە یا 40 سالی یا “کوردایەتی”یێ کاریبوو ترکی فێری شڤان و گاڤانێن جۆلەمێرگێ ژی بکە. دەولەتا ترک چ قاس شانازیێ ب پەکەکێ بکە وێ کێم بە ژ بەر کو تۆڤێ ترککرنا دەڤەرێ د سایا پەکەکێ دە چێبوو. ئۆجالان د پارێزناما خوە دە وھا دبێژە: “ھەموو ژیانا من ب ترکییە، دەما ئەز ل ور بووم (شام) ژ چ زمانان فێری دو پەیڤ و ھەڤۆکان نەبووم. ژ بۆ کو ئەز لگەل خەلکی ل ھەڤ بکم پیچەکێ کوردی دزانم، لێ ھەر تشتێ کو ئەز دکم، فکرا خوە و ھەموو خەباتێن خوە یێن رێخستنی ب ترکی دمەشینم. ئەز دبێژم، “من شڤانێن جۆلەمێرگێ ژی فێری ترکییا ستەنبۆلێ کرن.” وەک کو ژ ڤێ ئاخافتنا ئاپۆ ژی تێ فێمکرن، پەکەکێ ھەموو کارێن خوە ب ترکی دکرن. ھەر چەند د ناڤا پەکەکێ دە ئاخافتنا ب ترکی د دەستپێکێ دە وەک فێرکرنەکا خوەندەکاران د ھات دیتن، ب دەمێ رە دیار بوو کو ئەڤ کارە بوو دەولەتا ترک تێ کرن.
پەکەکە نە بزاڤەکا نەتەوییە
پەکەکێ چما ژ بۆ خەباتێن خوە یێن رێخستنی یێن پێشی ئەڤ ھەرێمە ھلنەبژارت. ژ بەر کو پەکەکە قادێن خوە یێن رێخستنی ب پەرسپەکتیفەکا چینایەتی دیار دکر. ل باژارێن کو چینا کارکەر لێ ھەبوو، گرینگی دا رێخستنێ. ڤێ پەرسپەکتیفا چینی گوند وەکی “دینامیکا شۆرەشێ” نەددیت. دەما ئەم ل پێکھاتەیا سۆسیۆ-ئابۆری یا ئەردنیگاریا کو پەکەک تێ دە ھاتیە برێخستنکرن بنێرن، وێ وەرە دیتن کو ئەو تەڤگەرەکا چینییە، نە تەڤگەرەکا نەتەوەیی یە. بەلکی ژی ژ بەر ڤێ ئارمانجێ و پەرسپەکتیفا چینایەتی ژی گەلێ ھەرێمێ ب شک-گومان نێزی پەکەکێ بوو. لێ بەلێ ب دەربەیا 12 ئیلۆنێ رە پەکەکێ قادێن خوەیێن رێخستنی یێن دەستپێکێ وندا کرن و نەچار ما کو ڤەکشە ھەرێمێن چییایی. پێڤاژۆیا ڤەکشینا خەباتێن پەروەردەیێ یێن ل لوبنانێ بەر ب چیایان ڤە ل سەر خەتا ئیدەۆلۆژیکا پەکەکێ خەتەریەکا جدی بوو. ھەرێما جۆلەمێرگ-بۆتانێ ب ناسنامەیا خوە یا نەتەوی و ب نرخێن خوە یێن چاندی یێن کوردایەتی دکارە ل سەر خەتا چەپا پەکەکێ سەردەست ببە. ژ بەر کو گەلێ ھەرێمێ ب ھەموو نرخێن کوردەواریێ یا ھەری سوورشتی دژیان. تێگەهـ و نرخێن چەپ د ناڤا ڤی جەوێ نەتەوەیی دە دبوو ژ جەوھەرێ خوەیێ ئیدەۆلۆژیک دوور بکەتا و ئەڤە خەتەرییەکا مەزنە ژ بۆ خەتا چەپا پەکەکێ. دیالەکتیکا قادا پراکتیکی پۆتانسیەلا گوھەرینێ د ناڤا خوە دە دحەوینە. وێ سەردەمێ قادا وەلات و راستییا جڤاکا ھەرێمێ پەکەک بەر ب گوھەرینەکێ ڤە کاشکر. د ناڤبەرا خەتا پارتیێ یا پەکەکێ و خەتا لەشکەری یا ل قادا پراکتیک دە جودابوونەک پێشدکەت. ڤێ گوهرینا میراسی باندۆرا خوە ل سەر خەتا ئایدۆلۆژیک و رێخستنی یا پەکەکێ ژی کر. دەما کو رێخستنا لەشکەری یا پەکەکێ ھەرەکە-ئارگەکە دەرباسی خەتەکا نەتەوی بووی، پەکەکە ل سەر خەتا خوەیا چەپێ ما. واتە ھەر کو پەکەک بەر ب دەمارێن سەرەکی یێن کوردەواریێ ڤە دچە، تایبەتمەندیێن خوەیێن چینایەتی ژی وندا دکە. ب تایبەتی ھەر کو بەر ب بۆتان-زاگرۆسێ-بەھدینان ڤە دچە پەکەکە دکەڤە بن باندۆرا فکرا نەتەوی.
ئۆجالان خەتا نەتەوی وەکی خەتا چەتاتیێ نرخاند
چوویینا پەکەکێ یا بەر ب خەتا نەتەوی ڤە رەوشەکا دەرڤەیی ئیرادا وێ بوو کو ب تەڤاھی ب پێنگاڤا 15 تەباخێ پێش کەت. ئۆجالان ئەڤ خەتا نەتەوەیی یا کو پێشدکەڤە وەکە “چەتە-جەحش” نرخاند و ژ بۆ خەتا خوە یا رێبەرتیێ خەتەریا ھەری مەزن دیت. ھەرێما کو ژ بۆ دەستپێکرنا شەرێ چەکداری ئەساس ھاتیە گرتن، ژ ئالیێ جڤاکی، چاندی و ئەردنیگاری ڤە پارچەیەکا باشوورێ کوردستانێ یە. گەلێ ھەرێمێ ب بەشداربوونا د تێکۆشینا نەتەوەیی (بزاڤا بارزانی)یا ل باشوورێ کوردستانێ دە خوەدی ناسنامەیەکا سیاسی بوو. تێکلیێن عەشیری و خزمتیێ کو ژ نێز ڤە ب ھەڤ ڤە گرێدایی بوون. نیڤێ عەشیرێن ھەیی یێن ل ھەرێمێ ل باکور و نیڤ ژی ل باشوور مانە. وەک میناک: زارزا، گەردی، ھەرکی، دۆسکی، ئۆرەماری، پنیانشی، نێروەی، رێکانی، قەشور، ژیرکی، گۆیی، بۆتی و شاخێن دن یێن ئەرتۆشییان ل ھەر دو پارچەیێن کوردستانێ دژین. لێ بەلێ خەلکێ ڤێ ھەرێمێ ھەری زێدە راستی تراڤمایێن رۆژانەیێن پەیمانا لۆزانێ ھاتن. سینۆران ھەتا تاخێن ھن گوندان ژ ھەڤ جودا کرن. ل گۆری زاگۆنا داگیرکەر و کۆلۆنیالیستان نیڤا گوندی ترک و نیڤا دن ژی عەرەب بوون. پەیمانا لۆزانێ زرارا ھەری مەزن یا نەتەوەیی، فیزیکی، دەروونی، جڤاکی و ئابۆری ل ڤێ ھەرێمێ دا. ڤێ راستیێ پێشەرۆژ و چارەنووسا خەلکێ ھەر دو ئالیێن سینۆر ھەڤپشک کر. ژ بەر ڤێ یەکێ خەلکێ ھەرێمێ بەریا پەکەکێ خوەدی ناسنامەیەکا سیاسی بوون.
پەکەکە ب میراتەیا بارزانی ل بۆتان و ھەکاری بەلاڤ بوو
تەڤگەرا بارزانی نوونەرێ سیاسی، چاندی و لەشکەری یا ڤێ ئەردنیگاریێ بوو. ڤێ تەڤگەرێ نرخێن نەتەوەیی و ئۆلی یێن گەلێ ھەرێمێ تەمسیل دکر. پەکەک ژ راستیا جڤاکی-سیاسی یا ھەرێمێ ھایدار بوو. دزانی کو نکارە زەندووملێن خوە بھەژینە و بگەرە. دڤیابوو ل گۆری راستیا سیاسی و جڤاکی یا ھەرێمێ تەڤبگەرە. تەئۆرییێن چەپ یێن پەکەکێ ژبەرکری دبە کو باندۆر ل پەراڤێن فراتێ ھەبە، لێ ب قاسی سەرە دەرزییێ ژی ل پەراڤێن خابوور و زاپێ باندۆرا وێ نەبوو. ئەڤ 100 سالن ئەڤ ھەرێم ب چیا و کەڤرێن خوە ڤە د ناڤا تێکۆشینا ئازادییا کوردستانێ دە بوو و لۆما ژی خوەدی میراسەکا دێرین بوو. ب گۆتنەکا دن، د وارێ سیاسی دە نە ئەردەکی وسا باکیر بوو. ھەگەر پەکەکێ ل گۆرەیی ڤێ راستیا ھەرێمێ تەڤنەگەرییا با، دا داوییا وان ژی مینا سەفەرا یەنەکێ-1978 یا ھەکاری ب داوی بت. ژ بەر کو ھەرێم ڤێ راستیێ دحەسبینە، پێویست بوو کو پەکەکە ب پەدەکێ رە تێکلیێن خوە پێش خستبان. ژ بەر دو سەدەمان پێوەندیا لگەل پەدەکێ پێویست بوو. د سەری دە گەلێ ھەرێمێ ژ ئالیێ سیاسی ڤە خوەدی ناسنامەیا پەدەکێ بوو و ب ئاوایەکی ئاکتیف تەڤلی تێکۆشینا تەڤگەرا بارزانی ببوو. ھەولدانا پەکەکێ یا کو ڤی جەماوەری ب ناسنامەیا سیاسی یا خوە بدە ناسین، دا ببە سەدەما بەرتەکێن جدی و دا نکاربە ل ھەرێمێ خوە راگرە. پەکەکە ژی ب ڤێ ھشمەندیێ تەڤدگەرە و ل سەر ھەمان بنگەھێ ل گۆری دەستھلاتداریا لەشکەری و سیاسی یا پەدەکێ خەباتێن خوە دمەشینە. دویەم؛ پەکەکە ژ بۆ شەرێ چەکداری تێرا خوە پەروەردەھیا لەشکەری نینە، ژیانا چیایی ناس ناکە، پرەنسیبێن بنگەھین یێن شەرێ پارتیزانی نزانە و ھتد.
پەکەکێ پێنگاڤا خوە یا 15 تەباخێ کو دەست ب شەرێ چەکداری کر، ب دەرفەتێن پەدەکێ پێک ئانی.
پێویستیا وی ب ئەزموونا مەزن یا پەدەکێ ھەبوو. پەدەکێ سەروەرییا وێ ھەرێمێ دکر، بارەگەھێن لەشکەری ھەبوون، پەروەردە و ھەموو کار و خەبات ل ور دمەشی. ھێزێن پێشمەرگە ل ھەر دو ئالیێن سینۆر ب جھ ببوون و خوەدی سەروەریا جوگرافی بوون. پەکەکە ب پالپشتییا ڤێ ھێزا(پەدەکێ) خەباتێن پرۆپاگاندایا چەکداری مەشاند. ل کامپێن پێشمەرگەیان ب جھ بوو، ژ مەتبەخا وان خوە تێر دکر، ئالاڤێن وان یێن لەشکەری بکار دئانین، ب کورتی، ئەلیفبێتکێن گەریلاتیێ ژ پەدەکێ فێر بوو. ھەموو خەباتێن ئامادەکاریا پێنگاڤا 15 تەباخا 1984 ب ڤان دەرفەتێن پەدەکێ ھاتن مەشاندن. ئەم دکارن ب رحەتی ڤێ ببێژن؛ پەکەکێ، پێنگاڤا خوە یا 15 تەباخێ دەیندارێ دەرفەتێن پەدەکێ یە. ھەگەر پەدەکێ ھەرێمێن (حەفتانین-زاپ-مرۆس-لۆلان)، د بن کۆنترۆلا خوە دە، پەروەردە و کامپێن بنگەھین و ئیمکانێن مادی و مەعنەوی پێشکێشی کادرۆیێن پەکەکێ نەکربا (کو وێ دەمێ ھەژمارا پەکەکێ تلیێن یەک دەستی بوون) د شیان دە نەبوو پێنگاڤا 15 تەباخێ هاتبا هاڤێتن و ئیرۆ ژی بەحسا گەریلایێ پەکەکێ نەدهاتە کرن. ھەتا داخویانیا 15 تەباخێ ژی ژ ئالیێ بەرپرسێ راگھاندنێ یێ پەدەکێ ڤە نەمر فەلەکەدین کاکەیی ب داکتیلۆیا خوە نڤیساند و زێدەکر. ھەکە نە پالپشتییا پەدەکێ با د ناڤا سالەکێ دە یەکینەیێن پرۆپاگاندایێ یێن چەکدارێن پەکەکێ ب ڤێ کوولتورا خوە یا خوەندەکاری دا تاسفیە ببن. ئەڤ کادرۆیێن پێشەنگ زوو پێ حەسیان کو ئەو ب وان تشتێن ژبەر کری یێن ئیدەۆلۆژیک ڤە نە دکارین رۆژەکێ ژی ل چیایێن کوردستانێ سەر لنگا بمینن. فاکتۆرەکا دن یا گرینگ یا کو پەکەکێ ل ھەرێما بۆتان-زاگرۆسێ گرتیە، پەیمانا “ئەنیا نەتەوی” یا کو لگەل پەدەکێ ھاتیە ئیمزەکرنە.
سەردانا محەمەد قاراسونگوور یا ژ بۆ کەشفێ یا ل رۆژھلاتێ کوردستانێ د سالا 1980 دە بنگەھێ پەیوەندییان ل گەل پەدەکێ چێکر. پەیمانا ئەنیا نەتەوی یا پەدەکێ و پەکەکێ (1982-1983) کو رێ ل بەر ھاتنا پەکەکێ ژ بۆ چییایێن کوردستانێ ڤەکر ئەڤ ھەولدان بوون. ژ نێز ڤە لێکۆلینکرنا ڤێ پێڤاژۆیێ ژ ئالیێ پەرسپەکتیفا دیرۆکی ڤە پر گرینگە.
