ل 19 مهها دیسامبهرا سالا 1978ێ، ل باكورێ كوردستانێ و ل باژارێ مهرهشێ، كوردێن عهلهوی هاتن ئارمانج كرن، نێزیكی 500 كوردان ب ئهشكهنجێ هاتن كوشتن، ئیرۆ سالڤهگهرا وێ یا 42ێ یه، دۆزێن ل دهربارا ڤێ كۆمكوژییێ ههیا سالا 1991ێ بهردهوام كرن.
د ئهڤی بابهتی دا:
ئهڤ بابهت چیرۆكا راست یا 8 رۆژێن رهش د دیرۆكا كوردان دا ل باكورێ كوردستانێ ڤهدگێریت، وهختا تركێن فاشێست بهری 42 سالان و د رۆژهكا وهك ئهڤرۆ دا ل باژارێ مهرهشێ، پێتری 500 كوردان كوشتین، ژنێن ب دوگیان، زارۆیێن د بن تهمهنێ 1 سالیێ دا قڕكرن، گهنجێن كورد پارچه پارچه كرن، ههروهها كانێ چهوا مهلایێن ترك ب فهتوا كوشتنا كوردهكی ب 5 حهجان حساب دكر، كۆمكوژییا مهرهشێ چیه؟ چهوا و كهنگی بوو؟.
چ كهس نههاتن جهزا كرن، ئهڤ بوویهره ب دهستێ دهولهتێ هاتبوون پلان كرن، كورد ژ مهرهشێ هاتن دهرخستن و دهمۆگرافیا وێ هات گوههرین، مهرهش روویێ دهولهتێ یێ كۆچبهركرنا ب زووری یه، ل باكورێ كوردستانێ باژارێن كورد و تركان د ناڤا ههڤ دا بوون ز گهلێن كورد و ترك ب ههڤره د ژیان، ب تایبهت باژارێن نێزی سینۆرێ تركیێ وهكه «مهرهشێ، ئادیامانێ، مالاتیا، سێواس و ئهرزنیجانێ ههر وها ئۆرفا و ئهرزهروومێ»، ل سهر ڤان باژاران پرۆژهیێن تایبهت هاتن مهشاندن.
دهولهتا ترك كوردێن مهرهشێ ب قانوونهكا ئۆسمانیان كۆمكوژ كرن
دهولهتا ئۆسمانییان ل سالا 1915ێ ژ بۆ «كۆمكوژییا ئهرمهنان» قانوونهك ب ناڤێ «تههجیر» ب فهرمی دهرخستبوو، ل سهر ئهساسا ڤێ قانوونێ، ژ ملیۆنهكێ زێدهتر ئهرمهن هاتن قهتل كرن و یێن مایی ژی هاتن كۆچبهر كرن، دهولهتێ ل سالێن حهفتییان ژی ب ئاوایهكێ ڤهشارتی و سهرگرتی، ئهڤ قانوونه ل دژی كوردان بكارئانی، دهستپێكا ڤێ ژی «كۆمكوژییا مهرهشێ» بوو.
ل باژارێ مهرهشێ، ژ بهر كو كورد و ترك ل گهل ههڤ د ژیان، ئهو باژار ژ بۆ دهولهتێ جههكێ ستراتیجی بوو، ئهردنیگارییا وێ چیایی یه، گهلێ وێ بارا پتر ژ كوردێن عهلهوی و ولاتپارێزان بوون، ژ بهر ڤێ ژی دهولهتێ ل سهر ڤان دو خالان بهرنامهیهكێ تایبهت دا مهشاندن، مرۆڤ دكاره بێژه ب وێ كۆمكوژیێ بهرنامه هات ئاڤا كرن و ههیا ئیرۆ ژی بهردهوامه، ههر چهنده مهدیایا دهولهتێ ئهو بوویهر وهكه شهرێ ناڤبهرا سوننه و عهلهویان نیشان دا به، لێ د جهوههرێ خوه دا ئهو كومكۆژی بوو ل سهر كوردان هاتییه كرن.
ل مهرهشێ چ چێبوو؟
مهلایێن ترك فهتوا دان و دگۆتن:«كی كوردهكێ عهلهوی بكوژه بهرانبهری 5 حهجانه»
ل مهرهشێ هێزێن گرێدای دهولهتێ پلانهك بكارئانی و وان دهست ب كۆمكوژییهكه دژوار ل سهر كوردێن عهلهوی كر، دهستپێكا بوویهرێ ل رۆژا 19/12/1978ێ بوو وهختا كو د ناڤا «سینهما راستگران» دا پهقینهك چێبووی، ئهو پهقین ب دهستێ دهولهتێ و ئالیێن راستگر هاتبوو پلان كرن، ژ بۆ كو هێجهتا كۆمكوژیێ بهێت درست كرن و ب ڤێ هێجهتێ ئێریشێن ل سهر تاخێن كوردان دهستپێكرن، ل ههمان رۆژێ 3 كوردێن عهلهوی هاتن كوشتن و تركێن سوننه نههێلان جهنازهیان راكن و ل مزگهفتێ بشوون، د ناڤبهرا كوردان و راستگرێن تركێن فاشێست شهرێ كۆلانان دهستپێكر، ههیا ل هنهك مزگهفتان ژی مهلایێن ترك دهست ب فهتوایێ كرن و دگۆتن:«كی عهلهویهكی بكوژه بهرانبهری 5 حهجانه» و ب ڤی شێوازی مهلایان نهژادپهرستێن ترك ئێخستن ناڤ دژوارهیهكێ دا ل بهرانبهر كوردان، ل ههمان وهخت دهولهتێ پۆلیسێن خوه ژ ناڤا شهر ڤهكشاندن، ژ بۆ كو بێژن پۆلیس بهشداری ڤی شهری نهبوونه، لێ ئهو كهس و گرۆپێن شهر د دان مهشاندن، ههموو نهژاد پهرستێن ترك بوون كو ب راتب د گهل دهولهتێ كار دكرن.
ل 23/12/1978ێ ههموو تاخێن كوردنشین یێن مهرهشێ كهتنه بن ئێریشا ڤان گرۆپان، ههر چهنده گهنجێن كورد خهندهك و ساتر ل سهرێن كۆلانان چێكربوون، لێ ئهو د بێ چهك و دهستهلات بوون و وان نهكاری بهرگریێ ژ خوه بكن ل بهرانبهر تركێن توندرهو، نهژادپهرست و پری چهك، لهوما چهكدارێن فاشێست ب ڤی شێوازی دهست ب كۆمكوژییهكا مهزن كرن.
تركێن فاشێست ژنێن دوگیان، زارۆیێن 9 مههی كوشتن و گهنجهك پهرچه كر و د قازانكێ ده كهلاند
ئهڤ بوویهر ههیا 26/12/1978ێ بهردهوام بوو، ل گۆر ههژمارا فهرمی هاتی دایین، 150 كهس هاتبوون كوشتن لێ یێن د ناڤا بوویهرێ دا ژیایین و بهشداری ڤان بوویهران بووین، ههری كێم «كوشتنا 500 مرۆڤان سهر راست كرنه، 200 مال هاتن وێران كرن، 100 جهێن شول و دكان هاتن شهوتاندن و ب سهدان مرۆڤ بریندار بوون، گهلهك ژنێن ب دوگیان ب زارۆیێن خوه ڤه هاتن كوشتن و گهلهك هاتن رهڤاندن، زولمهكا بێ ههمپا هات كرن».
ژ قوربانییان «دۆندی ئۆنڤهری یا 7 مههـ و نیڤی و ئهسما سۆنای ب زارۆیا خوه یا 9 مههی ڤه» هاتن كوشتن، «ئهلی تراش» هات پارچه پارچه كرن و د ناڤا قازانهكێ دا هات كهلاندن، بێ ههژمار تهجاوز، رهڤاندنا زارۆیان د ڤان رۆژێن بوویهران دا هات ژیان كرن و ل 26/12/1978ێ بوویهر ب داوی بوو، لێ بهلێ ئێدی ل وێرێ چانسێ ژیانا كوردان نهمابوو، بوویهر د ناڤهندا مهرهشێ دا روودا لێ باندۆرهكه مهزن ل سهر باژارۆكێن «پازارجك، ئهلبیستان و باژارۆكێ ئاڤشینێ» ژی كرن چونكه ئهڤ باژارۆك یێن كوردان بوون و گرێدای مهرهشێ بوون.
ئێدی كوردان دهست ب كۆچبهریێ كربوو و شوونواریێن خوه ب جهـ هێللان و گهلهك چوون تركیێ و زێدهتری نیڤهكێ ژی چوون ئهورۆپایێ و ئێدی ههژمارا كوردان ل مهرهشێ كهته ئاستهكی ههری كێم، ژبلی ڤێ كۆمكوژییێ ل سهنتهرێ باژار، ترك دهستهلات بوون و باژار ب تركینیێ هات ناس كرن و ههمان رهوش نها ژی بهردهوامه.
هندهك رۆژنامهڤانان یێن ب ناڤێ «ردوان ئاكار و جان دۆندار» د ناڤا ئارشیفا سهرۆكوهزیرێ بهرێ «بلند ئهجاوید» ل سهر ڤێ كۆمكوژییێ بهلگهیێن دهولهتی یێن رهسمی دهرخستن، یێن كو ئهڤ بوویهر كری د وێ بهلگهیا فهرمی دا ناڤێن وان ههبوون، ل دهستپێكا وان سهرۆكێ پارتییا نهژادپهرستا تركیێ مهههپێ «ئهرتوغلول تركهش»، پارلمهنتهرێ مهرهشێ «مههمهد یووسف» و ئهندامێ میتێ «شههاب هـ»، ههر وها پارێزهر «مهتین ئا» و تاوانبارێ مهزن و سهرهكه «ئۆكاش شهندیلهر» كو پشتی بوویهران ناڤێ «كهنگهر» ل خوه كربوو، ڤان كهسان ئهڤ پلانا كۆمكوژییێ چێكربوون و شهندیلهر ب دهستێ خوه ب رێڤه دبر.
كۆمكوژییا مهرهشێ، پرۆژهیا ئهقلییهتا دهولهتا تركیێ بوو كو ئهڤ ئهقلییهت ههیا رۆژا مه یا ئیرۆ ژی بهردهوامه، ئهڤ ئهقلییهتا دهولهتێ یا قركرنا مللهتان و گوههرینا دهمۆگرافییا كوردستانێ، وهكه دهستپێكهكێ بوو، د بهرانبهری ڤێ ئهقلییهتێ یهك رێ ههیه و ئهو ژی مللهتێ كورد ل نرخێن خوه یێن نهتهوهیی خوهدی دهركهڤیت و ژ خهتا خوه یا كوردستانیبوونێ تهعویزێ نهدهت، ژ بهر كو هێزا كو دێ ڤی ئهقلییهتا كۆمكوژ راوهستینیت، ئهوه كو مللهت ئسرارێ ل سهر ههبوون و ئازادییا خوه بكهت.