فوئاد ئۆنەن
بەشا2: رۆژئاڤایێ کوردستانێ د ناڤ باکورێ سوورییێ دا ڤەشارتن.
2-کوردستان د ناڤ چار دەولاتان دا پارچە بوویە. ھەر پارچەیەک خوەدیێ چاند و زاراڤەیەک جودا و سیستەمەکێ جودا یێ سیاسییە. ل گۆر جەنابێ تە ژ بۆ هەموو کوردستانێ سیستەمەک کو مرۆڤ داخواز بکەت ھەیە، یان ل گۆر تە کوردستان دڤێت چاوا بهێتە رێڤەبرن ب کیژان سیستەم و دەزگەھان؟
سیستەمێن رێڤەبرنێ ل گۆری راستیێن نەتەوەیان و مەرجێن جیھانی دهێنە دانان. نەتەوە ژی د پێڤاژۆیەکا دوور و درێژ دا ژ لایەکێ ڤە ئاڤا دبن و ژ لایەکێ دی دا تێنە ئاڤا کرن. ئانکو د تەڤایا نەتەوەیان دا تایبەتمەندییێن ئاڤابوویی ویێن ئاڤاکری ھەنە. سیستەمێن رێڤەبرنێ خوە دسپێرن وان راستیێن ئاڤابوویی و ئیرادەیا ئاڤاکەران. گەر ل ڤێرە ئەم نەتەوەیێن ئۆتۆکتۆن “رەسەن” و ئالاکتۆن ژ ھەڤ جودا بکەین ئەم دکارین بێژین کو د نەتەوەیێن ئالاکتۆن دا ئاڤاکەری، د یێن ئۆتۆکتۆن دا ئاڤابوویین ئێکلاکەرە. ھەمان تشت د سیستەمێن رێڤەبرنا نەتەوەیان دا ژی ھەیە. ژ بەر ڤێ یەکێ یە کو سیستەما رێڤەبرنا ئەمریکایێ یەکانەیە و سەدەما وێ ئالاکتۆنی یا “نەتەوا” ئەمریکا یە. دەولەتەکا یەکگرتی کو ژ 51 ژێردەولەتان پێک دهێت خوە دسپێریت پێڤاژۆیا ئاڤاکرنا ڤێ نەتەوەیێ. د شیاندایە ھەمان تشت ژ بۆ سیستەما سەروەرییا ترکان ژی بهێتە گۆتن. ئەڤ سیستەمە ژی د پێڤاژۆیا ئاڤاکرنا نەتەوەیەکا ئالۆکتۆن دا هاتیە دانان. د جوگرافیەکا پر نەتەوە و پر وەلات دا ئاڤاکرنا نەتەوەیەکا ئالۆکتۆن ب سیستەمەکێ جینۆسایدکرنێ دهێتە ئاڤاکرن. لەوما سیستەما سەروەرییا ترکان ل دنیایێ سیستەمەکێ ئاشکەرا جینۆسایدکەرە.
ئالۆکتۆنێن ئەفریقا باشوور ژی ل سەر ئۆتۆکتۆنێن وێ دەرێ سیستەمەکێ جینۆسایدێ ئاڤا کربوون. لێ دشێم بێژم کو سیستەمێ سیاسی یێ ترکیێ ژ سیستەمێ نژادپەرەستی یا ئەفریقا باشوور ژی جینۆسایدترە. وەکو ئەنجام ئەم ل کیژان سیستەما رێڤەبرنێ بنێرین ئەم دێ بینین کو دیرۆکا ل پشت وان و ئیرادەیا ئاڤاکەران د شکلێن سیستەمان دا ئێکلاکەرە.
ئەم بهێنە سەر سیستەمەکێ رێڤەبرنێ ژ بۆ تەڤایا کوردستانێ:
A- سیستەمێ کو مرۆڤ داخواز بکەت سیستەمێ کوردستانا سەربخوە و یەکگرتی یە. لێ نها ئەم ژ وێ ئارمانجا خوە یا ستراتەژیک دوورین. حەتا ئەم بگەهینە وێ ئارمانجێ ئەم دێ گەلەک سیستەمێن رێڤەبەرییێ ل پارچەیێن کوردستانێ بینین و ئەم دبینین ژی. ل باشوور سستەما رێڤەبرییێ یا 50-50 یێک ژ وان بوو. سیستەمەک نە ئاسایی و نە نەتەوەیی بیت ژی د ئاڤاکرنا باشوور دا وی سیستەمی رۆلەکێ ئەرێنی ژی گێرا. نە دییارە کو ئەو سیستەم دێ بەر ب چ ڤە چیت. ب سەدەما کو نە دەولەتەکا سەربخوە یە لێ د شکلی دا فەدەرال، د پراکتیکێ دا وەکو کۆنفەدەرال خویا دکەت ئەم نەشێین ڤی سستەمی وەکو مۆدێل بنرخینن. لێ ئاشکەرایە کو ئەڤ شکلە ب سۆسیۆلۆژییا کوردستانێ و بالانسا ھێزێن ناڤخوە و دەرڤە و ب ئیرادەیا ئاڤاکەران ڤە گرێدایی یە و دەمکی یە.
ل رۆژئاڤایێ کوردستانێ سیستەما رێڤەبرنێ یا کانتۆنان ژی نموونەیەکا نەدیتی یە. سیستەما کانتۆنان ب ئارگومەنتێن دژە نەتەوە ھاتبیتە ئاڤاکرن ژی ل سەر کانتۆنان سنۆرێن رۆژئاڤایێ کوردستانێ دییار بووبوو. لێ پشتی ڤێ دییاربوونێ ئیرادەیا ئاڤاکەران ژ نوو ڤە سنۆر نەدییار کرن و رۆژئاڤایێ کوردستانێ د ناڤ باکورێ سوورییێ دا ڤەشارت. دڤێت مرۆڤ د شکلێن سیستەمێن رێڤەبرییێ دا نە دۆگماتیک “سەرهشک” بیت. د ئاڤاکرنا ھەر دەولەتەکێ دا شکلێن نوو دشێن دەرکەڤن.
B- ل کوردستانێ پێتر ژ دو ھەزار سالانە کو دەولەتەکا ناڤەندی ئاڤا نە بوویە. لێ کوردستان چ جاران ژ دەولەتان ژی خالی نەبوویە. ژ لایەکێ ھەر جورە دەولەتەکا داگیرکەر کەتە کوردستانێ. لێ سەروەرییا ڤان دەولەتێن داگیرکەر سەروەرییەکا دەرەکی یە. حەتا د سەدسالا 19ێ دا ژی داگیرکەری دیاردەیەکا دەرەکی مایە. ژ بەر ڤێ یەکێ ژ لایەکێ دی ل کوردستانێ گەلەک فۆرمێن ژێردەولەتی حوکم کرینە کو ئەڤە شکلێن رێڤەبرنێ یێن خوەمالی نە. گەلەک خوەندەڤانێن مە ل نەبوونا دەولەتەکا ناڤەندی دنێرن و وسا ھزر دکەن کو میراتەکا مە یا خوە ب خوە رێڤەبرنێ نینە و د وارێ خوە برێڤەبرنێ دا ژی خوە مەحکوومێ ژ سفرێ دەستپێکرنێ دبینن. ئەڤە نەرینەکا ئۆریانتالیستە “رۆژهەلاتناس”. مە تێرا خوە میراتەکێ سییاسی و خوە برێڤەبرنێ ھەیە. عەشیرەتی، میرنشینی، کۆنفەدەراسیۆنا عەشیران، میرێ میرانی، کۆنفەدەراسیۆنێن میران و گەلەک شێوازێن دی یێن ھەرێمی د وارێ خوە ب رێڤەبرنێ دا میراتەک دەولەمەندە.
C- ژ نھا دا ژ بۆ سیستەما رێڤەبرنێ یا کوردستانەکا سەربخوە و یەکگرتی ئەم نەکارین سیمایەکێ سییاسەتان فەرز بکەین ژی، ئەم دکارین چارچۆڤەیەکێ ژ بۆ دانین.
– ئەڤ سیستەم دڤێت ب رەسەناتییا نەتەوە و وەلاتی ڤە ل ھەڤ بهێت. دڤێت ئیرادەیا ئاڤاکەر ڤان رەسەناتییا بن پێ نەکەت. ئەم ژ نوو دا نەتەوەیەکێ ئاڤا ناکەین. ئیرادەیا ئاڤاکەر نە ئافرینەرا نەتەوێ یە. ئیرادەیا ئاڤاکەر ژ بۆ نەتەوەیەکا ھەیی رێیا خوەبرێڤەبرنێ ڤەدکەت ئانکو رزگارکەرە.
– ئەم نەتەوەیەکا دەرەنگ مایینە د دەولەتبووینێ دا. ئەڤە ژ بۆ مە رەوشەکا نەرینی یە. نەتەوەیێن دی د سەر دەولەتێن خوە را ل سەر ستێجا دیرۆکێنە. ئەم حەتا نها ب ھەزاران خۆرتێن خوە فیدا دکەین ژ بۆ کو بشێین دەرکەڤینە سەر ستێجا دیرۆکێ. لێ د ھەر نەرینیەکێ دا ئەرێنیەک ژی ھەیە. ب گشتی دەولەتێن ھەیی ب شکلێن دەستهەلاتدار، تۆتالیتار “زۆردار” ھاتینە ئاڤا کرن. پشتی شەرێن ناڤخوەیی یێن ب دەھان سالا گهشتینە شێوازێن پردەنگ و پررەنگ. سیستەما رێڤەبرییا کوردستانێ دڤێت یەکەمجار پررەنگ و پرردەنگ بیت. وەکو نموونە ئەڤ دەولەتێن ھەیی ژ بۆ کو زمانەکێ فەرمی دروست بکەن گەلەک زمان و زاراڤا ژ ناڤ دبەن. ئەم دکارین رێزێ ل هەموو زاراڤەیێن خوە و زمانێن کەمەنەتەوەیێن کوردستانێ بگرین کو سیستەما خوە ل سەر پر زمانی و پر زاراڤەیی یێ ئاڤا بکەین.
– کوردستانا سەربخوە و یەکگرتی دڤێت نە مەرکەزی بیت و د ناڤخوە دا گەلەک شێوازێن خوە ب خوە رێڤەبرنێ بحەوینیت. ل گۆر شەرت و مەرجێن دامەزراندنێ و پێڤاژۆیا تێکۆشینێ د ناڤ پارچەیان دا فۆرمێن فەدەرال، کۆنفەدەرال، ھەرێمێن ئۆتۆنۆم، دکارن ببنە پارچەیەک ژ مۆدێلا رێڤەبرنا مە.
-کۆنگرەیا نەتەوەیی دڤێت ڤالاهییا بێدەولەتییێ داگریت و وەکو دەولەتا سباهی ژ ئەڤرۆ بهێتە پرۆگرامکرن. کۆنگرەیا نەتەوەیی دڤێت ببیتە ناڤونیشان ژ بۆ گەنگەشێ و چارەسەرکرنا ڤان کێشەیان.
