رێخستنا پەروەردێ، زانست و چاندێ یا نەتوەیێن یەکبوویی «یۆنسکۆ»، سالا 2000ێ ، 21 شوباتێ وەک رۆژا زمانێن دایکێ راگھاندبوو. ھەروەھا ئەڤ سالە رامانا رۆژا زمانێ داییکێ ھێژتا کوورتر دبیت، ژ بەر کو نەتەوەیێن یەکبوویی سالا 2019ێ وەک سالا زمانێن ھەرێمی راگھاندبوو.
ل گۆرا بەلگەیێن نەتەوەیێن یەکبوویی، د ناڤا دو حەفتیان دا زمانەک ل گەل چاند و جڤاکا خوە ژناڤ دچیت. د جیھانێ دا زیدەتری 40% یا زمانا د بن گەفا ژناڤچوونێ دا نە. ل جیھانێ ب زێدەتری 7 ھەزار زمانا ئاخفتن دهێتە کرن.
د جیھانێ دا وەلاتێ کو پیتر ژ هەموویان زمان لێ تێنە ئاخاڤتن پاپەو گنەیە. نفووسا ڤی وەلاتی 8 ملیۆنە ، لێ ژ 800 زمان زێدەتر لێ تێنە ئاخاڤتن.
زمانێ کوردی ژی د بن گەفا ژناڤچوونێ دایە. تایبەتی ھندەک زاراڤێن کوردی وەک پێڤاژۆیا ژناڤچوونێ دهێنە قەبوول کرن.
نەتەوەیێن یەکبوویی د دەربارێ زمانێن کو نەتەوە و ھندەک پێکھاتی ب کار تینن دا رێکەفتنەک ئەنجام دایە. ترکیا ژی ئەڤ رێکەفتنە ئیمزا کریە.
د پەیامێ دا دبێژیت کو، دەولەت دڤێت زەمینەکی ژ بۆ زمانێ پێ دهێتە ئاخافتن و چاندا ھەیی ئاڤا بکەت، لێ نابیت ئەڤ چەندە گەفا ل سەر یەکتا دەولەتێ دروست بکەت.
ئیرۆ 80% د وارێ بکارئانینا ئینتەرنەتێ دا 10 زمان تێنە ب کارئانین و بەرفرەھی دەرفەتا ب کارئانینا ئینتەرنەتێ د ڤان زمانە دا ھەیە.
ل گۆرا بەلگەیێن نەتەوەیێن یەکبوویی ل ترکیا 18 زمان یان ب تەمامی ژ ناڤچوونە یان ژی د بن مەترسیا ژ ناڤچوونێ دا نە. ژ ڤان زمانان 3 زمان ب تەمامی ژناڤ چوونە. ئوبک، ملاژسۆ و یونانیا کاپادۆکیا ژ ڤان زمانەنە.
زمانێن ھەرتەڤن، ملاژسۆ ژ مالباتا زمانێ سوریانی نە. تورۆیی ژی بەشەک ژ سوریانیە و بەر ب ژناڤچوونێ ڤە دچیت. ژ بلی ڤان زمانان، لادنۆ، گاگاڤوزی، رۆمان، ئەرمەنیا رۆژئاڤایی، ھەمشینێ، لازی، یونانیا پۆنتوسی، ئابازی ژی ناڤا زمانێن بەر ب ژناڤچوونێ دانە.
ل باکورێ کوردستانێ د گەلەک جھان دا و تایبەتی د قۆتابخانان دا ئاخاڤتنا گەلەک زارۆکان یا ترکی ئالۆزە و ئەڤ دبیتە سەدەم کو نکارن پەروەردەیەکا باش ببینن.
د دەستوورێ ترکیا دا هاتیە، زمانێ دایکێ یێ ھەموەلاتیێن ترکیا ترکیە. ل گۆرا دەستووری ژ بلی ترکی ب زمانەک دی پەروەردە نایێ کرن. ترکیا ل گۆر پەیمانا لۆزانێ دبێژیت: ل ترکیا پێکھاتیێن ئۆلی یان پێکھاتیێن نە مسلمان دکارن ب زمانێن خوە قۆتابخانا ڤەکن.
سالا 2002-2003یێ ل ترکیا قانوون ھاتە گوھەرتن د قانوونا نوو دا دبێژیت: ب مەرجێ نە ل هەمبەر پارچەبوونا یەکتیا دەولەتێ بیت، پێکھاتیێن ترکیا دکارن کورسێن زمانی ڤەکەن و کورسان دا زمانێ خوە یێ دایکێ ب کاربینن.
وەکە دن زمانی کوردی وەکو دەرسا بژارتە د قۆتابخانان دا ھاتە قەبوول کرن. واتە ئەگەر خوەندەڤان بخوازن وەک دەرسەک ھلبژارە دکارن د دبستانان دە فێری زمانێ کوردی ببن.
بێ گومان ل سەر پرسا بکارئانینا زمانێ کوردی گەلەک تێبنی ھەنە. ژ بەری ھەر تشتەکێ پارتیێن سیاسی گەلەک کێم زمانێ کوردی ب کارتینن، ھندەک لایەنێن وەک ھەدەپێ ھەموو جڤین، سەمینار و ئاخاڤتنێن خوە ب زمانێ ترکی دکەن. د راستیا خوە دا ل گەلەک باژێرێن کوردستانا باکور رۆژانە د ناڤ خەلکی دا زمانێ کوردی ناهێتە ب کارئانین.
وەک میناک دەما مرۆڤەک کورد ژ بەشەکێ دی یێ کوردستانێ بچیتە دیاربەکرێ د ژیانا رۆژانە د بازاران دا پێ ناحەسیت کو دیاربەکر باژێرەک کوردی یە. راستە دەولەتێ زمان قەدەخە کر گەلەک جارا ئاخاڤتنا زمان و حەتا گوھدارکرنا موزکا کوردی قەدەغە بوو، لێ نھا ئەو قەدەغە ل سەر ب کارئانینا زمانی نینە و کورد، دەزگەھێن کوردا، نڤسکارێن کوردا و پارتیێن سیاسی یێن کوردا ب ئاوایەک پێوست گرنگیێ نادنە زمانێ کوردی. ل باکور د ڤێ دەربارێ دا ژ بلی سیاسەتا دەولەتێ، دڤێت کورد ب خوە بەرچاڤرە دەرباس بکەن و زمانێ خوە ژبیر نەکەن.
حەتا د گەلەک مالان دا کورد ب زمانی ترکی دئاخڤن، ما ئەڤە ژی نە کێماسیەکا مەزنە؟ نابیت مرۆڤ هیچ سەدەمەکێ بۆ بکار نەئانینا زمانی پەیدا بکەت. ل باکور زمانێ رۆژانە د ناڤا دەزگەھێن سڤیل و پارتیێن سیاسی دا مخابن ترکیە. ئەڤ یەک هەلبژاردنەکە.
