چیرۆکا شەشەمین: چ ب سەرێ زەرییا جزیری “دیجلە فراتێ” ھات

دیجلە کچەک بوو کو د ناڤ ئاخا جزیری دا مەزن ب بوو. ئەو زراڤ و درێژ بوو، لێ مینا پیلایێ خوەدی ئیرادە و ھێزەکا جەستەیی بوو. د 1989ێ دا، دەما کو ئەو تەمەن 14 سالی بوو، ئەو ب رێبازا رەڤاندنێ یا کو ژێ را دگۆتن قانوونا لەشکەری ئانین ناڤا پەکەکێ دا. دووڤ را ژی ئەو ب دلسۆزی دمینیتە ناڤا گەریلایان. ئەو ژ یەکەمین فەرماندارێن لەشکەری یێن ژنێن پەکەکێ دهێتە حەسباندن. د سالا 1991ێ دا دەست ب ئەرکێن فەرمانداریێ دکەت. ئەو د شەری دا پێشەنگ بوو، ھەمان دەم ل سەر یەکینەیێن زلامان ژی فەرمانداری دکر. د ناڤا خەباتێ دا مینا ستێرەکا گەش بوو. لێ چیرۆکا وێ یا زەربە ل ژییانا وێ خستی پشتی سالا 1997ێ دەما لگەل عەڤدلا ئۆجەلان چوویە شامێ دەسپێکر.

دیجلە ب سالان د شەرا دا مایە، بریندار بوویە و بەشداری د دەھان چالاکیێن مەزن دا کربوو. ژ بەر ڤێ پاشخانا خوە یا قەهرەمانیێ ئەو وەسا هزر دکەت کو ژ بەر ڤان تایبەتمەندییان، دێ گەلەک زێدە حەز ژ وێ هێتە کرن و وەکو بهاپیدان ب وێ دێ ئۆجەلان ژ بۆ شاندێن مەزنتر وێ ئامادە کەت. لێ، ژ فەرماندارا قادا شەری یا بژارە ل شامێ رەوش باش برێڤە ناچیت. خەیالێن کو ھێڤیدکرن یەک ژی دەستڤە نەئینا. ژ بەر کو جیھانا کو ئۆجەلان ژ خوە را ئاڤا کری گەلەک جودایە.

بنگەھا پیڤانا ئۆجەلان یا ژ بۆی ژنێ ئەوە کو ب ترکی بپەیڤیت، باژێری بیت، ب جەسەدێ خوە جوان و سەرنجراکێش بیت و ئۆجەلان بێختە ناڤەندا ژییانا خوە. ژنێن خوەدی ڤان تایبەتمەندیێن کو ئۆجەلان ژێ حەزدکەت، ل قۆتابخانا ناڤەندی یا پارتیێ د دەرسان دا ئۆجەلان ب بەردەوامی دگەلدا دئاخڤیت، مەزن دکەت و پێشیا وان ڤەدکەت و ئەرکدار دکەت. پشتی کو ژ دەبستانێ دەردکەڤن، یێن کو ئۆجەلان دخوازیت وان پێشبێخیت؛ وان رێدکەت خانیێن ب ناڤێ “خانیێن کۆنسانتراسیۆنێ” و پاشان ژی، ژ بۆ دەمەکێ دییار، وان رێدکەت دەڤەرێن جھێ رەنگێن رۆژئاڤا. ئۆجەلان ژنان، نەمازە ژنێن کو ھێڤیێن وان ھەنە کو وانا ئەرکدار بکەت د ڤان قۆناغان را دەرباس دکەت.

دیجلە ڤانا ژ نێزیک ڤە دبینیت. پشتی کو 3 مەھ و نیڤا ل دەورەیەکا پەروەردێ دا دمینیت ئەو دیسا ژ بۆ قادا شەرێ بۆتانێ دهێتە شاندن. دیجلە دبینیت کو حەژ گوندیا ناهێتە کرن و کەسەکێ کو ژ لایێ ئۆجەلان ڤە تێتە نرخاندن دڤێت باژێری بیت و کەسەک بیت کو ب ترکی بئاخڤیت. دیجلە ژ ھەلوەستا رێخستنا کو ب سالان تێدا کار کریە و کەسێ کو ئەو وەکی رێبەر ددەتە دیارکرن ئانکو ئۆجەلان گەلەک باندۆرەکا نێگەتیڤ دبینیت و د وارێ دەروونی دا گەلەک برینان دبینیت. پاییزا 1997ێ ڤەدگەریت چیایان و دچیتە ھەرێما گابارێ. برینێن وێ ھەر کو دچیت کوورتر دبن. ئەو فکرێن خوەیێن د دەربارێ ئۆجەلان و تشتێن کو وێ ل شامێ دیتی د گەل دەردۆرێن خوە یێن نێزیک دا باس دکەت. ئەو ناخوازیت ئێدی د پەکەکێ دا بژیت. ئەو ب ڤی مەبدەئی باوەر دکەت کو نەیا دروستە کو مەرۆڤ خزمەتا تشتەکێ بکەت کو باوەر ژێ ناکەت. ئەو ل گابارێ فەرماندارا یەکینەیا ژنانە. ئەو ب بەهانەیا کو دێ رەڤیت دهێتە گرتن. ئەو د پێڤاژۆیەکا لێپرسینا گران دا دەرباس دبیت. د لێپرسینێ دا، ئەو ئاشکەرا دبێژیت “ژ بۆ کو من ترکی باش نەدزانی و ئەز نە ل گۆری پێڤانێن ئۆجەلان یێن جەسەدی بووم ئەز زوو رێکرمەڤ شەری. ئۆجەلان یێن گوندی تەنێ ژ بۆ شەری بکار دئینیت”. ئەو دبێژیت من بکوژن، ژ بەر کو مایینا د ڤێ رێخستنێ دا وەک مرنێ یە. رۆژەکێ د مەھا نیسانێ دا، پێشی گۆرا وێ ب وێ ددەنە کۆلاندن و جلێن وێ ژبەر دکەن. لێ، ئەو ئارامە، ب پۆرا خوە یا زەر و چاڤێن پچووکێن گەش، ل چییایێ گابارێ مرنێ پێشوازی دکەت. گومانکرن ژ شێخێ تەریقەتێ و ب عەلەنی رەخنە کرنا وی بەرێ دیجلێ دا مرنا سار و ب تەنێ.

دبیتە کو هەگەر دیجلە ئۆجەلان نەدیتبا، ئەوێ ب سالان د ناڤ رەفێن پەکەکێ دا شەر کربا، و دبیت کو د پەڤچوونەکێ دا ژی ژیانا خوە ژ دەست دابا، و وێنەیێ وێ یێ وەکی شەھید دیجلە ل دیواران هاتبا دالقاندن. لێبەلێ، دیجلە وەکی خائین ھاتە راگەهاندن.

دەولەتا ترک  چاوا گۆرێن گەریلایا خەراب دکەت و بێرێزی پێ دکەت. پەکەکە ژی ھەمبەر گۆرێن کەسێن کو وان کوشتی یان ژی یێن بخوە خوە کوشتی وەکو دەولەتا ترک بێرێزی پێ دکەت و وان ل جهێن بەرزە دڤەشێریت یانژی وان د هاڤێژیتە بەر تەیر و گوورگان.

چیرۆکا حەفتەمین: چما سۆرگوول ھاتە دارڤە کرن؟

چیرۆکا بەتوول جیجیم، ئانکو سۆرگوولێ، نە مینا یا کەسەکێ دی یە. ئەو ژ بەر سەدەمەک سیاسی نەھاتە دارڤە کرن، وێ هیچ رەخنەک سیاسی-رێخستنی ژی نەبوو، بەتوول جیجیم تەنێ ژ بەر کو پرسگرێکێن دەروونی ھەبوون ھاتە دارڤە کرن.

بەتوول جیجیم ژ بینگۆلێ بوو و خوەندەکارا فاکۆلتەیا یاسایێ یا زانینگەھا ستەنبۆلێ بوو. بەتوول ل زانینگەھێ پەکەکێ ناس دکەت و ژ بۆ پەروەردەھیەکا دەم کورت دچیتە سووریێ. ئەو د داویا سالا 1992یێ دا دیسا دهێتە شاندن ژ بۆ ستەنبۆلێ. ئەو ل وێ دەرێ ژ لایێ ئیعتیرافکارەکێ ڤە دهێتە ناسکرن و وێ ددەتە گرتن. بەتوول راستی ئیشکەنجەیەک گران دهێت، لێ ئەو ناڤێ خوە یێ راستین ژی نابێژیت. ژ بەر کو نەجدەت مەنزر، رێڤەبەرێ پۆلیسا یێ وی دەمی، نەچار دبیت کو وێنەیێ سۆرگوولێ ل مەدیایێ بەلاڤ بکەت، مالباتا وێ وێنەیێ کەچا خوە د رۆژنامەیان دا دبینن و وەکی مالبات سەرەدانا وێ کر. ترکان ئیشکەنجە و زەختێن گەلەک دژوار ل وێ کرنە. دەروونێ وێ وێران بوویە. ژ بەر کو هیچ بەلگەیەکێ ئیسباتکری ل سەر وێ د دەستێ دەولەتێ دا نینە، ئەو د ناڤبەرا دو سالان دا دهێتە بەردان. دەما کو ھاتیە سەربەست بەردان ئەو ڤەدگەریتە قادێن گەریلایا. دهێتە ئەیالەتا گارزانێ. لێ ئەو نەشیابوو تراژیدیێن زیندانێ ژبیر بکەت. ل چیا ژی تۆشی زەختەکا مەزن دبیت لەورا ژی پسکۆلۆژییا وێ خەرابتر دبیت. نیشانێن وێ یێن نەخوەشیا دەرۆنی یا ب ناڤێ شیزۆفرینیایێ دەسپێ دکەن. ئەو ل باشوورێ کوردستانێ یە و سۆرگوول پێدڤی بزیشکێن دەرۆنی یە. رێڤەبەرەک ژن ژ بۆ چارەسەرکرنا وێ پێشنیارێ ددەتە عەڤدلا ئۆجەلان کو سۆرگوول بچیتە شامێ خوە دەرمان بکەت. لێ ئۆجەلان ب گۆتنا “کارێ من نە ئەوە خوە ب دیناڤە مژوول بکەم ” کارڤەدانێ نیشان ددەت. سۆرگوول ژنەک پر ژیرە، ژ بەر ئیشکەنجەیا کو وێ دیتی ژ پرسگرێکێن دەرۆنی ئازار دکێشا. سۆرگوول ب سالان ل گەل وان پرسگرێکێن دەروونی دا دمینیت.

د داویێ دا، ئەو د 1997ێ دا ل ھەرێما سلێمانیێ باژارۆکێ قەرەداغێ  دهێتە کوشتن.

چیرۆکا ھەشتەمین: بۆچی مرۆڤ خوە دشەوتینیت؟

ڤیان سۆران (لەیلا ڤال) یەک ژ وان ناڤانە کو ژ لایێ پەکەکێ ڤە وەکی سەمبۆل ھاتیە چێکرن. مەرتالەک ووسا پیرۆز ھاتیە بکارئانین کو گەر ھوون بپرسن چما ڤیانێ خوە شەوتاند، ھوونێ ب خیانەتکار هێنە تەوانبار کرن. لێبەلێ، د تەمەنێ 24 سالیا خوە دا، ناهێتە قەبوول کرن کو خوە شەوتاندن وەکی چالاکییەک بەرخوەدانێ بهێتە دیتن. دهێتە فام کرن کو گەر مرۆڤ خوە د ناڤا دژمنی دا بشەوتینیت، د پەڤچوونەکێ دا ژ بۆ کو نەکەڤیتە دەستێ دژمنی خوە دا خوە بکوژیت. لێ ژ بۆ خوەپێشاندانا خوە شەوتاندن دهێتە واتەیا کو د ئەنجاما تەنگاسیەکا دەرۆنی دا ئەڤ بوویەرە رووددەت. د ناڤبەرا ژنێن کو ب عاجزبوونا ژ مالباتێن خوە، خوە شەوتاندنە دا، ژنێن کو خوە ب عاجز بوونێ کوشتنە، ژنێن کو دزانن ژ بێھێڤی بوونێ خوە شەوتاندیە و دناڤبەرا شەوتاندنا ڤیان سۆران دا تێکلیەک ھەیە. ڤیان سۆران ژ بەر کو نەدکاری ھێزێ ل ژییانێ بکەت و دناڤا دەرۆنی خوە کێم دیتنێ دا دژییا لەورا خوە شەوتان.

 ڤیان سۆران ژنەکا جوانە کو ل سلێمانیێ د سالا 1981ێ دا ھاتییە سەر دنێ. ژ بەر کو ئەو تەنێ ژ سلێمانییێ بوو، ھێژ د 19-20 سالیا خوە دا، هندەک بەرپرسیاریێن کو ئەو نەدشییا دەرحەق وان دەرکەڤیت پەکەکێ خستنە سەر ملێن وێ. ئەو د “پەکەکا باشوور” دا دبیتە رێڤبەر و دکەڤیتە ناڤا رێڤەبەرییا پەکەکێ دا ژی. پرۆپاگاندا ئیدەۆلۆژیکا پەکەکێ ل ناڤا کادرێن خوە دا دکەت و دبێژیت “ژیان خرابە ھەستێن مرۆڤان ژی ژییانا مە  قرێژی دکەت.” د تەمەنەک گەنج دا، ڤیان کەتە ناڤبەرا بەرپرسیاریێن سیاسی، پێکئانینا کەسایەتیا خوە و ژنبوون و پرۆپاگاندایا ھەستییاریێ. ڤیانێ ژی ژ بۆ خوە ژییانەکا رێخستی فەرز دیت، دڤێت ڤیان کامل بیت، دڤێت ئەو کێمووکاسییێن مرۆڤی نیشان نەدەت. ب بەردەوامی خوە رەخنە دکەت و دخوازیت داستانا کاملبوونا خوە بئافرینیت. ھەول ددەت کو بێی کێماسی بیت لێ ئێدی ڤیانێ ئێدی نەدکاری ھەبوونا خوە راگریت.

ڤیان سۆران کەتیە رەوشەکا نەباش دا. خوە خستییە بن بارەکێ خەیالی دا. ڤیان سۆران ژ بۆ بلند بوونەکا مەزن نامەیەکێ دنڤیسیت و د 6ێ شوباتێ دا خوە ل ھەرێما حەفتەنینێ دشەوتینیت. ڤیان سۆران د نامەیا خوە دا دبێژیت: “سەرۆکێ من چالاکییا من ژ بۆ رەخنەکرنا رێھەڤالتیا منا کێمە، دا کو خوە ل پێشبەری مرۆڤ و دیرۆکێ ژ شەرمزاریێ خەلاس بکەم.” ھەمان دەم د نامەیا خوە دا، ڤیان سۆران دبێژیت “ژ بەر کو د ڤێ چالاکیێ دا درەنگ مایمە ئەز لێبۆرینێ دخوازم.” راستیا کو کەسەک 24 سالی ژ ژیان و ھەبوونا خوە شەرم دکەت، سەرکەفتنا پەکەکێ یە. چاوا چێدبیت کو ڤان ھەستا د کادرێن خوە دا ئاڤا بکەی کو مرۆڤ خوەکوژییێ وەکو چالاکی ببینیت. مرۆڤ نە ب ژیانێ بەلکو ب مرنێ دهێنە مەیلدار کرن. ھەستێن مرن پەرێستیێ پیرۆز دکەت.

د جەوھەر دا چالاکیا ڤیان سۆران نۆقتەیا کو پەکەکە مرۆڤ ئانیێ، دەستنیشان دکەت. ڤیان سۆران ژ بەر کو تشتێن پەکەکێ لسەر فەرز دکرن نەکاریبوو پێکبینیت خوە شەوتاند.