ئیرۆ سالڤەگەرا 47ێ یا شەهیدبوونا ئێحسان نووری پاشایە. ئێحسان نووری پاشا د سالا 1892ێ دا ل بەدلیسێ ژ دایک بوو. ئەو کورێ عەلی قولی یه، یەک ژ پێشەنگێن عەشیرا جبران یا کوردا یە. وی خواندنا خوە یا سەرەتایی ل بەدلیسێ و پاشێ ژی ئامادەییا لەشکەری یا ئەرزنجانێ، کو ئۆسمانییان ژ بۆی زارۆکێن سەرۆک عەشیران ئاڤا کربوو، ب سەرفرازی ب داوی ئانی، دووڤ را، وی د 1908ێ دا ل ستەنبۆلێ د ئاکادەمیا لەشکەری دا خواندنا خوە دۆماند، وی د سالا 1910ێ دا، د 17 سالیا خوە دا، وەک فەرماندە خواندنا خوە ب داوی ئینا، ئەو تەڤلی ئارتێشا ئۆسمانی بوو، د ناڤ ھەزاران قۆتابیان دا پلەیا یەکەم یا ب پلەیا ئەفسەری د رێزا 27ێ دا دەست خوە ڤە ئانی.
پێڤاژۆیا وەزیفا خوە یا یەکەم د ناڤا لەشکەرێن کو ژ بۆ تەپساندنا تەڤگەرێن نەتەوەپەرەستێن ل دژی ئۆسمانیان ھاتینە شاندن پێک ئانی. ئەو وەکی فەرماندارەکی سەرفراز ل بالکان و ل یەمەنێ ئەرکا خوە یا یەکەم جێبەجێ دکەت، پشتی دەمەکێ کورت شەرێ جیھانی یێ یەکەم دەست پێ دکەت و ئەو ل دژی رووسیایێ د جه‌بهه‌یا رۆژھلات دا شەری دکەت، ئەو د پەڤچوونا ب ناڤێ “نەرمان” دا ب گرانی بریندار دبیت. وی ژ بۆ دەرمانکرنێ دشینن باژێرێ ئەرزنجانێ. ئەو ژ بەر کەش و هەوایێ دەمسالی د بن مەترسییا جەمەدێ دایە و تلیێن وی د سەرمایێ دا دشەوتن. پشتی دەرمانکرنا وی، ئەو د ئارتێشا 9ێ دا دهێتە وەزیفەدارکرن. پشتی ب داویبوونا شەرێ جیھانی یێ یەکەم ئەو ڤەدگەریت ستەنبۆلێ. وی ل ستەنبۆلێ ب رێخستنکرنا ھەڤالێن خوە یێن کەڤن ل دژی حکوومەتا فەرت پاشا سەرهەلدان کر. ئەڤ سەرهلدانە بوو سەدەم کو ھەلوەشینا حکوومەتا فەرت پاشا دەست پێ بکەت. ئەو د وارێ لەشکەری دا ژی کارێ خوە بەردەوام دکەت.
گه‌نه‌رال ئێحسان نووری پاشا و سۆزێن ڤالا یێن کەمالیستان
ئەڤ سەرھلدانا ئێحسان نووری پاشا ژ لایێ «ئیتیحاد-تەرەقی» ڤە بێپار نامینیت و وان پەیوەندی دگەل دا دروست کرن. ب سۆزێن ڤالا یێن کەمالیستان: “ئەم نە ل دژی مافێن گەلێ کوردین. ئەم دخوازین د گەل نوونەرێن کوردان بجڤین و داخوازیێن وان قەبوول بکەین. ئەڤ تێکۆشین تێکۆشینا ئازادیێ یا گەلێن کورد و ترکە. ژ گەلێن کورد و ترکێن TBMM”مەجلیسا مەزن یا نەتەوی یا ترکا” دجڤیت. ” لێ بەلێ، د دەمەک نێزیک دا دهێتە فام کرن کو ئەڤ سۆزە ڤالانە و ئێحسان نووری پاشا پێتر ل گەل رێخستنێن کوردان ئەلاقەدار دبیت. تێکەلیێن وی یێن رێخستنی د گەل جەمعیەتا «تەعالی» و تەرەقی یا کورد هەبوون کو د سالا 1918ێ دا ب سەرۆکاتیا سەیید عەبدولقادر گەیلانی ھاتیە دامەزراندن. ئەو رامانێن خوە یێن نەتەوەیی-سیاسی ب نڤیساندنا گۆتاران ژ بۆ رۆژنامەیا «ژین» کو یا جەمعیەتا کورد تەعالی بوو، دوەشینیت. گۆتارا وی یا ب ناڤێ «پرەنسیبێن وێلسۆن و کورد» ژیوارا وی یا د ئارتێشێ دا دخیتە رەوشەک ب گومان. لێ بەلێ، ئێحسان نووری پاشا ژ ڤان کاران پاشدە ڤەناگەریت.
ڤەکۆلەرێن سیاسی و رۆناکبیرێن کوردێن ل ستەنبۆلێ، د گەل سەرھلدانا کۆچگرییێ رێیا خوە بەر ب کوردستانێ ڤە بر. ب رادیکالیزەکرنا ھەلوەستا کەمالیستان یا ل ھەمبەر کوردان هاوکێشەیا تەڤگەرێن سیاسی یێن کوردێن لیگال و ئاشتیخواز گوھارتن. ئێدی سەردەما تەڤگەرێن رادیکال و نە یاسایی دەست پێ کریە. نێزیکاتی و زەختێن ئینکارکەرێن کو د گەل راگھاندنا کۆمارێ دا ھاتبوون، بوونە سەدەم کو کورد رێبازێن تێکۆشینێ یێن رادیکالتر ھلبژێرن. د 1923یێ دا ل ئەرزرۆمێ، خالد جبران، یووسف زیا بەگ، حاجی موسا موتک و هتد… د بن سەرۆکاتیا سەرۆکێن کورد دا، رێخستنا ئازادی ب نەیاسایی ھاتە دامەزراندن. رێخستن د دەمەک کورت دا بوو ھێلینا ھەموو ئالیێن نەتەوپەرەوەرێن کوردێن کو ژ کەمالیستان بێھێڤی بوونە. ل ھەمی پارێزگەھێن کوردان لقێن ڤێ رێخستنێ ھاتن ڤەکرن. رێخستنا ئازادی؛ بەرەڤاژی رێبازێن نەرم و ئاشتیانە یێن جەمعیەتا تەعالی و تەرەقی یا کوردا بوو، وێ شەرێ چەکداری بنگەھ وەرگرت و ئازادکرنا کوردان کرە ئارمانج.
کوردان د وارێ سیاسی دا رەوشا خوە یا بێ بریارییێ ب داوی کر. جڤاتا ئازادی ب رێخستنکرنا ئەفسەرێن کورد د ئارتێشێ دا سەرھلدانا سەرخوەبوونا نەتەوەیی کرە ھێزا خوە. دەما کو ئێحسان نووری پاشا ل سێرتێ خەبات دکر، ئەو دگەل ڤێ رێخستنێ تێکلدار بوو و د دەمەک کورت دا بوو یەک ژ کەسایەتیێن ھەری گرنگ یێن ڤێ رێخستنێ. دەما کو وی ل سێرتێ وەکی کارمەندێ ئارتێشێ خەبات دکر، ئەو سەرۆکاتیا لقا سێرتێ یا رێخستنێ دکەت. ل سەر ڤێ یەکێ، ئەو ب مەشاندنا نەخشەیا سەرھلدانێ یا رێخستنا ئازادی ب رێخستنکرنا ئەفسەرێن کورد د ئارتێشێ دا، وەزیفەیەکا گەلەک گرنگ تێخیت سەر ملێن خوە.
“ئەز دخوازم ژ بۆ ئازادیا گەلێ کورد خەباتێ بکم. ئەز نکارم وەک زابتێ یەکینەیەکێ ژ بۆ ئینگلیزان خزمەتێ بکەم “
دەولەتا ترک ب بەهانەیا سەرھلدانا ناستووری یا ل جۆلەمێرگێ ئێحسان نووری پاشا د 1924ێ دا دشینیت شەرنەخێ. ئێحسان نووری پاشا ب پلەیا سەرلەشکەر ل شەرنەخێ دهێتە وەزیفەدارکرن. ئەو ڤێ پلەیێ ژ بۆ رێخستنکرنا سەرھلدانێ بکار دئینیت. ئەو د گەل عەشیرەتێن شەرنەخێ پەیوەندیان ئاڤا دکەت و وان ژ بۆ سەرھلدانێ ب رێخستن دکەت. ئێحسان نووری پاشا نەچارە کو ل سەر ئەمرێ کو ب کۆدا “بەپەلە” ھاتیە رێکرن شەڤا کو پلان دێ هێتە جێبەجێکرن بچیتە، ئەلکێ (بەیتولشەباب). راسم بەگ، تەوفیق جەمیل، ھورشت ئەرتووشی و برایێ یووسف زیاد عەلی رزا بەگ، کو د یەکتیا وان دا د ناڤ زابتێن کۆمیته‌یا ئازادی دا بوون، سەرھلدانێ ل ئەلکێ ددەنە دەستپێکرن.
گوللـەیا یەکەما سەرھلدانا شێخ سەعید ل ئەلکێ تەقاندن. لێ بەلێ، سەرھلدان وەکی کو ھاتبوو پلانکرن نەچوو و ئەنجامێن کو دخواست دەرنەخستن. سەرھلدانا ئەلکێ، کو ئەم دکارین د دیرۆکا کۆمارێ دا وەکی سەرھلدانا رێخستنبوویی یا یەکەم ب ناڤ بکەین، د ئاستا ئامادەکرنا رێخستنا ئازادییا د ئارتێشێ دا ھاتە پێشاندان. د ڤێ سەرھلدانێ دا عەلی رزا بەگ ھاتە گرتن. ئێحسان نووری پاشا، ھورشت ئەرتووشی، تەوفیق جەمیل و راسم بەگ دگەل 350 لەشکەران چوونە چیایێن کاتۆ. پشترا، ئێحسان نووری پاشا ب رەنگەک دەمکی ل چیایێ شنگال ب جهـ دبیت. د ڤێ ناڤبەرێ دا، ئینگلیزان پێشنیارەک پێشکێشی ئێحسان نووری پاشا کر کو د گەل وان دا کارێ لەشکەری بکەت. د بەرسڤا ڤێ پێشنیارێ دا، ئێحسان نووری وەھا بەرسڤ دا: “ئەز دخوازم ژ بۆ ئازادیا گەلێ کورد خەباتێ بکم. ئەز نکارم وەک زابتێ یەکینەیەکێ ژ بۆ ئینگلیزان خزمەتێ بکەم .”
رێخستنا خۆیبوون د سالا 1927ێ دا ل لبنانێ ھاتە دامەزراندن، سەرھلدانا ئاگریێ ئۆرگانیزە دکەت و ئێحسان نووری پاشا وەکو سەرۆکێ وێ سەرهلدانێ دیار دکەت.
د ڤێ ناڤبەرێ دا، سەرھلدانا شێخ سەعید ل باکورێ کوردستانێ دەست پێ کر. ئێحسان نووری پاشا ژی دچیتە باکور دا کو بەشداری سەرھلدانێ ببیت، لێ سەرھلدان دهێتە تەپساندن و ئەو ناگەهیتە سەرھلدانێ. ڤێ جارێ، ئەو ڤەدگەریتە باشوورێ کوردستانێ و ل گەل سەیید تاھا نەھری ل رەواندزێ د مینیت. لێ ئێحسان نووری پاشا ئاگه‌هـ ژێ ھەیە کو پێدڤییە بەشداری ل پێشڤەچوونا باکورێ کوردستانێ بکەت. ل سەر ڤێ یەکێ، ئەو دچیتە رۆژھلاتا کوردستانێ ل نک سمکۆیێ شکاک. گاڤا کو سەرھلدانا سمکۆ دهێتە تەپساندن، ئەو دکەڤیتە دەستێ ھێزێن ئیرانێ و وی دبەنە زەنجانێ. ژ ڤێرە، ئەو فرسەندەکێ دبینیت و ب دزی دچیتە باژێرێ خۆی. ئەو بێھنا سەرھلدانێ ژ زۆزانێن سەرحەدێ دگریت و بەرێ خوە ددەتە چیایێ ئاگری. شەرڤانێن کورد، کو پشتی سەرھلدانا شێخ سەعید بەرخوەدانا خوە ددۆمینن، چیایێ ئاگری ژ بۆ خوە دکەنە بنگەھ. نھا چیایێ ئاگری بوویە ناڤەندا سەرەکی یا شەرێ سەرخوەبوونا نەتەوەیی. ئێحسان نووری پاشا دچیتە جھێ کو پێویستە ئەو ل وێرێ بیت، و ئەو ھەم کێرهاتنێ زێدە دکەت و ھەم ژی سەرھلدانێ ب رێ ڤە دبەت. رێخستنا خۆیبوون د سالا 1927ێ دا ل لبنانێ ھاتە دامەزراندن، سەرھلدانا ئاگریێ ئۆرگانیزە دکەت و ئێحسان نووری پاشا وەکو سەرۆکێ وێ سەرهلدانێ دیار دکەت.
كاری بنگەھێن دەولەتا کوردی بئافرینت
سەرھلدان ب راستەراست برێڤەبرنا چالاکیێن رێخستنێ یێن خۆیبوون و تەعیین کرنا ئێحسان نووری پاشا وەکی “نوونەرێ لەشکەری” هاتە دەستپێکرن. ئێحسان نووری، رێکخەرێ لەشکەری یێ ژێھاتی، ب رێخستن کرنا ھێزێن ل بن ئەمرێ برۆیێ حەسکێ تێل، کو وەکی ئیبراهیم پاشا دهێتە ناس کرن، کاریبوو بنگەھێن دەولەتا کوردی بئافرینت. ئێحسان نووری، کو ژ لایەکێ ڤە چالاکیێن لەشکەری ژ نوو ڤە ساز دکەت، ژ لایەک دی ڤە، ب سەرۆکوەزیر، وەزیر، ئالا، ئارتێش و رۆژنامەیا خوە ڤە ل ئاگریێ رێخستنەکا دەولەتا کوردی ئاڤا کر. د بن سەرۆکاتیا برۆ حەسک دا سازیێن جووربەجوور یێن رێڤەبەریا سڤیل ھاتنە دامەزراندن. رۆژنامەیا ب ناڤێ “ئاگری” ب دەرفەتێن گەلەک کێم ھاتە وەشاندن. سیستەمەک بێتێل (لاسلکی) ھاتیە ساز کرن. د لووتکەیا ئاگریێ دا ئالا کوردستانێ یا سێ رەنگ ھاتە بلندکرن. چیایێ ئاگری گوندێ “کورداوا” وەکی پایتەختا کۆمارا کوردا راگەهاند. وی پارێزگەر و قایمەقام دەستنیشان کرن کو نوونەرتیا حکوومەتا کوردی یا سەربخوە ل ئاگری و ناڤچەیێن وێ بکەن. سەرخوەبوونا نەتەوەیی یا کوردا، کو تەڤی ھەموو دەستوەردانێن دەولەتا ترک پێشڤە دچوو، د سالا 1928ێ دا دەرباسی قۆناغەک نوو بوو. دەولەتا ترک خواست ئەو تەکتیکێن د سەرهلدانێن دی یێن کوردان دا جێبەجێ کری، ل ئاگریێ بجەربینیت و د گەل ھێزێن کوردی دا دەست ب دانووستاندنان کر. مەجلیسا مەزنا نەتەوەیی یا ترک کۆمیسیۆنا خوە یا “لهەڤهاتنێ” شاندە ھەرێمێ. د کۆمیسیۆنێ دا 12 وەکیلێن ژ پارێزگەھێن کوردان ھەبوون. گەنەرال ئێحسان نووری سەرۆکاتیا ھەیئەتا کوردی کر. “کۆمیسیۆنێ سۆز دا کو حکوومەت دێ عەفوویەکا گشتی ژ بۆ کەسێن بەشدار د سەرهلدانێ دا راگھینیت و ئێحسان نووری پاشا ژی دێ د رێڤەبرییا دەولەتێ دا جھەکێ بلند وەرگریت. د ڤەگەرێ دا، سەرھلدێر دێ چەکێن خوە دەینن و خوە رادەستی ھێزێن حکوومەتێ بکەن”.
ئەرکا من یا ل ترکیێ، ناسکرنا سەرخوەبوونا کوردستانێ یه
لێبەلێ، ئێحسان نووری ئەڤ پێشنیارە رەد کر، “لێ ھوون دکارن ب ناسکرنا مافێن نەتەوەیی یێن کوردا ڤی شەری بسەکنینن” وی وھا دۆماند: “ئەڤ دەر وەلاتێ منە و ژ بۆ من تشتەک نە حەوجەیە. باوەریا من ب سۆزێن دەولەتا ترک ناهێت. ئەز سەرۆکێ لەشکەری یێ رێخستنا خۆیبوون و سەرفەرماندارێ گشتی یێ ھێزێن چەکدارێن کوردم. د ڤێ وەزیفەیێ دا، ئەز ل سەر فەرمانێن خۆیبوونێ مە و ئەز شانازیێ ب ئەندامبوونا خۆیبوونێ دکەم. ئەرکا من یا ل ترکیێ، ناسکرنا سەرخوەبوونا کوردستانێ یه، و رێڤەبەرنا شەری یە ھەیا کو یەک لەشکەرێ ترک ل سەر ئاخا مە مابیت. گەر پێشنیارێن وە یێن سیاسی ھەنە کو ھوون دخوازن پێشکێشی خۆیبوونێ بکەن، ئەز دکارم پێشنییارێن وە پێشکێشی خۆیبوونێ بکەم. چێنابیت کو ھوون سۆزێن پاره و پلە و پۆستا بدەنە مرۆڤان، ئەڤ هەولدانە د بێ فایدە نە. ژ بەر کو پرسگرێکا کو دێ هێتە چارەسەر کرن نە پرسگرێکەکا شەخسی یە، پرسگرێکەکا نەتەوەیی یە.” ب ڤێ ھەلوەستا هێژا، ناڤێ گه‌نه‌رال ئێحسان نووری پاشا ل سەر رووپەلێن دیرۆکێ ب تیپێن زێرین ھاتە نڤیساندن. دەما کو دەولەتا ترک فام کر کو ئەو نکاریت سەرھلدانا ئاگریێ تەپەسەر بکەت، ب رێکەفتنێن دیپلۆماتیک دەست ب چارەسەرکرنا پرسگرێکێ کر. ترکیا کاری ئیرانێ بکشینیت لایێ خوە، پرسگرێکێن سنۆری یێن د گەل ئیرانێ ل ئالیەکێ هێلان. د 1930ێ دا حکوومەتێ دەست ب ئێرشێن مەزن کر. دەولەتێن ھەری مەزن یێن ھەرێمێ یێن یەکیتیا سۆڤیەتێ ھاریکارییا ترکیێ کر، هێژ خرابتر ژی پشتگریا ئیرانێ ژبۆ ترکیێ رێ دا کو سەرھلدان ب داوی بهێت. سەرکەفتنا ترکان یا دیپلۆماتیک بو سەدەم کو شۆرەشا ئاگری تێک بچیت. ب گۆتنەکا دی، سەرھلدانا ئاگری ب ئالیکاریا ئیران و سۆڤیەتێ ھاتە ژناڤ برن. ب گۆتنەکا دی، ترکان ب دیپلۆماسیێ سەرکەفتن ب دەست خستن. لەشکەرێ، دەولەتا ترک ل ئاگریێ تێک چوو. د سالا 1930ێ دا، گه‌نه‌رال ئێحسان نووری پاشا دەرباسی ئیرانێ دبیت و دەست ب ژیانەکا ب ئێش و دژوار دکەت.
دۆزا سەرخوەبوونا کوردستانێ بەردەوام کر
تەڤی وان مەرجێن دژوار، دۆزگەری و چاڤدێریکرنا توندا ساڤاکێ، و ھەر بێ بەهر بوون ژ هەر جوورە شیانێن ئابۆری و جڤاکی، وی د سەرانسەرێ ژیانا خوە دا، هندەک جاران ب گۆتارێن کو دنڤیساندن، هندەک جاران ژی ب جڤین یان کۆنفەرانسێن ناڤنەتەوەیی، و ب پرتووکێن کو وی نڤیساندنە دۆزا سەرخوەبوونا کوردستانێ بەردەوام کر. ئەو د ئەنجاما لێدانا مۆتۆرسیکلەتێ د 18ێ ئادارا سالا 1976ێ دا ب گرانی بریندار بوو. ئەو حەفتەیەکێ د کۆمایێ دا دمینیت. فەرماندارێ ئەفسانەیی یێ شۆرەشگێرێن کورد، سەرۆکێ مەزنێ کورد گه‌نه‌رال ئێحسان نووری پاشا، د 25-ێ ئادارا 1976-ئ دا ل دەمژمێر 06:00 ێ سپێدێ دا شەھید بوو، و ل گۆرستانا بەھەشتا- زەھرا ب مەراسیمەک بچووک کو کۆمەک وەلاتپارێزێن کورد بەشدار بوون دا، ھاتە ڤەشارتن. ھەژمارا گۆرا وی؛ 9 / 58.12. .
