باندۆرا پەکەکێ و ئارتێشا ترک ل سەر سیاسەتا ڤالاکرنا گوندان

ب ھاتنا بھارێ پەڤچوونێن د ناڤبەرا ئارتێشا ترک و پەکەکێ یێن د ناڤ سنۆرێن ھەرێما کوردستانێ دا ژ نوو ڤە دەست پێ کرن. د پەڤچوونێن کو ل 24ێ نیسانێ دەست پێ کرن دا، ھەری زێدە گوندێ کێستەیێ ل ھەرێما بەرواری بالا زرار دیت. باخچە شەوتین، مێشێن ھنگڤینی ژناڤ بوون. د دەھ رۆژێن بووری دا، پەڤچوون ھەما ھەما 2 کم گەھشتبی دووری گوندی. لێ شەڤا 4ێ نیسانێ، رەوش هاتە گوهرین و پەڤچوون چوونە ناڤا گوندی دا. گاڤا کو گەریلا ل کێلەکا باخچەیێن گوندی و خانیێن وان تەقە ل لەشکەران دکر، دژمنی ژی ب ھەلیکۆپتەر، بالافر و تۆپێن ھاوانێ گوندێ کێستە تۆپبارانکر. ھەما نیڤا شەڤێ، گوندیان حەیوان و ھندەک کەلوپەلێن خوە ھەلگرتن و دەرباسی گوندێ چەلکێ بوون.

نە دیارە کا دێ گوندێ چەلکێ حەتا دوماهیا ڤێ حەفتیێ مینیت یان ژی دێ هێتە چوولکرن. ژ بەر کو دەما ل گوندێ کێستە نیشتەجییێن کو پەکەکێ ژ بۆ خوە وەکی مەرتالێن زندی بکار بینیت نەمای، نوکە ژی گەریلا بەرێ خوە ددەنە تونێلێن کو ل گوندێن چەلکێ و ھرۆرێ چێکرنە کو وانا بکار بینن. یێن کو دیرۆکا باکورێ کوردستانێ ژ نێزیک ڤە دشۆپینن دبینن کو وارگەھێن سڤیل و پێڤاژۆیێن کو ژ لایێ خەلکێ سڤیل ڤە د پەڤچوونێن ئارتێشا ترک و پەکەکێ دا ژ سالا 1987ێ ڤە ھاتنە ژیانکرن وەکو هەڤن. واتە ، ل گۆری میناکا کێستە، ئەم دکارین چەند مژاران زەلال بکەین.

تاوانا گوندێ کێستە چیە؟

پەکەکە ژ سالا 1985ێ هێرڤە ل دەردۆرێن گوندێ کێستە دهێت و دچیت. حەتا مەعسووم قۆرکماز ژی نانێ گوندێ کێستە خوارییە. گوندیێن کێستە چ جاران گەریلایێن پەکەکێ ژ گوندێ خوە نە دەرێخستنە و نەباشی ل گەل وانا نەکرییە. ب کەلتوورێ مێڤاندارییێ ئەو حەواندنە. لێ بەلێ پەکەکێ بەرامبەری ڤێ مێڤاندارییێ، رێز ل نیشتەجییێن گوندی نەگرت. پەکەکە رابوو نەفەقە ل دەردۆرا گوندی کۆلان و خەلکێ گوندی وەکو مەرتالێن زندی بکار ئانین.

گوندێ کێستە ژی نە بوویەرەکا لۆکالە. ژ سالا 1984ێ ڤە، 4000 گوند ژ بەر پەڤچوونێن پەکەکێ و ئارتێشا ترک ھاتنە ڤالا کرن و شەوتاندن. گەلۆ بۆچی ئەڤ گوندە تێنە ڤالا کرن؟ ب راستی، رەوشەنبیرێن باشوورێ کوردستانێ، کو ل بەرسڤا ڤێ پرسێ دگەرن، پێدڤی نە کو دیرۆکا باکورێ کوردستانێ یا پشتی سالێن 1984ێ ژ نێزیک ڤە بخوینن و ڤەکۆلین بکەن. گەر ئەم پیچەکێ ل باکور بنێرین، دێ چەند ئەنجامێن گرنگ دەست خوە ڤە ئینین.

لێراستانینا ڤالاکرنا گوندێن باکورێ کوردستانێ

د دەما شەرێ ناڤبەرا پەکەکێ و ئارتێشا ترکیا دا، دەولەتێ ژ 1984ێ ڤە دەست ب ڤالاکرنا گوندان کر. لێ بەلێ، ڤالاکرنا گوندا ھەری زێدە د 1994ێ دا پێک ھات. ل گۆری داتایێن فەرمی، ل ترکیایێ د ناڤبەرا 1994ێ و 1997ێ دا نێزیکێ 4500 گوند ھاتنە ڤالا کرن. 3 میلیۆن کورد کۆچبەری باژاران بوون.

ئەڤ پێڤاژۆیە ژخوە بەر خوە ڤە پێشنەکەفت. د 1992یێ دا ڤەقەتاندنا باشوورێ کوردستانێ ژ ئیراقێ ب هێلا کو ب ناڤێ هێلا 36 دهێتە ناڤکرن. دەولەتا ترک وەک ھەمی داگیرکەران نیگەران کر. ژ بەر کو رەوشا رەوایا ل باشوورێ کوردستانێ ژ بۆ ھەمی کوردان بوویە چاڤکانییەک. ب تایبەتی ل بۆتان و دەڤەرا جۆلەمێرگێ،  ژبەر کو سنۆرێ باشوورێ کوردستانێ یە، گەلەک ژ ڤان دەڤەران ھەست ب بایێ ئازادیێ یێ ل باشوور دحەرکی کر. د پیرۆزباھیێن نەورۆزا 92یێ دا، رادیکالیزما گەل ھێزا خوە یا مۆرال ژ کوردستانا باشوور وەرگرتبوو.

ب گەشەدانێن ل باشوورێ کوردستانێ، دەولەتا ترک پێشی بریارا ڤالاکرنا خەتا سنۆری دا و د 1994ێ دا گاڤ ب گاڤ دەست ب ڤالاکرنا گوندان کر. لێ ئەڤە نە پرۆژەیەکێ یەک ئالی ئانکو تەنێ یا دەولەتێ بوو. پەکەکێ ژی پشتگری دا ڤێ بەرنامەیا گوند ڤالاکرنا دەولەتێ. ژ بەر کو ڤالاکرنا گوندان د بەرژەوەندیا پەکەکێ دا ژی بوو. بەلێ، ھەر دو ئالییان ژی ژ ڤالاکرنا گوندان ڤە مفا وەردگرت؟ ب چ رەنگی؟

ڤالاکرنا گوندێن کوردستانێ ب واتەیا هەلوەشاندنا ناسنامەیێ دهێت

پۆلیتیکایا دەولەتا ترکا یا ڤالاکرنا کوردستانێ ژ کوردان ئەڤە سەد سالە بەردەوامە. د ھەر رەوشەکێ دا، ژناڤبرنا کوردان د بەرژەوەندییێن ترکان دایە. ب تایبەتی ڤالاکرنا گوندان گەلەک مفا ژێ دهێتە وەرگرتن. ژ بەر کو گوند، ب راستی کاراکتەرێن باژێرانە. ناسنامەیا کلتووری و ژیانا ئابۆری یا باژێران ب ھەبوونا گوندان ڤە زندیترە. پێدڤیا ھەر باژێرەکێ ب  گوندان ھەیە. ژ بۆ ڤێ یەکێ، دەما کو تو بخوازی یاریا ب ناسنامەیا باژێرەکێ بکەی، پێویستە تو یەکەمجار ناسناما گوندییاتیێ تێک بدەی. ئەڤە لایەنێ ھشمەندیا داگیرکەرییێ یە.

گەل  کۆچبەری باژێرێن مەزن بوون، بێکار مان، خوەدیکرنا ئاژالان نەما، چاندن نەما، مرۆڤ ب کارێ دەستان ل باژێرێن بییانی وەکو کارکەر مەحکوومێ ژییانێ ھاتنە کرن. ئاسیمیلاسیۆنەکا گشتگر ل سەر ڤان کۆچبەران ھاتە مەشاندن. برسی بوون، تێھنی بوون و دناڤا رەزالەتەکا مەزندا ھاتنە هێلان. زارۆکێن کو دایک و بابێن وان ترکی نەدزانین ئیرۆ زارۆکێن وان کوردی نزانن. زمانێ کوردی ل کۆلانێن گوندێ وێران، ھاتە هێلان. ئانکو، دەولەتا ترک ب گوند ڤالاکرنێ ڤە روح، ھەست، ھشمەندی و زمانێ کوردی ژی داگیرکر. ما پەکەکە ژ ڤێ چەندێ مفا وەردگریت؟

پەکەکێ گوند کرنە ئارمانج؟

ھەلوەستا پەکەکێ پشتی کو کەتیە قادا بۆتانێ دا ئەو بوو کو گەلێ دەڤەرێ بکەتە بەشەک ژ ڤی شەری. دەستپێکێ پەکەکە د ناڤ عەشیران دا بوو سەدەما پرسگرێکان، ھندەک عەشیر ژ بەر پرسگرێکێن عەشیری یێن ھەیی بوونە ئالیگرێن دەولەتێ. ب یاسایا لەشکەری یا ناچاری، ل گوندان گەنج ھاتنە رەڤاندن، ئێرشی قۆتابخانەیێن گوندان کرن و مامۆستا ھاتنە کوشتن. وەکی دی، رێکێن پەیوەندی و خەبەردانێ ل گوندان قوت دکرن. گوندی ژ بەر باندۆرا پەکەکێ نە د وێرییان پەکەکێ رەخنە بکەن ژبەرکو ئەو د ھاتنە کوشتن. پەکەکە ھەر کو رۆژ د چوو زێدەتر ل گوندان بجیھ د بوو. دەما کو دەولەتێ سالا 1992یێ ئێرش برنە سەر گوندان، پەکەکێ ژ بۆ دەولەتێ بەهانەیێن باش ئاڤا کرن. پەکەکێ ھەر گاڤ ژ گوندان ئێریشی قەرەقۆلێن ترکا دکرن و پاشان دەولەتێ ژی ئێرشی گوندییان دکر.

بھارا 1994ێ، دەولەتێ و پەکەکێ دەست ب دەڤەرێن چییایی کر، ئەڤ وارێ کو ب ھەزاران سال بوو وەلاتێ کوردان بوو، ھاتە وێران کرن. بۆتان و زاگرۆس ببوو گۆرستانەک کو تێدا جن و عەفریتان گوهـ ل دەنگێ تۆپا دبوو. پەکەکێ ژی ل سەر ڤان کۆچبەران سیاسەت دکر. زارۆکێن کۆچبەران ژ بێھێڤیبوونێ و بێکارییێ تەڤلی پەکەکێ بوون. نە پەکەکە و نە ژی دەولەتێ دخواست کو گەل ب رحەتی ڤەگەریت سەر گوندێن خوە.

میناک،  نھا 8000 کەس ژ کەسێن کو گوندێن خوە ڤالا کرنە، ل کامپا مەخموورێ دژین، د دەستێ پەکەکێ دا مانە. ب راستی دەلیڤا وان ھەبوو کو د 2004ێ دا ڤەگەرنە باکور. وەکی دی، دا گارانتی ژ بۆ کەسێن کو د ئەنجاما پەیمانا د گەل یەکیتیا ئەورۆپی دا هاتبوو ئیمزاکرن ڤەگەریانە گوندێن خوە هێتە دایین. لێبەلێ، پەکەکێ ڤەگەرا گوندان ل گۆری بەرژەوەندیێن خوە نەدیت و ئەو مەحکومی ژییانا کامپا مەخموورێ کرن. ژ بەر ڤێ یەکە ژی، پەکەکێ رانت و پرۆپاگاندایا سیاسی ل سەر یێن کو د کامپا مەخموورێ دمینن مەشاند. ب راستی ژ نیڤێ زێدەتر نیشتەجییێن مەخموور چوونە ترکیا و پرسگرێکا ناسنامەیێن خوە چارەسەر کرنە. گەلەک گەنج ژی چوونە لەشکەریێ ژ بۆ ئارتێشا ترک بکەن و ڤەگەرییانە مەخموورێ. ئەڤرۆ ژی، رۆژانە قونسلخانا ترکیا ل ھەولێرێ یا تژی نیشتەجییێن مەخموورێ نە.

ب کورتی، سیاسەتا پەکەکێ و ئارتێشا ترکیا ل باکورێ کوردستانێ د 1994ێ دا نھا خوە ل باشوورێ کوردستانێ نیشان ددەت. گوند دیسا تێنە ڤالا کرن. ل ڤان گوندان مال، رەز و پەزێ گوندییان تەلەف و وێران دبن. گوندی مەجبور دبن بچن باژێرا و بێکار و بێمال بمینن. گەنجێن کو ب گشتی ل وی گوندی کارێ وان ھەبیت دێ بێکار مینن. پشترا، پەکەکە دێ پرۆپۆگاندایێ کەت کا بۆچی جوانێن کوردستانێ بێکارن و ھەول ددەت کو ل سەر ڤان گەنجێن بێکار خوە رێخستن بکەت.

کوردێن باکور گەلەک باش ڤێ شانۆیێ دزانن. باکوریان دیت کو پەکەکە گەلێ کورد وەکو مەرتالێ زندی بکار تینیت و سییاسەتا وان ئێش و ئازارێن مڵەتی زێدە دکەت. ڤێجا پێوسیتە گەلێ باشوور ڤێ تەجروبا باکور باش بخوینیت و باش ببینیت. پێش کو باشوور ژی ببیتە باکور.

پوستێن ھەمان بەش