رۆزا مەتینا
ل سەر جوگرافیا کوردستانێ گەلەک جھێن دیرۆکی کو ھێژتا ژ ئالیێ گەلەک کەسان ڤە نایێن زانین ھەنە. ژ وارێ دیرۆکێ ڤە مەزۆپۆتامیا خوەدی تایبەتمەندیەکا گرانبھایە. ب قاسی دەولەمەندیا دیرۆکێ، ل سەر ئاخا مەزۆپۆتامیا یا کو مێهڤانداریا شارستانیێ کریە گەلەک بوویەرێن یەکەم پێک ھاتنە. پێشگۆتنا یەکەم، رەفۆرمێن جڤاکی یێن یەکەم، سترانا ئەشقێ یا یەکەم و ھتد. گەلەک گاڤێن کو ژیانا مرۆڤان رۆن کرینە و پێش خستینە ھاتنە ئاڤێتن.
جھێن دیرۆکی تێنە پاشگوھکرن
یەک ژ باژارێن ژ لایێ دیرۆکێ دا گەلەکێ پێش کەتی رحایە. ب کەشفکرنا جھێ دیرۆکی خرابرەشکێ کو مێڤانداریا گەلەک شارستانیان کریە گەلەک پێشبینی گوھەرتن. خرابرەشکێ یا گرێدایی باژارێ رحایێ یە کەتە ناڤا میراتەیا مایندە یا یۆنسکۆیێ. ھەر وھا د دیرۆکا وێ یا 12 ھەزار سال بەرێ دا دهێتە دیتن کو کورد ب ھەزار سالانە ل سەر ڤێ ئاخێ دژین و خوەدیێ ڤێ ئاخێ نە. یەک ژ جھێن دیرۆکی یێن ل باژارێ رحایێ دێرا نوخرتێ یا ل گوندێ نوخرتا رۆژھلاتێ خەلفەتیێ یا رحایێی ە. ژ سەر ڤێ دێرێ ھەزار و حەفسەد سال دەرباس بوونە. لێ بەلێ نھا ئەو ژ ئالیێ وەزارەتا تووریزما ترکیا ڤە وەکی گەلەک جھێن دیرۆکی ھاتیە پاشگوھکرن. ئالیەکی دێرا نوخرتێ یا دیرۆکی ھلوەشیایە. میناکەکا بەربچاڤا ھلوەشاندنا جھێن دیرۆکی یەک ژێ ژی ژخوە حەسکیفە. حەسکیفا گرێدایی ئێلھێ نھا د بن ئاڤێ دا مایە.
ئێرش ھەر ل سەر ئالیێن دەولەمەندێن گەلان ھاتنەکرن
ل گۆر ھندەک چاڤکانیان ئەڤ دێرا دیرۆکی ژ ئالیێ حوکومداریا رۆمانیان ڤە ھاتیە ئاڤاکرن و دیرۆکا وێ خوە دسپێریت دۆرا ھەزار و پێنجسەد حەتا ھەزار و حەفسەدێ. ئەڤ دیرۆکا دهێتە باسکرن دیرۆکا پەژراندنا حوکومداریا رۆمایێ یە، ب ئاوایەکێ ئۆلی دەرباسبوونا ئۆلا کریستیانیێ یە. د دیرۆکا هەموو گەلان دا ئاڤاکرنا جھێ ئۆلی ھەنە. د ھەمان دەمێ دا ئێرشێن ل دژی ئۆلان ژی ھەنە. بەرماھیێن دیرۆکی یێن مینا گەنجینەیێ ژی پارا خوە ژ ڤێ ئێرشێ گرتنە. ئێرش ھەر ل سەر ئالیێن دەولەمەندێن گەلان ھاتنەکرن.
گەر نەیێ رەستۆرەکرن دبیت کو ھلوەشیت
دێرا نوخرتێ ئەفسوونەکا دیرۆکی یە کو ھاتیە پاشگوھکرن، بانێ وێ ژی ھلوەشیایە ب کەڤرێن رەپ ھاتنە ئاڤاکرن و ھەر وھا خەرج ژی نەھاتیە بکارئانین. ب میماریەکا تایبەت ھاتیە چێکرن. تەڤی کو ئەڤ دێر رادەستی قەدەرا خوە ھاتیە کرن ژی دیسا ژی مووعجیزەیەکە کو ل سەر پیان مایە. دێرا د ناڤا کەڤرێن وێ دا خەرج نەیی گەر نەهێتە نویژەنکرن ئیحتمالا ھلوەشە ھەیە. نێزی 160 سال بەرێ عیبادەت ل دێرا نوخرتێ یا نھا ل بەر ھلوەشاندنێ دا دھاتە کرن.
باوەریێن جودایێن گەلان ھەنە
د باوەریا کریستیانیێ دا عەزیز یووحەنا هەڤالەکێ عیسایە و ل خارپێتێ گەلەک بەشێن ئینجیلێ نڤیساندینە و دهێتە گۆتن ژ بەر ئێرشان خوە ل ڤێ ھەرێمێ ڤەشارەتیە حەتا کو دەرباسی بەیرووتێ بوویە. عەزیز یووحەنا ل رەخێ چەمێ فراتێ گەلەک بەشێن ئینجلێ نڤیساندینە. ژخوە ناڤبەرا چەمێ دیجلە و فراتێ جھێ شارستانیێ یە. دەما ئەم بالا خوە ددەینە ڤێ دێرێ د ھەمان دەمێ دا سەمبۆلا رۆژێ ژی ل سەر کەڤرێن دێرێ ھەنە. د دیرۆکێ دا رۆژ د باوەریا گەلێ کورد دا خوەدی جھەکی ب نرخە. کوردان ھەر ب رۆژێ سۆند دخوارن. باوەریێن جودایێن گەلان ھەنە.
ئامیرێن دیرۆکی ل ھێڤیا خوەدیدەرکەتنێ نە
ل حەوشا دێرا نوخرتێ ژی ل گۆر دهێتە تەخمینکرن گۆر ھەبوونە. ل گۆر باوەریان کەسێن د وارێ ئۆلان دا ناڤدار، کەشیش و رێڤەبرێن دێرێ ل حەوشا دێرا نوخرتێ جەنازەیێن وان دھاتنە ڤەشارتن. ل گۆر باوەریا وان کەسێن تایبەت یێن خوەدێ ل دەر و دۆرا دێرێ دھاتنە ڤەشارتن و دهێتە گۆتن سارنجا دیرۆکی ژی ل ور ھەیە. گەلەک ئامیرێن دیرۆکی یێن ل دەردۆرا گوندێ نوخرتێ ھەنە کو ل ھێڤیا خوەدیدەرکتنێ نە.
دیرۆکا مەزۆپۆتامیایێ د بن ئاڤێ دا دهێتە ھشتن
دەما ئەم ل سەر جوگرافیا مەزۆپۆتامیایێ یا ئیرۆ دنێرن دیرۆک د بن ئاڤێ دا دهێتە ھشتن. گەلەک گرێن دیرۆکی د بن بەنداڤا ئاتاتورک دا مانە. بەنداڤا ئاتاتورک د ناڤ باژارێ سەمسوور و رحایێ دایە. ھەر وھا گەلەک بوویەرێن یەکەمێن ل سەر ڤێ ئاخا مەزۆپۆتامیایێ قەومینە وەکی کو ل دەرەک دی جارا یەکەم قەومیبیت د ھندەک چاڤکانیان دا دهێتە نیشاندان. وەکی میناک ل گۆر ھندەک چاڤکانیان دهێتە گۆتن ھەسپ جارا یەکەم ل ئاسیایا ناڤین ھاتنە کەهیکرن. لێ بەلێ ل گرکێ پەیکەرێن ھەستیێن ھەسپان ھاتنە دیتن و دیرۆکا وان دگەهیتە بەری زاینێ، 5 ھەزار سالا بەریا نھا. کیکولی یێ میتانی یانی یێ کو کوردە راهینەرێ ھەسپان بوویە. 3 ھەزار و 300 سال بەرێ کیکولیێ میتانی د دەربارێ زانستێ ھەسپزانیێ دا ب کوردی وھا گۆتیە: “ئەز کیکولی، ئەز کیکولیێ میتانی و راهینەرێ ھەسپان…”
خوەدیدەرکەتنا ل شارستانێ
خوەدیدەرکەتنا ل دیرۆکا ل سەر ئاخا خوە خوەدیدەرکەتنا ل شارستانیێ یە. ئەم کورد د وارێ شارستانێ دا گەلەکی پێش کەتینە. ژخوە عەلی شەریعەتی دبێژیت “کەسێن شارستانی ل یەونانان بەلاڤ کری کوردن. یەونانانیان ژی شارستانی ل جیھانێ بەلاڤ کریە.”
چاڤکانی: besinor.net
