م باران بۆسکان
د ژبیرکرنا ھەست و ھەلوەستا نەتەوەیی یا کوردی دا دو سەرکەتنێن دەولەتا ترک هەنە: یا یەکێ د ناڤبەرا سالێن 1923-1938 دایە. یا دودۆیان ژی د ناڤبەرا سالێن 1980-1992 یا دایە.
ژبیرکرنا یەکێ:
وەکو دهێتە زانین ژی، بەر ب داوییا سەدسالا 19ێ و پێڤە، د ناڤ دەولەتا عۆسمانی دا لێگەریانا نەتەوەیی گەشتر دبوو. یەک ب یەک نەتەوەیێن بن دەستێن دەولەتا عۆسمانی رزگار دبوون.
دەولەتا عۆسمانی، د ناڤ خوە دا جودابوونێن جڤاکێ ب گرانی ل گۆر دین و مەزھەبان ژ ھەڤ دقەتاند. ل گەلەک دەڤەران، خەلک ب رێیێن جودا و ب زۆرداری دکرنە موسلومان. ژ گەلەک دەڤەران زارۆکێن شەر و یێن سێوییێن لاو، د قۆتابخانەیێن تایبەت دا پەروەردە دکرن، ئەو ژ رھێن وان قوتدکرن و د دەزگەهێن لەشکەری و برۆکراسی یێن دەولەتێ دا ب جیھ دکرن.
د پێڤاژۆیا لێگەریانا نەتەوەیی دا، ڤان کەسان خوە ب رھا ترکبوونێ ڤە گرێدان. ژ خوە رێیەک دی ژی ل بەر وان نەما بوو.
تەڤگەرا ژۆنترک و ئتحاد و تەرەقی (کو د دەستپێکێ دا ل دژێ زۆردارییا رێڤەبەرییا پادیشاھ ئاڤا ببوو) بەرھەمێن ڤێ پێڤاژۆیێ نە.
بێ گومان، ھەست و ھەلوەستێن نەتەوەیی د ناڤ کوردان دا ژی دکەت رۆژەڤێ. دەولەتا عۆسمانی، ژ ھەر ئێل و عەشیرێن کوردان زارۆکێن سەرۆکێن ئەشیران ددان ھەڤ و د قۆتابخانەیێن تایبەت دا ھەم پەروەردە دکرن و ھەم ل ھەمبەر وان ئێل و عەشیرێن کوردان کو تەڤگەرەک ل دژێ رێڤەبەرییا خوە دیتبا وەک دیل و کارڤەدان بکاردئانین. ب ڤی ئاوی، پێشییا تەڤگەرێن نەرازی یێن ل ھەمبەرێ خوە دگرتن.
ب گرانی، ھەست و ھەلوەستێن نەتەوەیی، د ناڤ ڤان کوردێن خویندەوار دا دەستپێکر. ئەڤێ ژی ژ دەستپێکێ دا وەک ئارمانج، ب گرانی، د ناڤ دەولەتا عۆسمانی دا، وەک داخوازا ھندەک مافان دەستپکر. لێ ھەر کو دچوو، ل ھەمبەر ھۆڤیتی و زۆردارییا دەولەتێ، د ناڤا ئارمانجا خەباتێن نەتەوەیی یێن کوردان دا دوبەندی گەشتر دبوو. د ناڤ رەوشەنبیرێن کورد دا، ھەم داخوازێن خوەسەری و ھەم ژی داخوازێن سەرخوەبوونێ دھاتنە گەنگەشە کرن.
د دەستپێکا سەدسالا بیستێ دا و پێڤاژۆیا شەرێ جیھانی یێ یەکێ دا، گەلەک رێخستنێن کوردی ھاتن ئاڤاکرن. گەلەک کۆڤار و رۆژنامەیێن کوردی دھاتن چاپکرن و بەلاڤکرن.
گەلەک بالکێشە کو پشتی دوورکەتنا کوردان ژ ئیتیحاد و تەرەقی، رێخستنێن کو کوردان ئاڤاکرن ب تەڤاهی سەربخوە بوون!
تەڤگەرا ژۆنترک، رێخستنا ئیتیحاد و تەرەقی ب تەمامی خستبوو دەستێن خوە.
د شەرێ جیھانێ دا عۆسمانی، ب ھەڤالبەندییا ئەلمانان کەتبوون شەر و بێی کوردستانێ ل ھەر چەپەرەکێ دا شکەستن خواربوون، هەڤدەم لگەل شکەستنا ئەلمانان، ئەو ژی شکەستییێن شەر بوون. لێ بویەرەکا نە ل بەندێ پێکھاتبوو؛ ل رووسیا شۆرەشا سۆسیالیست پێکھاتبوو، دەولەتا سۆڤیەت ھاتبوو ئاڤاکرن. سۆڤیەت ژ ھەمی بەرەیێن شەر پاشڤە ڤەکێشیابوو.
رووس د شەری دا، د بەرەیێ دژی ئەلمانیا دا بوو و لینین د دەستپێکا شۆرەشێ دا، لگەل ئەلمانان دا رێکەفتن کربوو کو شۆرەش ب سەربکەڤیت، دێ ژ بەرەیێن شەر ڤەکشیت و ب سەرکەتنا خوە ژ چەپەرێن شەری ڤەکێشیا و کەتە ناڤا پاراستنا رێڤەبەرییا شۆرەشێ.
ڤێ بوویەرێ باندۆرەکا مەزن ل پۆلیتیکایا ھەمی دەولەتان کر. سۆڤیەت ب دەردێ پاراستنا دەستھلاتدارییا خوەیا نوو، دەولەتێن سەرمایەدار، کەتنە دەردێ فرەبوونییا شۆرەشێ و باندۆرا وێ یا سەر وەلاتێن خوە و دەستھلاتدارییێن خوە.
کورد ھێژی خوەدییێ ئارمانجەکا زەلال نەبوون. هندەک ژ وان، ب ھێڤییا د ناڤ دەولەتا عۆسمانی (کو تێک چووبوو) ب ھندەک مافان ڤە بمینن و ھندەک ژ وان ژی د ناڤ تەڤگەرا بدەستخستنا دەولەتا کوردستانێ دا بوون.
ڤان بویەران، رێ ل پێشییا رێخستنا ئیتیحاد و تەرەقی خوەشکر کو ب ئاسانی بکاریت لگەل ھەردو ئالییان دا بکەڤیتە ناڤ بازاری و دەولەتەک نەتەوەیی و رەگەزپەرەست ئاڤا بکەت. ژ ئالیکێ ڤە لگەل سۆڤیەتێ دا رێکەفتن کرن کو دێ دۆستێن وان بن، رێ نادەن ژ سەر وان ڤە دژێ سۆڤیەتێ شەر بهێتە کرن. لگەل دەولەتێن سەرمایەدار دا ژی رێکەفتن کرن کو رێکێ نادەن شۆرەشا سۆڤیەتێ ل دەولەتا کو ئەو دێ ئاڤا کەن بەلاڤ ببیت. ب ڤان رێکەفتنا و د ڤێ رەوشێ دا کۆمارا ترکییێ ئاڤا کرن.
کۆمارا ترکییێ د بازارکرنێن خوە دا ب رێکەفتنا لۆزانێ ل سالا 1923یێ ژ ھەر ئالیەکێ ڤە پشتراست بوون. دەولەتا ترک، ژ ڤێ پاشڤە دەست ب قوتکرنا بیر و رایێن بەرێ، ژ بیرکرنا کەڤنەشۆپیێ، دیرۆک، زمان، جلووبەرگ و ھەر تشتێن بەریا دەما خوە کرن.
ئەلفبایەک نوو چێکرن، کۆمیتەیەک ژ بۆ ژ نووڤە چێکرنا دیرۆکەکا خەیالی ئاڤا کرن. کۆمیتەیەک ژ بۆ ژ نووڤە چێکرنا زمانەکێ ئاڤاکرن. بێگومان هوستا و ئاڤاکارێن ڤان کاران ژی ئەو کەسێن ژ رھێن خوە قوتکری کو د قۆتابخانەیێن تایبەت یێن دەولەتا عۆسمانی دا ژ زارۆکینیێ ڤە ھاتبوونە پەروەردەکرن بوون. ژ بەر ڤێ ژی پر دژوار بوون و هیچ پیڤانەک لگەل وان دا نەبوو. ل گۆری وان زمانێ جیھانێ تەڤ ژ زمانێ ترکی پێکهاتبوو، ھەمی جیھان ژ رھێن ترکی چێببوون!
گەلێن نە موسلومان، د پێڤاژۆیا شەرێ جیھانێ دا ب قرکرنان و کۆچبەرکرنا چارەسەر کربوون. گەلێ کورد ژ بەر جوگرافیا خوە، ژ بەر چاند و ھەستێ کووراهی یا دیرۆکا خوە، پەیوەندییێن وان و دەولەتا عۆسمانی ل سەر ئاخا خوە ھەبوونا خوە پاراستبوون، نەھاتبوون بشافتن و ھەست و نەستێن نەتەوەیی ژی د ناڤ گەلێ کورد دا فرەھتر دبوو. ئەڤ رەوش ل پێشییا وان ئاستەنگا ھەری مەزن و دژوار بوو.
ژ دەستپێکا سەدسالا نۆزدێ ڤە کورد ب دارێ زۆرێ کۆچبەر دکرن و ب کۆم ژ وان گەلێن بندەستێن خوە کو کربوونە موسلومان بشافتبوون و ب خوە ڤە گرێدابوون ل کوردستانێ ب جیھ دکرن.
ژ خوە سەرھلدانا کۆچگری د دەستپێکێ دا فەتساندبوون. لگەلدا ھندەک نەرمایی ژی نیشان ددان، گۆتنێن مافێ کوردان، براتی و ھتد دھاتنە کرن. لێ ژ رێکەفتنا لۆزانێ پاشڤە، رویێن خوەیێن راستی دەرخستن دەرڤە. دەولەتا ترک ب دەک و ئیستیفزازان ڤە ھیشتن کو؛ رێخستنێن کوردی بێی ئامادەکاری رووبروویێ شەری کرن. شۆرەشا شێخ سەعید، ئاگری و دێرسمێ ب ڤی ئاوی دەست پێ کرن. ئیستیفزاز ب پیلان، ھەر جارێ ل دەڤەرەکا کوردستانێ دھاتە کرن و ژ بەرێ پتر زۆرداری و ھۆڤیتی ئەنجام ددان.
بێی ئەرزنگانێ ھەمی دەڤەر و باژارێن کوردستانێ یەک ب یەک ھاتن وێرانکرن و کۆچبەرکرن! ژ بەر کو ل ئەرزنگانێ ئەردھەژا مالکامباخ د سەر دا ھات و نێزیکی تەڤاهی ھاتە رووخاندن. نیشتەجی ب پرانی د دەما ئەردھەژێ و ژ بەر بێکەسیێ و بێکەسییا پشتی ئەردھەژێ قربوون. ب ئاسانی دەولەتا ترک ل جی و وارێن کوردان کۆچبەرێن خوەیێن بشافتی و پەروەردەکری بجیھ کرن. یێن مایی ژی د ناڤدا دانە بەرزەکرن.
ژ بۆ قڕکرنا کوردان هیچ پیڤانەک نەبوو. کوشتن، تالان، شەوتاندن، کۆچبەرکرن بوونە کارێن رۆژانە. دەولەت، رێڤەبەری، دادپەروەری، ھەر تشت د ناڤ لێڤێن سووپایێ کو دھاتە دیارکرن دا بوو. ب ھەزاران گوند ھاتنە وێرانکرن، کوشتن بێھەژمار بوو. ل ھەرێمێن کو دبوونە ئارمانج کی ب دەست کەفتبا بێی پرسیار دھاتە کوشتن، پشترا یێن مایی، دھاتنە کۆچبەرکرن. گوندێن وێ دەڤەرێ دھاتنە شەوتاندن.
جڤات، د ناڤ ڤێ ھۆڤیتی و گڤاشتنێ دا، ژ نوو ڤە دھاتە چێکرن. دەولەتپەرەستی، ترکپەرەستی ئارمانجا ھەری بلند بوو. زمانێن ھەمی گەلان ھاتنە قەدەغە کرن، ل شوونا وان ئەو تەنێ ب ترکیا یا ژ نووڤە چێکری، ناچار کرن. گەر نڤساندنەکا ب زمانێ کوردی لگەل کەسەکێ ھاتبا دیتن، قییامەت ل سەر سەرێ وی و تەڤاهییا مالباتا وی دھاتە راکرن.
د لەشکەرییێ دا رستەک نوو ھاتە دانان. یێ فەرماندار ھەر تشتە، فەرمانا وی بێ قەید و شەرت دهێتە جێبەجێکرن. ھەتا لەشکەرێ کو دەمەک بەرێ دەستپێکرییە، فەرماندارێ نوویە. ھەر مێرێ کو دەست ب لەشکەرییێ بکەت، ل بەر لەشکەرێن ھەیی ب ئاخافتنێن کرێت و لێدانان ژ کەرامەت و مێرانیێ دھاتە خستن؛ د دەما لەشکەرییێ دا دبوو کەسایەتەکا دی، دبوو کۆلە و بەندە، ھەتا داوییا ژییانا خوە، نەدکاری ژ وێ پسکۆلۆژییێ دەرکەڤیت.
ب ڤێ زۆرداری و ھۆڤیتییێ، ھەست و ھەلوەستا نەتەوایەتی ب گەلێ کورد دا ژبیرکرن. کادرێن شۆرەشگەر یێن ساخمایی، کۆچبەری دەرڤەیی وەلات بوون.
ھەرچەند، ژ دەرڤەیی وەلات، ب تایبەت ژ سوورییێ و لوبنانێ (کو د دەستێ فرانسزان دا بوون) وەشانێن گرانبەھا دەرخستن، رێخستنێن نەتەوەیی وەک خۆیبوون ئاڤاکرن، لێ مخابن، د وێ رەوشا گران و ھۆڤانە دا، ل وەلاتی دەنگ ڤەنەددا و د ناڤ کوردستانێ دا نەبوو خوەدی باندۆر.
ب پەلچقاندنا ھەریما دێرسمێ، دەولەتا ترک سەرکەتبوو. کورد ژ ھشێن خوە خستبوون، ھەستکرن و ھەلوەستێن بەرێ دابوونە ژبیرکرن.
ل کوردستانێ دەولەت و ھەر تشت لەشکەر بوو، قەرەقۆل، رێڤەبەرێ ھەمی کارێن دەولەتێ بوون، دەزگەهێن دی یێن دەولەتێ تەنێ یاری بوون، پەردە بوون.
ل ھەمبەر جیھانێ، ژ 1945ێ هێرڤە شانۆیا فرەحیزبیێ دەستپێکر. یاری و باندۆرا ڤێ ژی ل کوردستانێ تایبەت بوو. رێڤەبەرێن ھەر دو پارتییان ژی ھەڤالبەند و ھەڤپارێن پێڤاژۆیا وێ زۆرداری و ھۆڤیتییا ل سەر نەتەوەیا کورد و کوردستانێ بوون. کانا وان یەک، گونەھکارییا وان یەک، دەستێن وان د خوینا کورداندا بوو. لێ مخابن، چ ئێل و عەشیرێن ھەیی، ل گۆرا نەخوەشییێن ناڤ خوە، ھندەک بوونە “پارتییا گەل” یێن بەرامبەر بوونە “پارتییا دەمۆکرات”، بەربەری و دژبەرییا ناڤا گەل ھاتە گەشکرن.
سەرگێژی ئەوچەند ب باندۆر بوو کو د دەستپێکا ھێدی ھێدی هشیاربوونا سالێن پێنجی و شێستان هێرڤە، پرس تەنێ پاشڤەمانا رۆژھلات بوو. پرسا کورد و کوردستانێ، ل مەیدانێ نەما بوو.
سال 1965ێ ل کوردستانێ دبن رێڤەبەرییا سەید ئەلچی و ھەڤالبەندێ وی دا گولەک گەش ب ناڤێ پارتییا دەمۆکراتا کوردستانا ترکییا ڤەبوو! ھێدی رێیا رێخستنی یا سەربخوەییا کوردستانییان ڤەدبوو.
گولانا 2021
