مەرد باران بۆسکان
د ژبیرکرنا ھەست و ھەلوەستا نەتەوەیی یا کوردان دا دو سەرکەتنێن دەولەتا ترک: یا یەکێ د ناڤبەرا سالێن 1923-1938 دایە. یا دوویێ ژی د ناڤبەرا سالێن 1980-1992یێ دایە.
ژ بیرکرنا دوویێ:
ژ 1960ێ هێرڤە ل گۆر گوھارتنێن ناڤنەتەوەیی ھێدی ھێدی گوھارتن ل ترکیایێ ژی چێدبوون. باندۆرا شەرێ سار، ئاڤابوونێن دەولەتێن سۆسیالیت، لێگەریانا رێخستنێن چەپگر و سۆسیالیست گەش دبوون. گەلەک رەوشەنبیر و خوەندەڤانێن کورد، تەڤی چەپگرێن ترکیایێ، کەتنە ناڤ چالاکییێن ئاڤاکرنێن رێخستنێن ھەڤبەش. گەلەک رەوشەنبیرێن کورد د ناڤ پارتییا کارکەر یا ترکییێ «TİP» دەست ب سیاسەتێ کرن.
د ڤی سەردەمی دا، سەعید ئەلچی و تەڤی چەند ھەڤالێن خوەیێن وەلاتپارێز، ب ناڤێ کوردستان، پارتییا دەمۆکراتا کوردستانا ترکیایێ (پەدەکە-ت) ئاڤاکرن. ئەڤە ھم پارتییەکا سەربخوە و ھم ژی ب ناڤێ کوردستان بوو دەستپێکەکا گەش، بالکێش و رێیەک نوو ل بەر کوردستانییان ڤەکر. ئەڤە بوو دەستپێکا گەنگەشەکرنا ناڤبەرا رێخستنێن سەربخوە و رێخستنێن هەڤبەش لگەل ترکان دا.
سالێن 1968ێ، ب ئاڤابوونێن کۆمەلەیێن “Dogu Devrimci Kultur Ocaklari” (DDKO) یان گەنگەشەیێن ناڤ خوەندەکاران دژوارتر بوو.
پرسا، کوردستان وەلاتەکێ داگیرکریە و ترکیا ژی داگیرکارە؛ پیدڤیە کورد خوەسەر ب رێخستن ببن و تێکۆشینا رزگارییا وەلاتێ خوە بکەن. ل ئالییێ دی ژی؛ لێنێرینێن دژێ ڤێ؛ پێدڤیە ل ترکیایێ، کورد و ترک ب ھەڤرا ب رێخستن ببن، شۆرەشێ پێکبینن؛ وێ گاڤێ، ژ خوە پرسا کورد چارەسەر دبیت!
بێگومان، دەولەتا ترک ژ بۆنا پێڤاژۆیێ د بن کۆنترۆلا خوە دا بھێلیت، ھەم رێخستنێ ددەنە ئاڤاکرن و ھەم ژی مرۆڤێن خوە د ناڤ رێخستنان دا ب جیهـ دکرن. هندەک جاران ئیستیفزاز چێدکرن و ئەو ب هەڤرا بەر ددان.
زیندانکرنێن سالێن 1970یێ، خوەندەڤان و رەوشەنبیرێن کوردان، د زیندانان دا گەهاندنە ھەڤ و زیندان بوونە جیهێ گەنگەشە و پەروەردەیا نەتەوەیی. ژ ئالییێ کوردستانییان ڤە، پرسا رێخستنێ زەلال بووبوو:
کوردستان، وەلاتەکێ داگیرکارێن ناڤنەتەوییە؛ بێی حەزا خوە ب زۆری ل سەر چار پارچەیان ھاتییە پارڤەکرن. پیدڤیە کورد سەربخوە ب رێخستن ببن؛ تێکۆشینا سەرخوەبوونێ بدەن و پارچەیێن وەلاتێ خوە بکەنە یەک. لێ پرسگرێکا رێخستنەکا چاوا، دۆست و ھەڤپار و پشتگرێن ناڤخوە و دەرڤە، رێبازێن تێکۆشینێ، رەوشا تەخ و چینێن جڤاکی، جیهێ وان د ناڤ تێکۆشینێ دا و ھتد گەنگەشە دژوارتر دکر.
ب لێبۆرینا 1974ێ، گرتییێن سییاسی ژی ئازاد بوون. ل گۆر بیروباوەرێن خوە ھەر لایەنەکێ خوەسەر رێخستن ئاڤاکرن، ب ڤی ئاوایی، گەلەک رێخستنێن کوردان ھاتنە ئاڤاکرن.
ڤێ رەوشێ دەولەتا داگیرکەر گەلەک دترساند و ئەو گێژدکر. ھەر کو دچوو رێخستنێن کوردی بەرفرەھتر و خوورتتر دبوون. ب ئیستیفزاز، یاری و زۆردارییان نکاریبوون رێگریێ ل تەکۆشینێ بکەن. ژ بەر ڤێ ژی ب ناڤێ کوردان پارتییەکا نوو و ب روویێ خوە ژی، ژ ھەموویان رادیکالتر ئاڤاکر.
ناڤێ وێ، پارتییا کارکەرێن کوردستانێ (پەکەکە) بوو. ڤێ پارتییێ، وەک ستراتەژی: سەرخوەبوون و یەککرنا پارچەیێن کوردستانێ دابوو پێشییا خوە. ئەو پارتییەکا سۆسیالیست بوو و دا کوردستانەکا سۆسیالیست ئاڤا کەت(!) ھەتا ڤێ دەرێ، ژ رێخستنێن ھەیی گەلەک یا جوداتر نەبوو. لێ تشتەکێ بالکێش ھەبوو کو د ناڤ ئارمانج و تێکۆشینا ڤێ پارتییێ دا، کارێ وێ یێ دەملدەست ئەڤە بوو کو: ژ بۆنا خەباتا خوە ببەتە سەری، ژ بۆنا ڤان رێخستنێن کوردی کو ھەنە، گۆتن: “ھەموو خزمەتکارێن داگیرکەرانن و پێوستە، وەکو ئادە و ستریێن ناڤ ئەردان، دەستپێکێ بهێنە پاقژکرن کو ئەم بکارین تێکۆشینا خوە باشتر بەرەڤ پێش ببەین.”
د بن ڤێ لێنێرینێ دا پەکەکێ، ئێریش برنە سەر ھەموو رێخستنێن کوردستانی؛ کادرۆ و ھەڤالبەندێن وان شەھید کرن. ب ڤێ رێیێ ژی پێشییا گەشبوون و فرەھبوونا تەکۆشینا نەتەوەیی یا کورد نەدھاتە گرتن و رۆژ ب رۆژ گەشتر دبوو.
ئەڤ ترس و لەرزا هەنێ، بوو ئەگەرێ کۆدەتایا لەشکەری یا 12 ئیلۆنا 1980یێ.
داگیرکەرا، ئەوقاس ب ھاری و ھۆڤیتی ئێریش کرن کو هەموو رێخستنێن ل ترکیایێ و ل کوردستانێ هەیی، تەڤدا ژ ھەڤ خستن. د گرتیگەھان دا جی نەمان. ھۆڤیتی و ئیشکەنجەیێن دهاتنە ئەنجامدان، بێ ھەمپا بوون؛ لێ زیندانا ئامەدێ تایبەت بوو! میناکا ئیشکەنجە و ھۆڤیتییا لێ ھاتە ئەنجامدان، ل چ جهەکێ دی نەبوو! چ سنۆر و پیڤان، ژ بۆ ھۆڤیتییا وێ نەبوو.
ئەڤ رەوشە، بوو ئەگەر کو ب هەزاران کادرێن کورد ژ کوردستانێ دەرکەڤن. پرانییا رەوشەنبیر و رێڤەبەرێن کوردان کۆچبەر بوون.
پشتی ڤێ رەوشێ، د سالا 1984ێ دا پەکەکێ دەست ب شەرێ چەکداری کر. ئەڤ شەرە، وەک شەرێ سەرخوەبوونا کوردستانێ یێ ل دژی داگیرکاریێ ھاتە دیارکرن.
لێ د ڤی شەری دا ژی لایەنەکێ گران و بالکێش ھەبوو: کو دەولەت و پەکەکە، ل سەر یەک رێبازێ بوون! ل پێشییا ھەر کەسەکێ کوردستانی، تەنێ و تەنێ دو رێ دھاتنە هێلان؛ یا تو دێ ھەڤالێ ترکیایێ بی یان تو دێ ھەڤالێ پەکەکێ بی! (کو ل داوییێ دیار بوو ھەر دوو ژی د بنگەھێ خوە دا یەک رێ بوون).
دەنگێ شەری و بھەڤچوونێ، هندە دژوار بوو کو دەنگەکی دی، لێنێرینەکا دی نە ھات دیتن و نە ژی ھات بھیستن.
ھەر چەند رێخستنێن کوردستانی، ژ جییێ خوە لەقییان، پیچەکێ کارکر کو رێخستنێن خوە گەش بکەن ژی ب گرتن و کوشتنان ڤە پێشی لێ ھاتە گرتن. کادرێن کۆچبەر بووی ژی، ژ بەر تەنگاسی، دژواری، دوومان و قێرینا شەری، ھەر کو دچوو بھەڤ دکەتن. ل سەر تشتێن بچووک ژی ژ ھەڤ دقەتییان؛ ھەڤوودو گونەھبار دکرن. کادرۆیێن ل وەلات مایی ژی یان دناڤ ترکیایێ و پەکەکێ دا بەلاڤ دبوون و ل ئالییەکی جی دگرتن. یێ دی ژی پەردەیەک ئاڤێتە سەر خوە و خوە د خەو بر.
جیھانێ رێخستنێن کوردی، دەستپێکێ ل سەر ترکیایێ و رێخستنێن ترکیایێ ڤە ناسدکرن، ھەتا رادەیەکێ ل گۆرا پرۆپاگاندایێن وان رووی گرتبوون. جیھانێ، ب روویێ وێ یێ خوەرستی ناسنەدکرن.
کادرێن کۆچبەر، ب دەرکەتنا خوە رووبروویی گەلەک پرسگرێکێن نوو بوون. وان، ل گۆر خوە تەنگاسی دیتن و روویێن پەیوەندیێن جیھانێ ناسکرن. ھەتا رادەیەکێ، راستییا بەرژەوەندییێن دەولەتا دیتن.
کادرێن کوردی ژی ژ ئالییەکێ ڤە ھەڤوودو گونەھبار کرن و کەتنە پێسیرا ھەڤوودو و ژ ئالییەکی دی ژی د بن باندۆرا پرۆپاگاندایێن کو “گەرەک رەوشەنبیر سەربخوەبن، ب رێخستنان ڤە گرێدایی نەبن” دا مان و ژ رێخستنبوونێ دوور کەتن.
پرانییا کادرێن رێخستنێن کوردی، ل سوێدێ جیوار بوون. دەولتا سوێدێ یا سۆیال دەمۆکرات، ب راستی د وارێ جڤاکی دا خوەدییێ ئازادییەکا بالکێش بوو. رێ ل بەر ھەر ئاوایی ھۆناندنا جڤاکی ڤەکەری و ئازاد بوو. ئەڤ ئازادییا جڤاکا کورد کو ل وێ دەرێ جیوار بووبوو، ب ئاوایەکێ دەمۆکراتیک ب فەرمی ناسکرن، ھەر وەھا د وارێ زمان، چاند، وێژە، ھونەر و ھتد دا، گەلەک دەرفەت و رێیێن بەرفرە ل بەر کادرێن کوردی ڤەکرن. ژ خوە کوردێن ھەیی، ب گرانی ژ کادرێن رێخستنان پێکدھات. ئەڤە بوو ئەگەرێ بنگەھین کو زمان، چاند، وێژە، ھونەر و ھتد ل کۆچبەرییێ ب ئاوایەکێ لەزگین پێشکەڤیت. لێ رەڤا ژ رێخستنێ ژی ئەگەرێ لاوازبوونا رێخستنا کوردی بوو.
ھەرچەند د دەمێن جودا جودا دا، گەلەک خەباتێن ھەڤکاری و یەکیتییان چێبوون ژی دەمدرێژ و سەرکەتی نەبوون. گەلەک کۆمەلەیێن کوردی، ل سەرانسەرێ ئەورۆپا ڤەبوون؛ لێ ژ بەر کو کۆمەلە نە ل گۆرا پێوستییێن جڤاکا کوردی، لێ ل گۆر بەرژەوەندییێن رێخستنێن کوردی کو ل وان دەڤەران خەبات دکرن بوون، ئەو ژی تەنگ و کورتەژییان دمان. پر کێم کۆمەلەیێن کوردی ل پیا مان، لێ ئەو ژی ھەر کو دچوو راستی تەنگاسییێن جڤاکی دبوون و لاواز دمان.
ل وەلات د ناڤ وێ دەنگ و تۆفانا شەر و چەکان دا، ب ملیۆنان کورد ژ جی و وارێن خوە بوون، ب ھەزاران گوند وێران بوون. چیا و دارستانێن کوردستانێ ھاتن شەوتاندن. کوردێن ژ جی و وارێن خوە بوویی، ل تاخێن مەترۆپۆلان “باژارێن مەزن” کەتن بەر کارێن ھەری گران و ئەرزان، ژ بەر برچیبوونی و بێ مەجالی کەتن رێیێن خراب. کورد بوونە میناکا جڤاکی یا نەباش. ژ بەر ھاوە و روویێ شەری، کورد بوونە روویێ تەرۆریزمێ.
ل گۆر دییارکرنێن ئالییێن شەری؛ سی و پێنج ھەزار کەس د شەری دا ھاتن کوشتن کو سی ھەزار ژێ کورد بوون. ل گۆر زانیاریێن کۆمەلەیا مافێن مرۆڤان 17 ھەزار و 500 کوشتییێن کوژەر نەدییار کو پرانییا وان کەسێن کو ژ روویێن وان نەدیار پێکتێن ھەنە. ل گۆر دیارکرنا عەبدوللا، 15 ھەزار کوشتییێن سێدارەدانا ناڤخوەیی (دبێژیت: ئەرگەنەکۆنا ناڤ مە ئەو کوشتن) ھەیە. ژ ڤانا پتر ژی بریندارێن شەری، بوونە ھێشا جڤاتێ!
ئەڤ رەوشە هندە دژوار بوو کو تێکلییا رێخستنێن کوردی و جڤاکا کورد ل کوردستانێ قوت کر. ل سەر ڤێ 1992یێ هێرڤە، دەولەتێ و پەکەکێ دەست ب کەدیکرنا گەلێ کورد کرن.
هەیکەل ژ کوردان، پارتییێن نوو یێن ترکیایێ ھاتنە ئاڤا کرن. لێ ھەر شەڤ د تەلەڤزیۆنێن ترکیایێ دا، گەنگەشەیەک ل سەر پرسا کوردا دھات ئەنجامدان. د ڤان گەنگەشەیان دا، روویێ ھەڤبەش کوردەک ژ کادرێن ڤان پارتییێن هەیکەل کوردی، تەڤلی گەلەک کەمالیستان بەشداری بەرنامەیان دبوون. ئەو کەمالیست، ژ ھەر ئالی ڤە دا ئێریشێ ئەندامێن وێ پارتییا هەیکەل کورد کەن و بێژن: “ھوون پارچە کرنا ترکیایێ دخوازن، پارتییا جوداخواز ئاڤادکەن!..”یێ کورد ژی وێ ب کەلەجانی و سترێسەک مەزن، سۆند خۆت و بێژیت کو: “ئەم جوداخواز نینین، پارتییەکا ترکیایێ نە، دەمۆکراسییا ترکیایێ ئارمانج دکەین و ل دژی نەھەقییێن سەر کوردا دەردکەڤین!” پرانییا کوردان، ل دەرڤە و ل ھوندور، ل بەر تەلەڤزیۆنان، ب ڤان لێنێرانان دھاتنە بۆمبەباران کرن!
پارتی، ل دوو پارتییێ دھاتە گرتن و یەکا نوو ڤەدبوو؛ لێ سەناریۆ و پرۆپاگاندە بەردەوام بوون. کەدیکرن سەرکەتی بوو. ل شوونا رێخستنێن کوردستانی، بەرەڤاژی رێخستنێن ھەڤبەش و ترکیایی دەرخستن پێش!
ژ ئالییێ دی ڤە، زمانێ سیاسەتێ ل ھەر دەڤەرێ ب ترکی بوو، د بن ناڤێ ئازادییا ژنێ دا زمانێ ترکی و گەنگەشەیا سیاسی یا ب ترکی، ل ناڤ ھەمی مالێن کوردا ھاتە بەلاڤ کرن! ئێدی ل مالێن کوردا زمان، ب کێفخوەشی و د بن ناڤێ ئازادی و پێشکەتنێ دا، بوو ترکی. دایک و باب لگەل زارۆکێن خوە ب ترکی دپەیڤن. یانێ کوردان ب کەیفخوەشی و د بن ناڤێ پێشکەتنێ دا، خوەبەخش، دەست ب بشافتنا خوە کرن.. خوەلی ب سەرێ خوە دا کر!..
عەبدوللا، کی چ ناڤی لێدکەت بلا لێ بکەت، (1999)ێ ھاتە گرتن وێرێ هێرڤە، ڤەکری دژاتییا دەولەتبوونا کوردی کر . ئێدی دەولەت خواستن، بوو کەڤنەپەرەستی و پاشڤەمان. ل شوونا وێ، دەمۆکراتیزەکرنا دەولەتێن داگیرکار بوو ستراتەژییا راست(!) لێ دیسا لھەڤنەکرنەک ھەبوو؛ ژ بۆنا دەمۆکراتکرنا ڤان دەولەتان، دیسا چەک ل دەست شەری ھەبوو، ژ بۆنا دەمۆکراتکرنا ڤان دەولەتێن داگیرکار پێوستی ب رژاندنا خوینا کوردان ھەبوو!!.
کورد دیسا، ژ ھەست و ھەلوەستێن خوەیێن نەتەوەیی ھاتبوون دوورخستن و گێژکرن. ئەو خەبات و چالاکییێن ل کۆچبەرییێ، ئەو زمان، چاند، وێژە و ھونەرا کوردی، ل وەلات دەنگ ڤەنەددا!
گولانا 2021
