سەرۆکێ سەرھلدانا نەتەوەیی یێ کۆچگریێ نووری دێرسمی…

• ئیبراھیم گوچلو

بەریا 48 سالان د 22/8/1973ێ دا در. نووری دێرسمی ژیانا خوە ل حەلەبێ ژ دەست دا. ناڤێ وی درست محەمەد نووری دێرسمی یە. لێ ئەو وەک در. نووری دیرسمی دهێتە ناس کرن.

در. نووری دێرسمی د سالا 1890یێ دا ل دێرسمێ قەزایا ھۆزاتێ گوندێ ئاخزوونکێ ژ داییک بوویە.

ل گۆری وێ یەکێ یا کو وی ب خوە د بیرەوەریێن خوە دا نڤیساندیە: ئەو کورێ محەمەد عەلی یێ چۆلکزادێ یە. ئەو ب خوە ژ ئالیێ بابی ڤە ژ عەشیرەتا میلانە. دایکا وی ژ عەشیرەتا ئاخچانانە. ئەو د سالا 1899ێ دا دەست ب خاندنا سەرەتایی دکەت. پشت را ل ئامادەییا لەشکەری یا خارپووتێ پەروەردایا خوە بەردەوام دکەت. لێ د سالا 1904ێ دا دەست ژ ئامادەییا لەشکەری بەرددەت، ل خارپووتێ دەست ب بەکەلریۆسێ (لیسەیێ) دکەت. پشتی کو ل لیسەیێ (باکەلۆریسێ) دەست خوەڤە تینیت دچیتە ستەنبۆلێ د سالا 1911ێ دا ل سولتان ئەحمەدێ مەکتەبا فیتەرنەریێ پەروەردایا خوە بەردەوام دکەت.

در. نووری دێرسمی دەما ستەنبۆلێ خوەندەڤانە، د ناڤ تەڤگەرا کوردی دا ب ئەکتیڤی جیهـ دگریت. سەرخوەبوونا کوردستانێ ژ بۆنا خوە دکەتە ئارمانج. لەوما ژی رێخستنبوونا کورد پێویست دبینیت. د دەستپێکێ دا دبیتە ئەندامێ جەمعیەتا ھێڤی یا خوەندەڤانێن کورد. د سالا 1912ێ دا دبیتە سەکرەتەرێ گشتی یێ جەمعیەتا موھیبان یا کوردستانێ. پشت را ژی دبیتە ئەندامێ جەمعیەتا تەعالی یا کوردستانێ کو شێخ عەبدولقادیرێ کورێ شێخ عوبەیدووللاھ نەھری سەرۆکاتیا وێ دکر.

د سالا 1914ێ دا شەرێ جیهانی یێ 1ەمین دەست پێ کر. بەریا کو ئەو قۆتابخانا خوە ب دوماهی بیتنیت، وی ژی دبەنە لەشکەریێ و دشینن قۆتابخانەیا شەری و ل وێرێ ژی 2 مەھا پەروەردەیا لەشکەری دبینیت. پشت را ژی ئەو ل بەیکۆزێ د دەزگەھێ بەیتەریێ دا وەزیفەدار دبیت. لێ ل وێرێ ژی وی نادەنە سەکناندن، وی دشینن باژارێ ئەرزنجانێ یێ کوردستانێ. ئەو ژ ڤێ یەکێ گەلەک کەیفخوەش دبیت. ل ئەرزینجانێ وەک دختۆرێ فیتەرنەری کار دکەت. دەما کو وەزیفەیا خوەیا لەشکەری بەردەوام دکەت، لگەل عەشیرەتێن دێرسمێ دا پەیوەندیێن خوە خورت دکەت.

د سالا 1916ێ دا لەشکەریا خوە ب دوماهی تینیت و ڤەدگەریتە ستەنبۆلێ. قۆتابخانەیا خوە بەردەوام دکەت و د 22 ئیلۆنا 1918ێ دا خواندنا خوەیا بلند خەلاس دکەت و ب فەرمی دبیتە دختۆرێ بەیتەریێ. پشتی وێ ژی وەک “نووریێ بەیتەریێ” دهێتە ناس کرن.

پشتی کو شەرێ جیھانی یێ یەکەم ب داوی دهێت د دەربارێ کوردان دا دەولەت ئۆپەراسیۆنەکێ دەست پێ دکەت. ئەز باوەر دکەم کو بایێ پەیمانا سیڤەرێ حەرکییە. د ئەنجاما لێ پرسینەکێ دا ئەو ژی ل دیوانا جەنگی دهێتە دادگەهکرن. لێ دادگەھا دیوانا جەنگی وی بێ گونەهـ دیار دکەت.

لێ د جەمعیەتا تەعالی یا کوردستانێ دا ژ بۆنا سەرخوەبوونا کوردستانێ مناقەشەیەکا دژوار ھەیە. بەشەک ئەندامێن جەمعیەتێ د چارچووڤەیا ئیمپاراتۆریا عۆسمانی دا دخوازن پرسگرێکا نەتەوەی یا کوردا چارەسەر ببیت. بەشەک ئەندام ژی سەرخوەبوونا کوردستانێ دپارێزن. در. نووریێ دێرسمی ژی سەرخوەبوون و دەولەتبوونا کوردستانێ دپارێزیت..

در. نووریێ دێرسمی د وێ باوەریێ دا بوو کو کەمالیست و رەژیما وان دێ گەلەک خەتەر بیت. مافێن کوردان ناس ناکەت. لەوما ژی پیدڤیە ھیچ دەمەکێ باوەری ب وان نەهێتە کرن. لەوما ژی پلانا خوەیا سەرخوەبوونا کوردستانێ گاڤ و ب گاڤ ب رێڤە دبەت.

در. نووریێ دێرسمی پشتی کو مەکتەبا فیتەرنەریێ ب داوی ئینای بوو دختۆرێ بەیتەریێ، ب پشتگریا شێخ سەعید عەبدولقادر دچیتە سیواسێ قەزایا زارایێ و باژارۆکێ عومرانیەیێ. ژ وێرێ ژی دەرباسی گوندێ بۆخازڤیرانێ دبیت. ل وێرێ لگەل حەیدەر مستەفا پاشازادە و برایێ وی عەلیشان و کاتبێ عەلیشان عەلیشێر دانووستاندنا دکەت. ژ وان داخواز دکەت کو رێخستنەکا کوردستانی ئاڤا بکەن. ئەو ژی، داخواز وی پەسەند دکەن. لێ د 20/12/1920ێ دا ژ بۆنا کارووخەباتێن خوە یێن کوردەواری و کوردستانی دهێتە گرتن و پشت را دهێتە سەربەست بەردان.

پشتی کو دهێتە سەربەست بەردان ل  کۆچگریێ سەرھلانا مللی یا کوردستانێ ئۆرگانیزە دکەت. ئارمانجا سەرھلدانێ، سەرخوەبوون و دەولەتبوونا کوردستانێ بوو. ھەزار مخابن سەرھلدان د دەمەکێ کورت دا ب ئاوایەکی گەلەک بەربەری ھاتە شکاندن. کۆمکوژیەک ھاتە ل دارخستن .

ئەو پشتی سەرھلدانا مللی یا کۆچگریێ ژ لایێ دادگەھا دیوانا جەنگی دا د 25ێ خزیرانا 1921ێ دا د غیابا وی دا ھاتە سزا دان.

در. نووری یێ دێرسمی دچیتە ئەیالاتا دێرسمێ نیشتەجی دبیت. ل دێرسمێ دبیتە شێورمەندێ سەرۆکێ کوردستانێ سەیید رزا. ئەو ژی بوو سەدەم کو گەلەک عەشیرەت ببنە پشتەڤانێن سەید رزا.

ل دێرسمێ لگەل سەید رزا دا بەشداری خەباتا نەتەوەیی بوو. لێ ھەزار مخابن دەولەتا کەمالیست پشتی دەمەکێ ل دێرسمێ دەستھلاتداریا خوە پێک ئانی. کۆمکوژیەک مەزن ل دارخست. سەید رزا ژ بۆ کو رێگریێ ل کۆمکوژیێ بکەت بریار دا کو لگەل مستەفا کەمال دا دانووستاندنا ئەنجام بدەت. وی ژی قەبوول کربوو. لێ دەما کو وی دانووستاندن دکرن، دیل ھاتە گرتن. دادگەھا ئیستیقلالێ دا ھاتە دادگەھ کرن. سزایێ سێدارەدانێ بۆ دەرکر. تەمەنێ وی یێ مەزن بوون، لەوما ل گۆر قانوونێ پیدڤی بوو کو ب سێدارەدانێ نەهاتبا حوکم کرن؛ لێ تەمەنێ سەیید رزا ھات بچووک کرن، ئەو سێدارە دا. تەمەنێ کورێ وی بچووک بوو، پیدڤی بوو کو ل گۆر قانوونێ نەهاتبا سێدارەدان، تەمەنێ وی ژی ھاتە زێدە کرن، ل بەر چاڤێن سەیید رزا ئەو ھاتە سێدارەدان.

در. نووریێ دێرسمی پشتی کو ل دێرسمێ شکەست خوار، کەمالیست ل دێرسمێ دەستھلاتدار بوون، ل باژێری دیکتاتۆریەتەکا بەربەری ئاڤا بوو خواست دەرکەڤیتە دەرڤەیی وەلاتی، کۆمکوژی و خرابیێن ل دێرسمێ ھاتنە ئەنجامدان ئاشکەرا بکەت.

لەوما ژی  خواست کو دەرباسی ئەورووپایێ ببیت، خەباتا خوە ل وێرێ بمەشینیت. لێ دەرفەت نەبوو کو دەرباسی ئەوروپایێ ببیت.

وی دەمی بریارێ ددەت کو دەرباسی سوریایێ ببیت.

دەمەکێ ل کرکخانێ ما. پشت را د 1ێ تیرمەھا 1938ێ دا دەرباسی سووریایێ بوو.

سووریایێ خواست کو وی تەسلیمی دەولەتا ترک بکەت. ئەو ب ئالیکاریا فرانسزان د 24/12/1938ێ دا دەرباسی ئوردنێ دبیت.

ھەڤژینا وی فەریدە خانم ژی د 2یێ تیرمەھا 1939ێ دا دەرباسی ئوردوونێ دبیت.

در. نووریێ دێرسمی د سالا 1941ێ دا دیسا ڤەدگەریتە سووریایێ. ل ئازەزێ دبیتە دختۆرێ بەیتەریێ. لێ کۆنسۆلۆسخانەیا ترکیا ل حەلەبێ ژ بەر کو ئازەز نێزکی سنۆرێ ترکیایێ بوو و ھەبوونا در. نووریێ دێرسمی دێ زرار گەهینیت وان، ئەو ژ ئازەزێ دهێتە دوورخستن.

در. نووریێ دێرسمی  د 23یێ تەباخا 1941ێ دا نەقلی حەمایێ  دهێتە کرن. د سالا 1942یێ دا ژی ل ئیدلیبێ فیتەرنەریێ دکەت.  د سالا 1946ێ دا ژی ئەو وەک دختۆرێ بەیتەریێ دهێت ل حەلەبێ نیشتەجی دبیت. د سالا 1948ێ دا ژی ل جەبەل دروزێ کار دکەت. د 2یێ گولانا 1950یێ دا وەک کۆمونیست دهێتە تاوانبار کرن و لەوما ژی ژ وەزیفەیێ دهێتە دەرکرن.

پشتی کو ژ کاری دهێتە دەرکرن ل دێریکا جەزیرا رۆژئاڤایێ کوردستانێ  دەست ب کارێ چاندنیێ دکەت. لێ مالا وی ل حەلەبێ دمینیت. وەک من ل دەستپێکێ ژی دیار کری د 22 تەباخا 1973یێ دا ژیانا خوە ژ دەست دا. بەریا کو ژیانا خوە ژ دەست بدەت، ل عەفرینێ ژ بۆ خوە و ھەڤژینا خوە فەریدە خانمێ قەبرەک چێکربوو و ل وێرێ بناخ بوو.

دەما کو دەولەتا ترک عەفرین داگیر کری، قەبرێن کوردان ژی ژ ئێرشێن ھۆڤانەیێن وان باهرا خوە وەرگرت و خەسارێن مەزن دیتن. قەبرێ در. نووریێ دێرسمی و فەریدا خانمێ ژی ژ وان ئێریشێن ھۆڤانە زرار دیتن.

                                         *****

ھیچ شک تێدا نینە کو ھەر کوردەکی رەوشەنبیر و سیاسەتمەدار و کوردپەروەر د سالێن 70یان دا در. نووریێ دێرسمی ناس دکر. ب تایبەتی ژی پشتی کو پەرتووکا وی ل باکوورێ کوردستانێ د سالا 1976ێ دا ھاتیە چاپ کرن، ھەر کوردپەروەرەکێ در. نووریێ دێرسمی ژ نێزک ڤە ناس دکر. من ژی ئەو ژ نێزک ڤە ناس دکر.

لێ دەما کو ئەز جارا یەکەمین د سالا 1978ێ دا چووم رۆژئاڤایێ کوردستانێ، من در. نووریێ دێرسمی ھین باشتر ناسکر. دەرفەتا من بوو کو ئەز ژ گەلەک سیاسەتڤانێن کورد و نڤیسکارێن کورد و خەباتکارێن دۆزا کوردستانێ در. نووریەێ دێرسمی گوھدار بکەم.

لێ ب تایبەتی ژی دەما کو من ھەڤژینا وی ل حەلەبێ زیارەت کری و ناس کری، دەرفەت بوو کو ئەز در. نووریێ دێرسمی باشتر ناس بکەم. ئەز گەلەک جاران بووم مێڤانێ فەریدە خانمێ. فەریدە خانمێ ب ھەر ئاوایی مرادا در. نووری دێرسمی دمەشاند، قیمەت ددا ھەموو کوردان، کوردپەروەران، رەوشەنبیرێن کوردستانێ، ھەڤالێن در. نووری دێرسمی و خزمێن وی. کەسەکا مێڤانپەروەر بوو.

من د دانووستاندنا خوەیا ل گەل فەریدە خانمێ دا زانی کو پەیوەندیێن جەلادەت بەدرخان بەگ و در. نووری دەرسیی  گەلەک باش بوونە. ب مالباتی ھەر دەم پێکڤە بوونە. دیسا من ژ فەریدە خانمێ زانی کو پەیوەندیێن در. نووری یێ دێرسمی و در. ئەحمەد نافیز زازا گەلەک باش بوونە. وان پێکڤە شەریکاتیا چاندنیێ ژی کریە.

من د ھەماندەم دا پەیوەندیێن در. نووریێ دێرسمی، عەریف عەباسێ زازایێ مەعدەنێ، حاجۆ ئاغا، جەگەرخوین، قەدری و ئەکرەم بەگێ جەمیلپاشازادە، ئاپێ عۆسمان سەبری، قەدری جان، رەشیدێ کورد، مەلا حەسەنێ ھشیار ژی فەریدێ خانمێ گوھدار کر.

ئەو کەسەکێ رەوشەنبیر و سەرخوەبوونپارێزێ ھشک بوو. ئەز دکارم ببێژم کو زۆلما ئەرمەنیا ل کوردان کری، ئەز ژ وی و ژ پرتووکا وی فێر بووم.

ئەو کەسەکێ چالاکڤان و خەباتکار بوویە. ژ بۆ کو دەستێ خوە ل بەر کەسێ نەگریت، چاندنی کریە.

کەسایەتییا در نووری دێرسمی ل کوردستانێ و د تەڤگەرا کورد دا گەلەکا گرنگە. ئەز د کەسایەتیا وی دا ھەموو خەباتکار و سەرۆکێن دۆزا ئازادی و سەرخوەبوونا  کوردستانێ یێن کو ژیانا خوە ژ دەست دانە و ھەموو شەھیدێن کوردستانێ ب رێز و گرامی ببیرتینم.

در. نووری یێ دێرسمی سەرۆکەکێ کوردستانێ یێ تایبەتە. دڤێت ئەم ھەر دەم وی ب بیر بینین. ژ نڤیسێن وی و ژ بیرئانینێن وی و ژ تێکۆشینا وی دەرسا وەربگرین.

دیاربەکر، 27/8/2021