سدیق بۆزارسلان

وەک دهێتە زانین رژێما سەدامێ نەژادپەرەست نە تەنێ ل حەلەبچەیێ گازێن کیمیاوی ب کارئانین. وی بەرییا جینۆسایدا حەلەبچەیێ گەلەک جاران ئەو چەکێن ژەھراوی ل دژی کوردان بکار ئانین و ب دەھان ھەزار کورد کوشتن. د ڤێ دەربارێ دا چاڤدێری و تەسپیتێن پسپۆرێ ئەلمانی ئالیخاندەر ستەنبەرگ سپۆھر، کو ل ئەلمانیایێ د رێخستنا پاراستنا مافێن مرۆڤی Medico International دا کار دکەت، ژ بۆ چەکێن ژەھراوی کو رەژما ئیراقێ ل دژی کوردان بکار ئانینە، وەھا دبێژیت:

“رژێما سەدام حسێن، د ناڤبەرا سالێن 1986-1987ێ دا ل باشورێ کوردستانێ گەلەک جاران چەکێن کمیاوی بکار ئانینە. د وی دەمی دا ھێ ژی کارتێکرن و ھێزا چەکێن کمیاوی، د قۆناغا جەرباندنێ دابوو. کیژان گاز، د کیژان وار و ھەوایێ دا بێت ب کارئانین، پتر دێ یا کاریگەر بیت؟ ژبۆ بەرسڤێن پرسێن وەھا، چەک تێنە جەرباندن. د ڤان جەرباندنان دا کورد تێنە ب کارئانین. وەلەو کو ل تەڤاهییا جیھانێ جەرباندنێن وەھا ل سەر مشکان تێنە ئەنجامدان ژی، لێ ژبۆ دیکتاتۆرەکێ نەژادپەرەست و کۆلۆنیالستەکێ وەکی سەدام، قیمەتا کوردان هندی یا مشکان ژی نینە. ژبۆ وێ ژی د سالێن 1986، 1987ێ دا، ل گەلەک جییان چەکێن کمیاوی ل سەر کوردان ھاتینە جەرباندن. ل گۆر ئالیخەندەر ستەنبەرگ سپۆھر، د ڤان جەرباندنان دا کوردێن کو ھاتنە قرکرن، ژ کوردێن کو ل حەلەبچەیێ ھاتنە قرکرن زێدەترن. د ڤان جەرباندنان دا دەردکەڤیتە مەیدانێ کو سێ جورێن گازێن ژەھراوی گەلەک کاریگەرن، ئەڤ گازێن خەردەل، تابون و سارنن و ل سەر ڤان گازان بریار دهێتە دان.

چ ل حەلەبچە، چ ژی پشتی حەلەبچە گازێن کو ھاتنە ب کارئانین، ئەڤ ھەر سێ گازەنە. مەسەلا گازێن کو د تەباخا 1988ێ دا ھاتنە ب کارئانین، ئەڤ گازەنە. ستەنبەرگ سپۆھر، ژبۆ بوویەرا 25ێ تەباخا 1988ێ کو ل ھەرێما شێخانێ قەومییە ڤان زانیاریان ددەت:

“دەما چەکێن کمیاوی ھاتنە بکار ئانین، د ناڤ کوردان دا پانکەکێ مەزن چێبوو. زارۆک، ژن و مێر، کال و پیر و جوان ژ لایێ باکورێ وەلاتی ڤە باز ددەن و ل نێزیکێ ھەرێما شێخانێ خوە دسپێرن نەوالەکێ. نەوال، کوور و زراڤ و درێژە. ژ سێ هزاران زێدەتر کوردا خوە سپارتبوو نەوالێ. ھێزێن سەدام حسێن دخوازن نەوالێ بۆمبەباران بکەن. لێ ژ بەر کو نەوال کوور، تەنگ و زراڤە، بالەفر نکارن بۆمبەیێن خوە بەردن سەر وان. پاشێ بۆمبەیێن گازێن ژەھرکری تاڤێژن نەوالێ. هەموو ئالییێن نەوالێ ب بۆمبەیێن گازێ تژی دکەن. د 10-15 دەقیقەیان دا ژ سێ هزاران زێدەتر کەس دمرن. تەنێ 20 کەس ژ مرنێ رزگار دبن کو ئەو ژی پێشمەرگە بوون و د کێلەکێن نەوالێ دا ل جییێن بلند بوون و دخواستن خەلکێ سڤیل بپارێزن. پشتی چەند رۆژان ل نەوالێ تەسیرا گازێ کێم بووبوو. بۆلدۆزەر ھاتن نەوالێ و ئەو نەوال سەرووبن کرن، چال ڤەکرن و لاشێن کوردان د وان چالان دا بناخ کرن..” ” (İsmail Beşikçi, Kürt Aydını Üzerine Düşünceler, Yurt – Kitap Yayın 1991 Ankara, s. 30- 31)

د داوییا شەرێ ئیران و ئیراقێ دا کو راستی ناڤەراستا تەمووزا 1988ێ دهێت، راوەستاندنا چەکان ھات راگەهاندن. ژ بەر کو شەرێ دو ئالییان راوەستییابوو، رژێما سەدام ھەمی ھێزێن خوە یێن عەسکەری رێکرن ناڤچەیێن کوردستانێ و د داوییا تەباخێ دا ژی دەست ب ئێریشێن ل دژی کوردان کر. بالکێشە کو ژ بەر راوەستاندنا شەرێ ئیرانێ و ئیراقێ، نەتەوەیێن یەکبوویی شاندا خوەیا چاڤدێرییێ شاندبوو ھەرێمێ. واتە دەما بالەفرێن بەغدایێ ب گازێن ژەھراوی/کمیاوی ھەرێمێن کوردستانێ ددانە بەر بۆمبەبارانێ؛ ھەیەتا چاڤدێرییا نەتەوەیێن یەکبوویی ل سەر سنۆرێن ئیران و ئیراقێ بوون. لەوما ب ڤان کارێن خوە سەدام حسێن، ب ئاوایەکی مەسج ددا نەتەوەیێن یەکبوویی ژی و دگۆتن کو ئەو چ قیمەتەکێ نادەنە نەتەوەیێن یەکبوویی و پرەنسبێن وان. وەک ئەم پێ دزانین، ل گۆر گەلەک ماددەیێن نەتەوەیێن یەکبوویی، ب کارئانینا چەکێن کمیاوی ھاتنە قەدەخەکرن، لێ دەما شاندا وان ل ھەرێمێ یە، رەژما بەگدایێ ل پێشبەری چاڤێن وان، چەکێن کمیاوی بکار تینن.

د مەھێن شوبات و ئادارا 1988ێ دا ئیسلامی یێن کورد ل باتمانێ و ل ھندەک باژارێن دی یێن کوردستانێ خوەپێشاندان و پرۆتەستۆیان ئەنجام ددەن. مژارا ڤان پرۆتەستۆیان، پاراستنا مافێن نەتەوەیی یێن ترکێن بولگار بوو. ژ بەر کو ل بولگارستانێ ناڤێن ترکان ھاتبوون گوھارتن و قەدەغەکرن. ژبۆ وان کارا دەولەتا بولگارستانێ و حکومەت دھاتە تاوانبارکرن و رەخنەکرن. ژبۆ پاراستنا ناڤێن ترکێن بولگار، کوردێن موسولمان پرۆتەستۆ و خوەپێشاندان ل دار دخستن. لێ ل دژی جینۆسایدا کو سەدام ل سەر کوردان چێکرییە، قەت دەنگێن خوە دەرناخەن. تفا دەڤێ خوە دبەلعینن، گوھێن خوە کەر دکەن و چاڤێن خوە ژی کۆر دکەن و ناخوازن وان جینۆسایدا ببینن. ژ وێ ژی زیدەتر و خرابتر، ئەڤ کوردێن مە یێن ئیسلامی، تەعدا و زولم و قرکرنێن کو سەد سالە دەولەتا ترک ل سەر وان بخوە ئەنجام دانە و ناڤێن وان و ھەبوونا وان ژی قەدەغە کرینە، قەت و قەت نابینن و ژ بۆ ھەبوونا خوە تو تشتەکێ ناکەن. ب تەعبیرەکا دی ئەڤ “ئاقلمەندێن” مە وەکوو کیسەلەیان لێهاتینە کو باب و پاپیرێن مە بێی سەبەب نەگۆتنە “کیسەلە، ژ قالکا خوە دوور کەتییە و وێ ناعەجبینیت!” ئانکو “ژ بۆی خوە کۆرە، ژ بۆ خەلکێ ژی دختۆرە.”