ژنێن کورد د دیرۆکێ دا د گەلەک قادان دا ب سەرکەفتنا خوەیا دبن، نموونە ژی گەلەکن. یەک ژ ژنێن کورد یا قەهرەمان کو ب ناسنامەیا خوەیا شەری دەرکەتیە پێش فاتا رەشە. د ئەدەبیاتێن رۆژئاڤا دا وەکو سەرۆکا عەشیرەتا کوردا ئامازۆن، پرەنسەسا کوردان، شێرا کوردستانێ، قەهرەمانا کوردستانێ دهێتە ب بیرئانین. فاتا رەش د ھەمان دەمی دا ل دژی قالبێن کەتوارێن جڤاکی یێن گرێدایی لەشکەری و شەری ژی بوویە میناک. ل دژی رۆلێن بابسالاری یێن کەڤنەشۆپیا ب سالان بوو میناکەکا مایندە.

فاتا رەش بالێ دکشینە

د دەربارێ ژدایکبوون و مرنا فاتا رەش دا ئاگاھیێن زێدە ل بەر دەستان نینە. فاتا رەش خوشکا بیلالێ رەشێ سەرۆکێ عەشیرەتا سنەمللی یە. ل دۆرا سالێن 1820-30ێ فاتا رەش دکەنە بووکا گوندێ ئەمرانێ. دیسا ل دۆرا سالێن 1840ێ بیلالێ رەش دچیتە بەر دلۆڤانیا خوە و ل شوونا وی بەکۆ ئاغا دهێت. لێ بەلێ عەشیرەت ژ بەر زلما وی بەکۆ ژ ئاغاتیێ تێخن و ل جهێ وی لاوێ بیلالێ رەش عەلی دبیتە ئاغا. ئەو ژی پێنج سالان ئاغاتیێ دکەت و پشترا دچیتە بەر دلۆڤانیا خوەدی. عەشیرەتێ پشترا فاتا رەش کرە سەرۆک. دەما د 1853یێ دا شەرێ قرمێ دەست پێ دکەت ب بانگا عۆسمانیان ب بەشداریا دۆرا 300 سواران و پەیایان ژ بۆ بەشداری ڤی شەری ببیت دچیتە ستەنبۆلێ. د وی دەمی دا ئینگلیز و فەرانسی ژی تەڤلی عۆسمانیان بەشداری ڤی شەری دبن. د ناڤا لەشکەرێن ژ ئەورۆپایێ ھاتنە دا نڤیسکار، رۆژنامەگەر، وێنەساز ژی ھەبوونە. یەکیتیا میلیشیایان د بن کۆنترۆلا فاتا رەش دا بالا وەلاتیێن ستەنبۆلێ و رۆژئاڤاییان دکێشیت. ژ ڤانا یەک وی دەمی دیرۆکزانێ ھونەرێ جوسەپ فۆسات یێ سەخبێریا ئایاسۆفیایێ دکر بوو. نیگارێن جوسەپ فۆسات د 15ێ نیسانا 1854ێ دا ب رێیا کۆڤارا « L’Illustration Journal Universel» ل سەر چاپەمەنیا فەرەنسایێ دەردکەڤیتە پێش. ل بنێ نیگارێ « Kara Fatima, l’héroine du Kurdistan, a Constantinople» ئانکو «لەھەنگا کوردستانێ فاتا رەش ل ستەنبۆلێ یە» دهێتە نڤیساندن.

“سولتان ژ فاتا رەش ڤێ پرسیارێ دکەت:”ژنەکا وەکو تە قەهرەمان چاوا زمانێ ترکی نزانیت؟ فاتا رەش د بەرسڤا وی دا دبێژیت سولتان گەر تە زمانێ کوردی زانیبایە وی دەمی پیدڤی نەدکر کو تە ترکی زانیبا.” ژ ڤێ گۆتنێ ژی دیار دبیت کو فاتا رەش گرێدایی نرخێن خوە یێن جڤاکی و نەتەوەیی بوویە.”

ل سەر فاتا رەش نووچە دھاتنە بەلاڤکرن

ئەڤ سەفەرا فاتا رەش ب تایبەت ل سەر مەدیایا ئەورۆپایێ دەنگڤەدانێ دروست دکەت. د ڤان سالان دا ل سەر هەسپێ خوە سوار دبوو و وەکی “مێران” ل قادا ئوسکودارێ دگەریا. د کۆڤار و رۆژنامەیێن ئینگلز، ئەلمان، فرانسزی، سوێدی، ئۆسمانیانێن مینا « The İllustrated London News, Globus, Le Tourdu Monde, Svenska Family-Journalen, »، ژیانا ژنان دا ل سەر فاتا رەش نووچە دھاتنە بەلاڤکرن. ل سەر ڤێ سەفەرێ نووچەیا یەکەم د رۆژنامەیا «The İllustrated London News» دا ب تایتلێ “فاتا رەش ل ستەنبۆلێ یە” دهێتە وەشاندن. د 22یێ نیسانا 1854ێ دا رۆژنامە جھەکی بەرفرەھ ددەتە سەردانا فاتا رەشا ستەنبۆلێ. د نووچەیێ دا دهێتە گۆتن ئەڤ ژنا کورد ب 300 شەرڤانان دهێتە ستەنبۆلێ دا کو لگەل عەبدولحەمێدێ ئێکەمین دا ھەڤدیتنێ بکەت و بینیتە زمان کو ئەو دێ ل گەل عۆسمانیان دا بیت. ل گۆر نووچەیێ فاتا رەش ژ لایێ سولتانی ڤە ل قەسرێ ھاتیە پێشوازیکرن. ھەر وھا د رۆژنامەیێ دا دھاتیە گۆتن ھەڤژینێ فاتا رەش ژبەرکو بەرێ لگەل سولتانی ل ھەڤ نەکریە ئەو ئاڤێتنە زیندانا کاندیایێ.

د چاپەمەنیا ئەلمانان دا ژی جیھ دگریت

فاتا رەشا کو د دیرۆکا ژنا کورد دا خوەدیا جھەکێ گرنگە ل ھندەک ھەرێمێن کوردان وەکی فاتا نێر ژی دھاتە بناڤکرن. ل سەر ژیانا وێ ریوایەتێن جودا ھەنە. ژ بلی چاپەمەنیا ئینگلیز و فەرەنسیان د چاپەمەنیا ئەلمانان دا ژی فاتا رەش جیھ دگریت. د نڤیسا گراڤوریا د گلۆبوسا کۆڤارا ئەتنۆلۆژی و ئانترۆپۆلۆژیا ئەلمانان دا د 1868ێ دا بەحسا فاتا رەش دهێتە کرن. ل ڤێرەدا ژی فاتا رەش وەکی ب «Fata Reş, eine kurdische prinzessin»، ئانکو “فاتا رەشا پرەنسەسا کوردان” دهێتە بناڤکرن.

جھێن بێھنڤەدانێ یێن ل سەر ناڤێ وێ

ل گۆر خەباتێن قادێ یێن محەمەد بایراک فاتا رەش د ناڤ کوردێن مەراشێ دا ئیرۆ هێژتا وەکی فاتا رەش و فاتۆ پاشا دهێتە ناسکرن. ھندەک کەسێن ژ بنیاتا وێ تێن پاشناڤێ وان فاتارەشە. ل چیایێ ئەنگزەکێ یێ عەشیرەتا سنەملیا لێ دژین جھێن بێھنڤەدانێ یێن وەکی چەم و زۆزانان یێن ل سەر ناڤێ وێ «Nale Fataraşe» ھەنە.

شبهاندنا فاتا رەش و ژان دعارج

د 1881ێ دا د کۆڤارەکا سوێدی دا ل سەر فاتا رەش نڤیسا ب تایتلێ “ئامازۆنیەک” دهێتە نڤیساندن. د نڤیسێ دا دهێتە گۆتن د سەدسالا مە دا ژنەکا دشبهە تاسسۆس جلۆرندا، ب ناڤێ فاتا رەش دەرکەتیە سەر روویێ ئەردی. ھەر وھا د نڤیسێ دا بالێ دکشینن سەر شبهاندنا د ناڤبەرا ژانن دعارج و فاتا رەش دا. د ئەدەبیاتا ترکییا دا یا دەربارێ فاتا رەش بەری کۆمارێ و پشتی کۆمارێ دبنە دو بەش. د سەردەما عۆسمانیان دا د 1867ێ دا یێ جارا یەکەم بالێ دکشینیتە سەر فاتا رەش ژ فەرماندارێن فرقا ئیسلاح و وەکی دیرۆکزان دهێتە بناڤکرن ئەحمەد جەودەت پاشایە. د بەرھەما خوەیا ماعروزات دە بەھسا فاتا رەش و ئەشیرەتا جەرد دکە. د ناڤا وەشانێن عۆسمانیان دا ژی یێ جارا یەکەم وەکی ئامازۆن بەحسا فاتا رەش دکەت ئەحمەد مەدحەت ئەفەندییە. ئەڤ نڤیسا کو نڤیسکارێن کورد وەکی چاڤکانی وەردگرن ب تایتلێ “ئامازۆن ئانکو ژنێن شەرڤان” دهێتە نڤیساندن. ھەر چەند د ھندەک چاڤکانیێن ترکیا دا وەکی ژنا “ترک” دەرباس دبیت ژی لێ ئەڤە نە راستە. د وەشانێن سەردەما کۆمارێ دا ناسنامەیا فاتا رەش دهێتە ڤەشارتن و وەکی ژنێن بەشداری تێکۆشینا نەتەوەیی بوونە دهێتە بناڤکرن.

پاراستنا زمانێ کوردی ژ لایێ فاتا رەش ڤە

د ژێدەرێن کوردی یێن بەرێ دا گەلەک کێم ناڤێ فاتا رەش دهێتە دیتن. د پەرتووکا ب ناڤێ « Adler Von Kurdistan» یا بەدرخان یا د 1937ێ دا ل ئەلمانیایێ هاتیە بەلاڤکرن ناڤێ فاتا رەش دەرباس دبیت و پەسنا وێ دهێتە کرن. سولتان ژ فاتا رەش پرسیارێ دکەت و دبێژیتێ:”ژنەکا وەکو تە قەهرەمان چاوا زمانێ ترکی نزانیت؟ فاتا رەش دبێژیتە سولتانی گەر تە زمانێ کوردی زانیبایە وی دەمی پێدڤی نەدکر کو هەوە زمانێ ترکی زانیبایە.” ژ ڤێ گۆتنێ ژی دیار دبیت کو فاتا رەش گرێدایی نرخێن خوە یێن جڤاکی و نەتەوەیی بوویە.