ماھر حەسەن
ئەم دێ چەند رووپەلان ژ دیالۆگا نڤیسکار نەبیل مەلحەم یا کو لگەل عەبدوللا ئۆجەلان دا ئەنجامدای و د پرتووکا خوە یا ب ناڤێ (ھەفت رۆژان لگەل ئاپۆ دا- سبعة ايام مع ابو) پارڤە کری ل ڤێرە باس کەین، ژ بەر کو ئۆجەلان ھەبوونا کوردستانا سووریێ ئینکار دکە و گەلێ کورد وەکە کەمەنەتەوەیەک ل سووریێ نیشان ددە کو ژ بەر زولما عۆسمانیان و ژ بەر شەر و پەڤچوونان رەڤیانە سووریێ.
ئەڤ تێکستە ژ پرتووکا نەبیل مەلحەم وەک بەلگە بۆ خوەندەڤانایە و ئەز دێ وەرگێرمە سەر زمانێ کوردی دا کو هیچ کەسەک ئیدیعایێ نەکەت کو ئەم بێبەختیان ل عەبدوللا دکەین یان ژی گۆتنێن نەراست ب دووڤ ویڤە ڤەدبێژین.
عەبدوللا ئۆجەلان د رووپەلا 167-168ێ دا ووسا دبێژە:
ژ بۆ سووریێ ژی پرانیا کوردان ژ باکورێ کوردستانێ کۆچبەر بوونە، ھندەک کەس گۆتنا کوردستانا سووریێ دەردخن پێش، لێ ئەز دبینم کو ئەڤ گۆتنە نەراستە، ئەڤ پێشنیارە نە دورستە و نە تێگەھەکێ راستە، ناڤێ راست ئەوە کو ئەم بێژینە وان کوردێن سووریێ. ئەڤ کەسە ( مەبەستا وی کوردێن سووریێ) د ئەنجاما بەشداربوونا سەرھلدانێن ل دژی دەولەتا ترک دا ژ بەر زولما عۆسمانیان رەڤیانە و هاتنە سووریێ.
عەبدوللا بەردەوام دکەت و د رووپەلا 168ێ دا دبێژە: ھەگەر ئەم ل دیرۆکا بەری 150 سالان تەماشەبکن، دێ بینین ئەو ژ بەر تێکچوونا راپەرینا وان یا دژی دەولەتا ترک کۆچبەر بوونە و ل سووریێ ب جھ بوونە. و بەشەک ژ وان ژی ژ بەر ھەژاریێ و فەقیریێ رەڤیانە، گەلەک ل دەڤەرێن چیایێ یێن مینا عەفرینێ ب جھ بوون کو ئیرۆ دبێژنە وی چیا چیایێ کورمانج. من ھندەک لێکۆلین کرن و من دا دیارکرن کو ئەو ژ ترکیێ ھاتنە. ھندەک بەری سەد سالان ھاتنە و ھندەک بەری دوسەد سالان، لێ د ئەنجام دا ھەر ژ ترکیێ رەڤیانە. ئەرمەن و شەرکەس ژی ھاتنە، ھەیا بەشەک ژ عەرەبێن ئانتاکیا. ئەڤە ھەمی ژ بەر زولما عۆسمانیان رەڤیانە و بوونە کێمنەتەوەیەک ( بەشەک ھەری کێم ژ نەتەوێن کو د دەولەتا سووری دا نە). بلا ئەم بێژین تەڤگەرێن وان ژ بۆ پارچەبوونا سووریێ دخەبتن، سەرەرای ڤێ یەکێ ژی، ھەبوونا وان د سووریێ دا گەلەک خزمەتان لگەل خوە دا تێنە. ئەز نکارم ل سەر چ کەسان ب ئاخڤم، لێ ئەز دزانم کو کورد ژ ترکیێ ھاتنە. و دەما ئەز ھاتم مەیدانێ، من گۆت پێدڤییە هەوا بەر ب باشوور ڤە بهێتە راوەستاندن و ژ بۆ هەوا باکور ئامادەکاری بێنە کرن. ( واتەیا گۆتنا عەبدوللا ل ڤێرە ئەڤەیە: کوردستانا سووریێ ژناڤ ببەت.)
نڤیسکار نەبیل پرسیاران بەردەوام دکەت و دبێژیت ل ڤر مەبەستا تە چیە؟
عەبدوللا بەرسڤێ ددە و دبێژە: من گۆت هەوا بەر ب باشوور ڤە بهێتە راوەستاندن و کۆچبەریا بەر ب باکور ڤە دەست پێ بکەت، د ڤی واری دا مە دەست ب خەباتەکا دوور و درێژ کر، و مە کوردێن سووریێ بەر ب چیایان رێکرن، بەر ب باکور ڤە ژ جھێ کو ژێ ھاتبوون و ئەز باوەر دکم کو دەولەتا سووریێ ب ڤێ یەکێ رازییە.
عەبدوللا ئۆجەلان د ھەڤپەیڤینا د گەل «نەبیل» دا دبێژیت من باش لێکۆلینکریە، و چ کوردستان ل سووریێ نینە، لێ کا دا ئەم بەرسڤا ئۆجەلان و ھەڤالبەندێن وی یێن حەسوود و زکرەش بدەین.
دەڤەرا «ھسچە» بەری کو سینۆر و توخیبێ د ناڤبەرا ترکیا و سووریا دا بهێتە دانین ب سەر ئامەدێ ڤە بوو، و ئامەد نە باژارەکێ دەولەتا سووریێ یە و زێدەتری ملیۆنەک کورد ل «ھسچە» دژین، ژ بلی پێکھاتەیێن دن، وەک عەرەب، سوریان، کەلدانی. ئەرمەنی.
باژارێ «دێرک»، چما عەرەبێن بەعس ب ناڤێ نوو «ئەل-مالکیە» دا ناساندن؟ ل گۆر بریارنامەیا 346-24 ئادارا 1957ێ، ئاشکەرایە ژ بۆ بەرەڤاژیکرن و ژناڤبرنا زمانێ کوردی «دێرک» ھاتە بکارئانین، ھەر وسا کو ل شوونا «چل ئاغا»ژی «جەوادیە» بکار ئینا و «گرێ کۆچەرا» ژی کرە «یاربیاھ» و ناڤێ 150 گوندێن گرێدایی دەڤەرا دێرکێ گوھارتنە عەرەبی.
باژارێ «تربەسپیێ» ژی دو جاران ھاتیە عەرەبکرن. جارا یەکەم بوو کو ناڤێ وێ ب زمانێ عەرەبی ھاتە وەرگێراندن، لەورا بوو «قەبر ئەل-ابيض»، ڤێ چەندێ دلێ دژمنی ھین نەکر، لەورا د ناڤبەرا خوە دا ل ھەڤ کرن کو ناڤێ نوویێ باژێر ببیتە «ئەل-قەحتانیە» ل سەر ناڤێ باب و کالێن وان «قەحتان«.
باژارێ قامشلۆ نووژەنە، ژ ئالیێ فرانسیان ڤە ھاتیە ئاڤاکرن، و کوردێن کو قامشلۆ ل سەر ئەردێن وان ھات ئاڤاکرن، ناڤکرنا تاخێن باژار ل سەر ناڤێ وایە مینا قدووربەک «قەدری بەگ»، و پرانییا قامشلۆ کو کوردن .
عاموودێ، ھەشت کیلۆمەتران ل رۆژئاڤا ژ ئۆرکێش/تەل مۆزان، پایتەختا ھووریان دوورە، ھووری ژی کوردن و زکرەش ڤێ یەکێ نابێژن؟ باژارێ عاموودێ کو دیرۆکا وی ڤەدگەریتە بەری سەدسالان و یەک ژ شینوارێن باژێری، گرێ ناڤدار «شەرمۆلا»یە کو نە ژ دوور و نە نێزیک ڤە تو تشتێن وێ ب عەرەبی نینە، ل ڤر ھێژایی گۆتنێیە کو گرێ عاموودێ ل گۆری پەیمانا فرانسا-ترکیێ یا ل سەر سینۆر، ب سەر ترکیا ڤە چوو، و رێیا کو عاموودێ ب مێردینێ ڤە گرێددە ژی ژ بەر کو سنۆر نەما ھات بکارئانین. دهێت زانین کو ئەڤ رێ ھەتا نھا ژی د ناڤ خەلکێ عاموودێ دا ب ناڤێ رێیا باژێری دهێت ناسکرن و گەلەک رێکێن دن ژی ھەنە ب ناڤێ:
رێیا دارێ. ئانکو رێیا داری، کو بەرێ د ناڤبەرا عاموودێ و گوندێ داری دا هەبوو و ئەو پێکڤە گرێ ددان، کو ب بەرماھیێن دیرۆکی یێن کەڤنار ناڤدارە، ئەو ژی ئیرۆ د ئەنجاما پارچەبوونا ولاتێ مە د ناڤ سینۆرێ ترکیێ دایە. ھێژایی گۆتنێ یە چ رێیەکا کو عاموودێ ب شامێ ڤە گرێ بدەت نەبوو، بەلێ چاوا عەڤدللا و عەرەبێن بەعسی ئەڤ باژارە کرنر عەرەبی؟ دربێسیێ د ناڤبەرا سووریێ و ترکیێ دا بوو دو بەش و خەلکێ ھەرێمێ دبێژنێ دربێسیا سەرخەتێ و بنخەتێ. ناڤێ دربێسیێ بوو ل گۆر رێکەفتنا دانانا سنۆری ل ئالیێ ترکیا و سووریا هاتیە دانان. و ژ عەشیرێن کوردان یێن ھەری کەڤن ل باژار کیکی نە.
سەرێ کانیێ کو عەرەبان ئەو کرن «راس ئەل-عەین» . ھەروھا ناڤچەیا ناڤدار یا تەل حەلەفێ ژی ھەیە، کو شینوارێن کەڤنار ل دەڤەرا کوردا بەحسا پایتەختا میتانیان ل وی جهی دکەن. گەلۆ عەڤدللا و عەرەب چ ل سەر دیرۆکا میتانیان ( باب و باپیرێن کوردان) دزانن ھەیا بێژن سەد سالەکان بەری نها ژ نووڤە کورد ھاتنە ڤێ دەڤەرێ؟
کۆبانی ناڤێ خوە ژ ناڤێ کۆمپانیا ئەلمانی وەرگرتیە کو د سالا 1912ێ دا خەتا ترێنێ دامەزراندبوو، ئانکو بەریا راگھاندنا سەرخوەبوونا دەولەتا سووریێ، (دەولەتا سووریێ جارا یەکەم سەرخوەبوونا خوە د 1930ێ دا راگھاندن).
پرسا مە ئەوە، چاوا کورد بەریا دیرۆکا سووریێ کۆچبەری سووریێ و باژارێ کۆبانی بوون؟ لێ عەرەبان د چارچۆڤەیا سیاسەتا عەرەبکرنێ یا ل سەر ھەرێمێن کوردان دا ئەو باژار ژی ب عەرەبی ب ناڤ کر و کرە «عەین ئەل-عەرەب».
ناڤێ عەفرینێ ل سەر چەمێ عەفرینێ یە. بەرێ ژ ئالیێ ئیداری ڤە گرێدایی کلیسێ بوو، ناڤەندا دادوەریێ، کو د چارچۆڤەیا پەیمانا فرانسا-ترکیێ دا ژ ئالیێ ترکیێ ڤە د بن پەرچەبوونێ دا ما. د سەردەما دەستھلاتداریا فرانسایێ دا ل گۆری بریارا ژمارە 33 یا 4٤ێ ئیلۆنا 1922یێ ناڤچەیەکا نوو ب ناڤێ کوردباخ، ب عەرەبی «جەبەل ئەل-کورد» ھات ئاڤاکرن.
ئەم ڤەگەرینە سالا 1930ێ، دەما کو کوردان داخوازنامەیەک پێشکێشی کۆمیسەریا بلندا فرانسا کری کو ژ بۆ کوردان ستاتوویەکا تایبەت وەک ھەرێمێن دن یێن سووریێ بهێت دانان، و ئەڤ داخواز د 15ێ نیسانا 1930ێ دا ل ئۆفیسا کۆمیسەریا بلند ھاتە تۆمارکرن، ب ژمارا 6501. ئەڤ بەلگەیا کوردستانا سووریێ یە.
ل گۆر ڤێ یەکێ، گەلۆ چاوا کوردێن سووریێ نە خوەدی وارن و داخوازا ستاتوویەکا تایبەت وەک ھەرێمێن دن یێن سووریێ دکن؟
ئەڤ گۆتار ب تایبەت بۆ دارکا مازیە
