ئیرۆ 95 سالیا دامەزراندنا رێخستنا «خۆیبوونێ» یە، خۆیبوون یەک ژ قۆناخێن رامانا نەتەوەپەرەستیا کوردە، تەشکیلاتەکە کو پێویسته د وارێ جڤاکی، سیاسی، ئابۆری و تێکلیێن د ناڤبەرا گەلان دە ب بالداری وەرە لێکۆلین کرن، خۆیبوون نەتەنێ رێخستنەکە، به‌لكو رێبازەکە بۆ فکر و تەڤگەرێ.
یەکەمین رێخستنا سیاسی یا کو پشتی شەرێ جیهانێ یێ یەکەم هات ئاڤاکرن جه‌معیه‌تا ئازادی بوو
ئیمپراتۆریا ئۆسمانی یا کو ب شەرێ جیهانێ یێ یەکەم رە ژ هەڤ بەلاڤ بوو، ل هەرێمێ ژ بۆ برێخستنکرنا تەڤگەرێن نوو یێن «نەتەوەیی – سیاسی»، بنگەهەک مەزن ئافراند، ب تایبەتی ژی سەردەما بێهێزیا کو پشتی ئاگربەست و «پەیمانا مۆدرۆسێ» پێک هات د ناڤ کوردێن ستەنبۆلێ دە د وارێ سیاسی، رێخستنی و چاندی دە ڤەژینەک چێکر.
پرەنسیبێن ویلسۆن و هن پەیمانێن دیپلۆماتیک (پاریس) د هاویردۆرا رەوشەنبیری و زهنيه‌تا کوردان دە رێ ل بەر پێشکەتنا تەڤگەرا نەتەوەپەرەست ڤەکر، رەوشەنبیرێن کورد ب دیتنا دەرفەتێن کو ژ ئالیێ دەردۆرێن سیاسی و دیپلۆماتیک ڤە هاتنە ئافراندن، د ڤێ دەما نەدیارا دیرۆکێ دە تێکۆشینەکە سیاسی یا گران دانە مەشاندن، ڤێ کۆمبوونا سیاسی و رێخستنی باندۆرەک دیارکەر ل سەر سەرهلدانێن کوردان یێن پاشەرۆژێ کر، لێ بەلێ هێزا مللی یا د بن سەرۆکاتیا مسته‌فا کەمال دە سەردەستیا حکوومەتا ستەنبۆلێ بوو و خەمساریا هێزێن ناڤدەولەتی، ل هەمبەر ڤێ پێشدەچوونا مستەفا کەمال ژ نشکا ڤە جەوێ سیاسی یێ ستەنبۆلێ گوهەراند، ڤێ یەکێ پێویستی ب گوهەرتنا جهـ – مەکان ژ بۆ سەرۆکێن سیاسی و کادرۆیێن تەڤگەرا نەتەوەیی یا کوردان کر، ل سەر ڤێ یەکێ رەوشەنبیر و کادرۆیێن سیاسی یێن کورد ژ ستەنبۆلێ دەرکەتن.
پشتی کو تەڤگەرا کەمالیست روویێ خوەیێ «دژ- کورد» نیشان دای، دەردۆرێن رەوشەنبیرێن کورد دەست ب لێگەرینێن نوو کرن، ل سەر ڤێ رەوشێ د سالا 1923ێ دە ل ئەرزه‌رۆمێ «رێخستنا ئازادی» هاتە دامەزراندن، رێخستنا ئازادی یا کو ل ئەرزه‌رۆمێ د بن سەرۆکاتیا «خالد بەگێ جبری، یووسف زییا و حاجی مووسا» دە هات دامەزراندن، د هەمان دەمێ دە ئەڤ رێخستنا یەکەما سیاسی بوو کو ل کوردستانێ ئاڤا ببوو، د دەمەکە کن دە ل کوردستانێ ئاستەکێ بەرز یێ رێخستنی ب دەست خست و گه‌هشت جه‌ماوه‌ره‌كێ مەزن.
د کۆنگرەیا 1 یا سالا 1924 ێ دە بریار هات دان کو شۆرەشەکە «مللی – نەتەوەیی» کو تەڤاهیا کوردستانێ بگرە بەر خوە وەرە دەستپێکرن، «ئێحسان نووری پاشا» د ئیلۆنا 1924ێ دە ل ناڤچەیا ئەلکی «بەیتووشەبابێ» یا جۆلەمێرگێ چریسکا یەکەمین یا شۆرەشێ پێخست، لێبەلێ ئەڤ هەولدانا د ناڤا ئارتێشێ دە کو ل گۆری پلانسازیێ نەچوو، بوو پێلا سەرهلدانا شێخ سەعید.
پێڤاژۆیا پشتی سەرهلدانا شێخ سه‌عید
ئەڤ سەرهلدانا ئەفسەرێن «جه‌معیه‌تا ئازادی» یێن دناڤا ئارتێشا ترک دە، بوو هنجەت کو سەرۆکێن جه‌معیه‌تا ئازادی دیل وەرن گرتن، «خالد جبران، یووسف زیا و هـ. مووسا» دیل هاتن گرتن، ئەڤ گرتن ژ بۆ سەرهلدانا کو ژ ئالیێ رێخستنا ئازادیێ ڤە هاتبوو پلانکرن بوو بەخترەشیەکە مەزن، شۆرەشا «مللی -نەتەوەیی» یا کو ب پێشەنگیا شێخ سه‌عید هات دەستپێکرن، د دەمەکە پر کن دە ل هەرێمێن «چەولیگ، ئامەد، فارقین، ساسۆن و سه‌رحه‌دێ» بەلاڤ بوو، لێبەلێ ئەڤ سەرهلدان ژ بەر سەدەمێن دیار تێک چوو، پشتی دارڤەکرنا شێخ سه‌عید ئەفەندی و 46 هەڤالێن وی، کۆمارا ترکیەیێ تەڤگەرا نەفیێ و ته‌پساندنێ بەردەوام کر.
ب سەدان شەرڤانێن بەشداری سەرهلدانێ بوون خوە سپارتن چیایێن کوردستانێ، رەوشەنبیر و کەسایەتیێن سیاسی یێن دن کۆچی پارچەیێن دن یێن کوردستانێ کرن، رەوشەنبیر وه‌لاتپارێزێن کو ل باشوور و رۆژئاڤایێ کوردستانێ ب جهـ بوونە، ژ بۆ بەردەوامکرنا شۆرەشا شێخ سه‌عید و راوەستاندنا سیاستا قرکرنێ یا دەولەتا کەمالیست، کەتن ناڤا خەباتەکە نوو یا رێخستنی ده، د ڤی واری دە وەلاتپارێزێ کوردێ مەزن «مه‌مدووح سەلیم بەگێ» ب هەموو رەوشەنبیر و کەسایەتیێن وەلاتپارێزێن کورد ڤە پێوەندی چێکر، ئەڤ خەبات د دەردۆرێن سیاسی یێن کورد دە پۆزیتیف هاتە پێشوازیکرن و پێڤاژۆیا دامەزراندنا رێخستنەکە نوو دەستپێکر، لێ هەر چەند بێباندۆر بە ژی، هن رێخستنێن کوردان یێن کو ل ستەنبۆلێ ب جهـ بوونە هێژ ل سەر رووپەلا هەبوون، کۆمکرنا ڤان د بن سه‌یوانه‌ك نەتەوەیی دە ژ بۆ پێکهاتنا نوو ژیانی بوو، ئەڤ رێخستن «کۆمەلا تەعالی یا کوردستانێ، رێخستنا جڤاکی یا کورد، پارتیا نەتەوەیی یا کورد و کۆمیتەیا سەرخوەبوونا کورد» بوون، ئەڤ 4 رێخستن بریارا یەکبوونێ ددن.
یەکەمین رێخستنا مۆدەرنا نەتەوەپەروەریا کورد: خۆیبوون
د 5ێ جۆتمەها 1927ێ دە ب نەپەنییەکە مەزن، سەرۆکێن کوردان «جەلادەت بەدرخان، کامیران بەدرخان، مه‌مووح سەلیم، عه‌لی رزا (کورێ شێخ سه‌عید ئەفەندی) د. شوکرو سەکبان، شێخ مەهدی، ئەمین ئاغایێ پەریخانێ (رامان)، مستەفا شاهین، فەهمی بەگ، حاجۆ ئاغا» و چەند کەسایەتیێن گرینگ یێن کورد رێخستنا خۆیبوونێ ل مالا «ڤاهان پاپازیان» یا ل باژێرێ بحه‌مدوون یا لوبنانێ ئاڤا کرن، جه‌معیه‌تا خۆیبوونێ یەکەمین رێخستنا نەتەوەپەروەریا کوردی یا مودره‌ن پێک تینە.
ب فکرا کوردستانەکە سەربخوە، بێیی فەرقێ ئۆل، زاراڤ، چینێن جڤاکی و جوداهیێن ئیدۆلۆژیک، هەموو کوردان د بن بانەکی دە دجڤینە. ئارمانج؛ «رزگاریا کوردستانێ و کوردێن د بن داگرکەرییا ترکیێ دە ئەو بوو کو د ناڤ سینۆرێن خوە یێن خوەزایی و نەتەوەیی دە دەولەتەکە سەربخوە یا کوردستانێ ئاڤا بکن»، ئەڤ ئارمانجا بلند یەکانە سەدەما یەکبوونا کوردانە.
ژ بۆ رۆنیکرنا ناسنامەیا مللی – نەتەوەیی یا کورد و پاراستنا یه‌كێتیا رێخستنێ، هەموو ئەندامان سووندا براتیێ خوەند: «ئەگەر د هەیاما دو سالان دە خەتەری ل سەر هەبوون و ئەولەهیا نەتەوەیا کورد نەمینە، ب سالان ژ رۆژا کو من نها ئیمزە کریە و ئەگەر کوردەکی دن ئێریشەک ل دژی جان و نامووسا من و یێن کو نامووسا خوە، مالباتێن وان و یێن مەجبوورن کو کوردایەتیێ دپارێزن نەبن «ئەز مەجبوورم وان بپارێزم» گەر کوردەکی دن ئێریش نەکە، بلا چەک نەیێن کارئانین و د ڤان دو سالێن دن دە خوین و ناکۆکیان چارەسەر بکن، ئەز ل سەر ئۆل، نامووس و پیرۆزیا خوە سووند دخوەم کو رێ ل رژاندنا خوینا خوشک و برایێن خوە بگرم، والله – بالله. ب خوەدێ هەر کەسێ کو ڤێ سووندێ بشکینە دژمن و خائینێ مللەتێ کوردە، جەزایێ خیانەتێ ژی مرنە».
مەبەست و ئارمانجێن خۆیبوونێ
ل ژێر چەند بریارێن کو د کۆنگرەیا 1 یا خۆیبوونێ دە هاتنە گرتن، کو ئارمانج و مەبەستێن رێخستنێ دیار دکن.
1-هەتا کو یێک لەشکەرێ ترک مایه ژی، ل ناڤا سینۆرێ کوردستانێ، تێکۆشین دێ بەردەوام بکە.
پێشییا کو سەرهلدانەکە گشتی دەست پێ بکە؛
ا) دامەزراندنا فەرمانداریەکە گشتی ژ بۆ رێڤەبرنا هەموو یەکینەیێن کوردی.
ب) ژ بۆ ڤان هێزان برێخستن بکن و وان ب ئالاڤێن نوو نووژەن بكن.
ج) ژ بۆ ئاڤاکرنا بارەگەهەکە لەشکەری ل چیایەکێ کوردستانا باکوور…
ئەڤ بریارێن دیرۆکی نیشان ددن کو رێخستنا خۆیبوونێ ژ سەرهلدانێن بەرێ دەرس گرتیە و ب فەراسەتەکە نوو نێزیکێ تێکۆشینێ بوویە.
ژ ئالیێ سازوومانا رێخستنی ڤە، خۆیبوون «ژ بورۆیا ناڤەندی، شاخ و هەیئەتان پێک تێ، ل گۆری ڤێ هه‌ره‌مێ رێخستنی؛ ئۆفیسا ناڤەندی ژ ئالیێ کۆنگرەیێ ڤە تێ دەستنیشان کرن، پێویسته هەموو بریارێن هەموو ئۆرگانێن جڤاکێ ژ ئالیێ پرانیا دەنگا ڤە بێن پەژراندن، ئەڤ نیزاما هه‌ره‌می نیشان ددە کو خۆیبوون رێخستنەکە مۆدره‌ن و دەمۆکراتیکە و نه د بن کۆنترۆلا کەس و مالباتێ دە یە.
د پرۆپاگاندا و دیپلۆماسیێ دە بریارا سەرکەتنێ
رێخستنا خۆیبوونێ گرینگیەکە مەزن ددە خەباتێن پرۆپاگاندا و دیپلۆماسیێ، ل گۆری ڤێ؛ هەموو ئەندام مەجبوورن کو ژ بۆ سەرخوەبوونا کوردان پرۆپاگاندایێ بکن، پرۆپاگاندا دکارە ب دەڤکی و ب نڤیسکی وەرە کرن، دڤێ ئارگومانێن هونەری و چاندی بێن بکارئانین و دەستکەفتی ژ رایا گشتی رە بێن راگهاندن، ژ بۆ پرۆپاگاندایێ ژی دڤێ مه‌لزەمەیێن ب زمانێن دن بێن ئافراندن…
خۆیبوون و حکوومه‌تا کوردی یا چیایێ ئاراراتێ
پشتی شۆرەشا شێخ سه‌عید ل کوردستانێ پۆلیتیکایەکە پر توند یا نەفیێ هاتە مەشاندن، سەرۆکێن عەشیرێن کوردان سرگوونی باژارێن رۆژئاڤایێ ترکیێ دکن، ئەڤ کریارا دەولەتێ ژ بۆ کەسێن کو ژ پارێزگەهێن کوردان تێن رە نەرەحەتیەکە جددی چێدکە، ل سەر ڤێ یەکێ «برۆیێ حەسکێ تێلی» و مالباتا وی کو ل دژی سرگوونێ نە، ل سالا 1926 ێ ل چیایێ ئاراراتێ سەرهلدانەکە نوو دان دەستپێکرن، هه‌ر چه‌ند كو ئەڤ هەولدانا وان ژ ئالیێ دەولەتا ترک ڤه ب جددی ناهێت دیتن، لێ د هەمان دەمێ دە دەستپێکا تێکۆشینەکە نوو یا نەتەوەیی بوو.
شەرڤانێن کوردێن کو د دەما سەرهلدانا شێخ سه‌عید دە خوە ل چیایان گرتن، ل دۆرا ڤێ سەرهلدانێ کۆم بوون، د دەما کو هێژ ئاگرێ سەرهلدانا شێخ سه‌عید نه‌ڤه‌مری، ل چیایێ ئاراراتێ ئاگرێ نوو یێ سەرهلدانێ هات پێخستن، یێن کو ژ ویلایەتێن کوردان هاتبوون و ژ سرگوونێ رەڤیابوون، د بن سەرۆکاتیا برۆ حەسکێ تێلی دە کۆم بوون و بنگەها سەرهلدانێ یا جه‌ماوه‌ری پێک ئانین، ئەڤ سەرهلدان ژ بال رێڤەبەرێن خۆیبوونێ ڤە هات شۆپاندن و پشتگری کرن، ل سالا 1927ێ رێخستنا خۆیبوونێ ئێحسان نووری پاشا وەک فەرماندارێ لەشکەری یێ ڤێ سەرهلدانێ دەستنیشان دکە، ب هاتنا ئێحسان نووری پاشا یا ل چیایێ ئاراراتێ رە سەرهلدان کارەکتەرەکی نەتەوەیی وەردگرە، خۆیبوون هەموو هێزا خوە ژ بۆ ڤێ سەرهلدانێ سەفەربەر دکە، خۆیبوون ئارمانجێن خوە یێن سیاسی و لەشکەری ب رێخستنی، ب دسپلین و پلانسازیێ پێک تینە.
دەولەتا ترک دەما کو نکاریبوو شۆکا سەرهلدانا شێخ سه‌عید دەرباس بکە، ب ڤۆلكان (تەقینا) سیاسی یا چیایێ ئاراراتێ رە روو ب روو ما، لێبەلێ ئەڤ نەسەرهلدانەکە ئاسایی بوو، شەرێ رزگاریا نەتەوەیی بوو، هەموو نرخێن نەتەوی یێن کوردان د ناڤا خوە دە دحەواندن، ل چیایێ ئاراراتێ ب ئارتێشا خوە یا نیزامی، ب سیستەما دادوەری و ب ئاڤاهیا خوە یا ئیداری ڤە حكوومه‌ته‌كا کوردی هات ئاڤاکرن، ب سروودا خوە یا نەتەوی، ئالا نەتەوی، مەدیا و شەرڤانێن جل و بەرگێن خوە، ل چیایێ ئاراراتێ 4 سالان دەورا هێزا نەتەوەیی بوو.
دەم درێژا سەرهلدانا ئاگریێ دەولەتا ترک د هەر واری دە خستە ناڤا رەوشەکە پر غەدار دە، دەولەت د وارێ لەشکەری و ئابۆری دە هات ئاستا هلوەشینێ، لێ سەرکەفتنا دەولەتا ترکا د دیپلۆماسیێ دە ئەنجاما ڤێ سەرهلدانێ دیار کر، ب لهەڤکرنا دەولەتا ترک ب ئیران و رووسان رە سەرهلدانا ئاگریێ هاتە تەپساندن.
جڤاکا خۆیبوونێ ب هلوەشینا حکوومەتا کورد یا ئاگریێ هەژییا، لێ هەبوونا خوە یا رێخستنی پاراستیە و گرانی دایە خەباتێن رۆناکبیریا کوردی، ل سەر ڤێ بنگەهێ خەباتێن چاندی، ئەدەبی و دیپلۆماتیک هاتن بەردەوام کرن، خۆیبوونێ ل سالا 1946ێ هەبوونا خوە یا رێخستنی ب داوی ئانی و د دیرۆکا رۆناکبیریا سیاسی یا کورد دە میراسەکە مەزن دەور کر.
تەجرووبە، سازوومانا رێخستنی و پراكتیکا خۆیبوونێ، کو مە ب کورتی بەحس کر، هین ژی تژی ئالیێن کو دڤێ وەرن بەحس کرن هەنە، سەرکەفتنێن مەزن هاتنە کرن و هشمەندیەک مەزن ئافراندی یە.
