ئەنجامێن هلبژارتنێن سەرۆکۆماری و پارلەمەنتۆیا ترکیێ د رۆژەڤێ دە نە. ستراتەژیێن هلبژارتنێ یێن ل سەر ئەساسێ تێکبرنا ئەردۆگان د گه‌را دویەمین دە ب بنکەتنێ ب داوی بوون. بێ شک ئەنجامێن هلبژارتنێ ژ بۆ هەر پارتیەکا سیاسی ژ نوو ڤە ئاڤه‌دانکرن و نیقاشێن ناڤخوەیی ل دووڤ خوه ئانین. یەک ژ ڤان پارتیان ژی هه‌ده‌په یه.
هه‌ده‌په د هلبژارتنان دە 2 ملیۆن دەنگ وندا کرن. ئەڤ ئاماره د هات پێشبینی کرن. هه‌ده‌په د هلبژارتنان دە وەکە «ستوونا تفاقا مللەت» تەڤگەرییا. د دەما کو هەردو ئەنیێن ئیتتیفاقێ (مللەت – جومهوور) خەباتێن خوە یێن هلبژارتنێ ل سەر ئەساسێ دژمناتیا کوردان د مەشاندن، پارتییا ب ناڤێ کورد ژی دەنگبێژێ ڤێ ئاهەنگا فاشیست بوو.
دەما کو کوردان خەیالا تەمسیلیەتا خورت یا ل مەجلیسێ دکرن، هه‌ده‌پێ بال کشاند سەر هلبژارتنا سەرۆکۆماریێ. ب بەرنامه نامزەد نەدەرخستن هه‌ده‌پێ خوە ژ ئالیێ سیاسی ڤە خوە بێچەک کر و میسیۆنا خوە یا پارتیەکا کلیت ژ دەست خوە رەڤاند و رادەستی باسکێ فاشیست کر.
هه‌ده‌په پارتیەکا میسیۆنێ یە
هەلوەستا خوینداری یا په‌كه‌كێ یا ب ئەردۆگان رە، هه‌ده‌په ژی بێ پۆلیتیکا هشت. خویندارییا د ناڤبەرا په‌كه‌كێ و ئەردۆگان دە کورد کرنە ئارمانجا حکوومەتا ئاكه‌پێ. هەموو کوردان بەردێلا ڤێ هەلوەستا په‌كه‌كێ یا بێواتە و ژ مه‌نتقێ سیاسی دوور دا. ئەڤ فەراسەتا خویندارییا په‌كه‌كێ ب ئەردۆگان رە نەتەنێ نەهشت کو هه‌ده‌په سیاسەتێ بکە، د هەمان دەمێ دە ئەو نەچار کرن کو بەشداری تفاقا مەرال ئاکشەنەر و ئوومیت ئۆزداغ ژی ببن. یانی د هلبژارتنان دە هێزا سیاسی یا کوردان د ناڤبەرا دو تفاقێن نەتەوەپەرەستێن ترک دە هاتە پووچ کرن.
میسیۆن و پێکهاتەیا رێخستنی یا هه‌ده‌پێ نکارە ل هەمبەری ڤێ خوەفەرزکرنا په‌كه‌كێ ل بەر خوە بدە. ژ بەر کو هه‌ده‌په پارتیەکە میسیۆنێ یە. هەیا کو ئارمانج و میسیۆنا دامەزراندنا هه‌ده‌پێ راست نەهێت فێهمکرن، ئەم نکارن رەوشا هەیی تێبگەهین.
هه‌ده‌په باسکێ لیگال یێ پرۆژەیا دژه-کوردە
هه‌ده‌په لنگێ لیگال یێ پرۆژەیا دژه-کورده یا کو ئۆجالان ب هەڤکاریا دەولەتێ پێش خستیە. کۆما خەباتێ یا ل دژی کوردان (میت-وەزارەتا ناڤخوە و ئاپۆ) یا ل ئیمرالیێ پلان کر کو پێشیێ ل ئالۆزیا سیاسی یا ل کوردستانێ بگرە و کوردان بکە براماکێ کۆمارا ترک.
چالاکیا سیاسی یا کو ل سەرانسەرێ رۆژهلاتا ناڤین ب بهارا عەرەبی دەست پێ کر، دەولەتێن کو کوردستان داگیر کرنە ژی ترساندن. لێ بەلێ دەولەتا ترک بەریا هنگێ تەدبیرا خەتەریەکا وه‌ها گرتبوو. دەما ئۆجالان د سالا 1999 ئان دە هات ترکیەیێ، پرسگرێکا کورد ڤەگوهەری. دەولەت و ئۆجالان ل سەر چارەسەرییا «پرسگرێکا کورد یا بێ کورد» ل هەڤ کرن. ژ بۆ ڤێ ژی کارێ ئافراندنا خەتا تەئۆریک و سیاسی ژ ئۆجالان رە هات دایین.
ئۆدەیا ئۆجالان ڤەگوهەراندن پرتووکخانەیەکێ و ئەو ب خوە؛ ژ بۆ گوهەراندنا جیهانا فکری و DNA یا نەتەوی یا کوردان هاتە ئەرکدار کرن. چاوا کو زییا گۆکالپ د سالێن 1920ان دە ناسنامەیا خوە یا ئەتنیکی ئینکار کر و ل سەر تورانیزمێ فەلسەفە کر و ب نڤیساندنا «پرەنسیبێن ترکپەرەستیێ» د ئاڤاکرنا دەولەتا نەتەوە یا ترک دە رۆل لیست، ئۆجالان ژی د هەمان خەتێ دە میسیۆنەک گرت سەر خوە.
پرەنسیبێن ترکبوونێ زیا گۆکالپ یێن ترککرنێ ژی ئۆجالان نڤیساند
ئاپۆ ژی وەک زیا گۆکالپ ل سەر ڤی کارێ کو دەولەتێ دابوو وی باش خەبتی و ب ناڤێ “پارادیگمایا نوو” پرەنسیبێن ترککرنا کوردان نڤیساندن. د پارادیگمایا نوو دە ژی گۆت کو پرسگرێکا کورد پرسگرێکا دەمۆکراتیکبوونێ یە، دەولەت ژ بەر سەرهلدانێن کوردان ئۆتۆریتەر بوویە، ئاتاتورک دخواست پرسگرێکێ چارەسەر بکە، لێ سەرهلدانێن کوردان رێ ل بەر ڤێ یەکێ گرتن و لنگێ دەمۆکراسیێ یێ دەولەتێ ژ بەر ڤان سەدەمان سەقەت بوو. ژ بۆ ڤێ یەکێ ئاپۆ تەئۆرییا کو پێویستیا کوردان ب دەولەتەکە جودا نینە و سەردەما نەتەو-دەولەتێ ب داوی هاتییە، پێشخست. ب پاراستنا تێزا کو پرسگرێکا کورد نەپرسگرێکەک سیاسی و نەتەوەیی یە، هەول دا کوردان بخە ناڤ تەنگەزاریێن “ترککرن”ێ دە. خوەست ڤی کراسێ دینا یێ ترکبوونێ بکە بەر کوردان. ب زێدەکرنا پەیڤا «دەمۆکراتیک» ل دەستپێکا هەموو سازی و تێگەهان، تشتەکی تێکەل پێشکێشی کوردان کر. ل سەر ڤان رێمانا پێکهاتەیێن خوە ژ نوو ڤە برێخستن کر.
ئەڤ پرۆژەیا ترککرنێ پشکا مەزن د پارتییی و سازییێن خوە یێن لیگال. پێڤاژۆ گاڤ ب گاڤ ب «به‌ده‌پێ و ده‌ته‌پێ» رە ئاسایی بوو. لێ ئیحالەیا سەرەکە دان هه‌ده‌پێ. ل گۆری ڤێ پرۆژەیێ، چ توولەیی یێن کۆلانان یێن چەپێن ترک د ناڤا هه‌ده‌پێ دە هاتن جیبەجی کرن. ژبلی دلسۆزێن کورد و کوردستانێ نوونەرێن هەر جورە لایەنێن سیاسی و کۆمێن جڤاکی د ناڤا هه‌ده‌پێ دا تەمسیلا خوە کر. پرۆژەیا هه‌ده‌پێ کو ئاپۆ ب ناڤێ «کەدا من یا 20 سالان» ب ناڤ کر، د ئەساسێ خوە دە پرۆژەیا پاقژکرنا قادا سیاسی یا لیگال ژ فکرا کورد و کوردستانی بوو. کۆنسەپتا کو کوردان ل سەر خاکا کوردستانێ بکن «ترکێن بنیات کورد» بوو.
وەزیرێ دادێ یێ وێ دەمێ بەشیر ئاتالای مزگینیا ڤێ پەیمانا دژه-کورد یا کو ئۆجالان ب دەولەتێ رە چێکربوو دا کوردان. «ئیمرالی-میت-وەزارەتا کارێن هوندر» ل سەر پرۆژەیا پارتییا لیگال ل هەڤ کرن، ناڤێ هه‌ده‌پێ هاتە لێکرن و خەباتکارێ دەولەتا کوور یا چەپا ترک «ئەرتوگرول کورکچو» ژی کرن سەرۆکێ وێ.
ده‌ته‌پێ کو نوونەرێ داوی یێ قادا سیاسی یا لیگالا کوردان بوو، د زووترین دەم دە هات هلوەشاندن. ب ڤی ئاوایی ئۆجالان هەموو دەستکەفتیێن کوردان ژ بۆ هەبوون و یەکێتیا کۆمارا ترک فەداکر. تێگینێن نوو کەتن ناڤا جڤاکناسی و جیهانا سیاسی یا کورد دا.
مۆدێلێ «ترکێن بنیات کورد» و براتییا گەلان
ئێدی مۆدێلێ «ترکێن بنیات کورد» دەست پێ کربوو. پەژراندنا ناسنامەیێن نەتەوەیی یێن ژبلی ترکبوونێ، ل دژی هقووقا “براتییا گەلان” بوو. د وێ دە تێگینا «ترکێن بنیات کورد» یەک ژ داهێنانێن پارادیگمایا نوویە. وێ ئێدی چ تێکلییا کوردان ب تێگینێن وەکە نەتەو، دەولەت، خاک، سەروەری، ناسنامە، زمان، ئالا نینه یێن کو عائیدییەتا نەتەوی د ئافرێنن، نەبوونا. ل شوونا ئالا رەنگین ئالایێن کو ژ 7 رەنگان پێک دهات د هاتن هەژاندن.
پرۆفیلا گرسەیا کورد هاتیە گوهەرتن و ل شوونا وێ تشتەکێ تێكەل یێ بێ ناسنامە و بێ چاند هاتە دانین. تێگەهێن نەتەوپەروەری و داخوازیێن کوردان یا ژ بۆ ناسنامەیا نەتەوەیی وەکە پارچەکەر هاتن بن ئاڤ کرن، ل شوونا وان تێگەهێن جڤاکی یێن وەکە ماف و داد هاتن بجیهکرن. ژ بۆ کو زاگۆنا براتییا گەلان نەیێ بنپێکرن، خوە ژ ناڤێ کوردبوونێ دوور دخست. ئەسالەت و هشمەندییا کورد هات ئارمانج کرن کو کورد پرسگرێکا خوە ژبیر بکن. تێزا کو «گەر ئێدی تو پرسگرێکەکێ نەفکری، ئەو پرسگرێک نینە» ل سەر کوردان هات جەرباندن. نفشەک کو وەلاتێ خوە وەک ئاخا ترکان و ئالا ترک وەک نرخێ خوە یێ نەتەوەیی دبینە هات ئافراندن. سالێن 1990 ژ بەر «نە دالقاندنا ئالا ترک» پارتییێن لیگال یێن کوردان دهاتن گرتن، لێ مخابن ئیرۆ جوانێن کورد ئالا ترکان ب شانازی ڤه بلند دکن.
ستراتەژی ژ ئیمرالی، بازارکاری ژ هه‌ده‌پێ
هێزا ئۆتۆ-ئاسیمیلاسیۆنیستا پارادیگمایا نوو ئەو قاس ب هێز بوو وەکە کو ئاپۆ گۆتییە؛ شڤانەکی ل جۆلەمێرگێ ژی فێری ترکی بکە. ژ بەر کو کەلەها داوی یا کوردایەتیێ کەتیە، تشتەکی ب ناڤێ “پرسگرێکا کورد” نەمایە. سۆزا “ئەزێ کوردان بکم خوینا نوو یا دەولەتێ” یا کو ئۆجالان دابوو دەولەتا خوە، ب ڤی ئاوایی ب جهـ بوو، دلسۆزیا خوە یا ب دەولەتێ رە ئیسپات کر.
یەکانە هەڤپارێ ڤێ سەرکەفتنێ هه‌ده‌په‌یە. هەر چەند ئەڤ فکر و ستراتەژی ژ ئیمرالیێ دەرکەتبە ژی، هه‌ده‌پێ ژ بۆ کو وێ بکەڤە ناڤا بازارا سیاسی، هەولدانەکە مەزن دا. لێ بەلێ پارادیگمایا نوو یا کو په‌كه‌كێ ب هەموو ئارتێشا خوە یا مەدیایێ هەول دای پێک بینە، ژ بەر کو ل گۆری پێکهاتەیا نەتەوی و جڤاکی – چاندی یا کوردان تەڤنەگەریا، هاتە رەدکرن. ئەنجامێن هلبژارتنێ بەلگەیا هەری بەربچاڤا ئیفلاسا پارادیگمایا ئاپۆیی یە. کورد دخوازن خوە ژ ڤی کراسێ دینا یێ ترکبوونێ رزگار بکن.
ژ بۆ ڤێ ژی هشمەندیا نەتەوی یا کوردان تەرجیحێن تفاقا سیاسی یێن هه‌ده‌پێ رەد کر.
ئەڤ پارادیگمایا نوو یا کو کوردان وەکە گروپەکی جڤاکی دەست نیشان دکە و وان بچووک دخینە رەد کر.
ئارمانج و پۆلیتیکایێن نە کورد و کوردستانی رەد کر.
کوردان ب دەنگێن خوە کەمالیستێن چەپ خستنا مەجلیسێ رەد کر.
یێن کوردان وەکە کانیا دەنگان ددیت و خوە وەکە ئیرادە نیشان ددان رەد کر.
کوردان گۆتنا کۆمیسەرێن په‌كه‌كێ یێن د ناڤا هه‌ده‌پێ دە “ئەگەر ئەم کەڤرەکی بکن نامزەت وێ کورد دەنگێ خوە بدن” رەد کر.
ب کورتاسی، کورد دخوازن ژ پشتقۆپی یا ترکبوونێ خلاس ببن، ب نرخێن خوە یێن نەتەوی سیاسەتێ بکن و کوردەواری بژین.
