کاغەزا تورنوسۆل ئانكو «كاغه‌زا لیتمۆس/Litmus Paper» رێژه‌یا نرخێن مادەی دپیڤیت. گەر هوون کاغەزا تورنوسۆلێ بكه‌نه د ناڤ شلاهیێ دا، ئەو ل گۆری رێژەیا ئه‌سیدێ یا د وێ شله‌یێ دا رەنگی د گوهەریت. ئانكو، کاغەزا تورنوسۆل راستییا وێ ماددەیێ بۆ وه دیار دكه‌ت. هنه‌ك بوویەر هەنە وه‌ك تێستكرنا تورنوسۆلێ نە. تو ڤەدبێژی و راستییا وێ خویا دبیت.
بوویەرا «ئۆرهان ئایدن» ژی کاغەزا تورنوسۆلێ یە. بوویەرا ئۆرهان ئایدن ژ بۆ په‌كه‌كێ تورنوسۆلە. هوون چیرۆکا ئۆرهان ئایدن ڤەدبێژن دێ راستیا په‌كه‌كێ و ئۆجالان دەرکەڤیت. گەر بەحسا بوویەرا ئۆرهان ئایدن بکه‌ین دێ زانین کو په‌كه‌كێ چه‌وا ئەفسانەیێن مەزن پووچکرینە و ب زلم و زۆرداریێ ئەو ژ ناڤ برینە. تو قالا بوویەرا ئۆرهان ئایدن بكه‌ی دێ تێدگه‌هی کو په‌كه‌كە چ قاسی بێوژدان و بێوەفایە. گەر بوویەرا ئۆرهان ئایدن راست ببێژین هوون دێ فێم بکه‌ن کو په‌كه‌كێ چه‌وا دیرۆک بەرەڤاژی کرییە.
بوویەرا ئۆرهان ئایدن بۆچی ئەوقاس گرنگە؟ ژ بەر کو ئۆرهان ئایدن بەرخوەدێر بوو، ل دژی فاشیزما 12ێ ئیلۆنێ بەرخوەدانەکا مەزن نیشان دا، ئۆرهان ئایدن کۆکا دژمن قەلاند، دەولەتا ترک جەزایێ دارڤەکرنێ لێ بری. نها ژی گۆرەکێ ئۆرهان ئایدن نینە. ئۆرهان ئایدن بێ گۆرە له‌وما ژی کەس نه‌شێت کولیلکەکێ دانیتە سەر گۆرێ وی و ببێژیت «ئەڤه بەرخوەدێرێ مەیێ ئەفسانەیی، کوڕێ ڤی گەلی یە، رۆناهیا چاڤێ مەیە»، ئۆجالان ئەو ل لوبنانێ کوشت خه‌ندقاند و لاشێ وی هاڤێته د ناڤا بەرمیلەکا ئه‌سیدێ دا، ئێدی هەستیێن وی ژی نەمان.
ئۆرهان ئایدن کی یە؟
ئۆرهان ئایدن خۆرتەکێ بەژندرێژ و ئەسمەر و خودان کەنەکا بەدەو بوو، د سالا 1958ێ دا ل چەولیکێ ژ دایک بوویە. دەما ئەو زارۆک بوو مالباتا وی کۆچی ئامەدێ بوون. ئەو وەک مەزنێ 6 خویشک و برایان ل کۆلانێن فەقیر یێن ئامەدێ مەزن بوو. ئاقلەکێ بەربچاڤ هەبوو. ئەو مینا دەهاکێ ماتماتیکێ بوو. ئەو کێم دئاخڤی، لێ دەما کو دپەییڤی ژی وه‌ك فیلۆسۆفەکێ دپەییڤی، ل خواندنگه‌ها مامۆستاتیا دێرسمێ خواند. ل وێرێ په‌یوه‌ندی ل گه‌ل ئەندامێن په‌كه‌كێ چێکر.
یەک ژ ئەندامێن په‌كه‌كێ یێن دەستپێکێ یێن ئامەدێ یە. د سالا 1975ێ دا بەریا دامەزراندنا په‌كه‌كێ تەڤلی گرووپا یەکەمین بوو. ئەو ل ئامەدێ کەسەکێ پر دیاردە بوو. د سالا 1976ێ دا پارتیا کۆمۆنیستا ترکیێ گوللـەیه‌ك ل لنگێ دووران کالکان دا و ئەو بریندار کر. ژ بۆ تۆلهلدانا کالکان ل دژی وان چالاکیێن چەکداری كرن. هەم لێکۆلینێن تەئۆریک و هەم ژی خوە فێری شەرێ چەکداری دکر. ژ بۆ كو بۆ رێخستنا خوە پاره‌ی کۆمبکەت د بیناسازیێ دا کارکەری دکر.
ئەو جارا یەکەم د چله‌یا 1979ێ دا هاتە گرتن. ئەو ب کراسێ ژنەکێ رەڤیا، لێ پشتی مەهەکێ دیسا هاته گرتن. ئیشکەنجەیێن پر گران لێ هاتنه كرن. و دەما کو ئەو هێژ د گرتیگەهێ دا بوو، وی پێشبینیا كۆده‌تایا لەشکەری یا 12ی ئیلۆنێ کر. وی د گۆت، «دبیت کو دەولەت من سێدارە بده‌ت».
مه‌زلووم دۆغانی ئۆرهان ئایدن وەک رەمزا بەرخوەدانێ نیشان دکر؟
د دەما گرتنا وی دا راستی ئیشکەنجەیێن گران هات. بەرخوەدانەکا مەزن نیشان دا. ناڤێ کەسەکی ژی نەگۆت. ل دادگەهێ ژی پاراستنا سیاسی کر. د 5ێ مژدارا 1980ێ دا دادگەها ترکیێ جەزایێ سێداره‌دانێ دا ئۆرهان ئایدنی. ئۆرهان ب هێمنی جەزا وەرگرت و درووشمێن، «بژی کوردستانا سەربخوە و دەمۆکراتیک، بمرە کۆلۆنیالیزم» قێری.
پشتی دادگەهێ ئه‌و بۆ حوجرەیا یەک کەسی هاته ڤه‌گوهاستن و ل بەندا رۆژا سێدارەدانێ ما. دەما جه‌زایێ سێداره‌دانێ بۆ ئۆرهان ده‌ركه‌تی ئه‌و هێژ 22 سالی بوو.
ئەوقاس ل بەر خوە دا کو یەک ژ کادرۆیێن دامەزرینەرێن په‌كه‌كێ مه‌زلووم دۆغان ل سەر ئۆرهان ئایدن گۆتارەک نڤیساند و گۆت «بەرخوەدێرییا ئۆرهان ئایدن دێ هەرده‌م وەک مه‌شخه‌له‌كێ رێیا مە رۆنی كه‌ت». مه‌زلووم دۆغان دگۆت، “ئەم بەرخوەدانا ئۆرهان ئایدن یا ل دژی زلمێ بۆ خوە دكه‌ینه میناک”.
د ڤێ هەیامێ دا كۆده‌تایا 12ی ئیلۆنێ چێبوو. سەردەما وەحشیەتێ ل گرتیگەهان دەست پێ کربوو. ئۆرهان ئایدن نەهاته سێداره‌دان، لێ ژ سێداره‌دانێ خرابتر ئیشکەنجە لێ هاته کرن. ل دژی رێكارێن هۆڤانە یێن ل زیندانێن ئامەدێ پێشەنگییا بەرخوەدانێ کر و د ئادارا 1982ێ دا یەک ژ کەسێن یەکەم بوو کو دەست ب رۆژیا مرنێ کری. چ حەیفە کو یەک ژ پێشەنگێن ڤێ بەرخوەدانێ محه‌مه‌د شەنەر ژی وه‌ك ئۆرهان ئایدن ژ ئالیێ په‌كه‌كێ ڤە هاته قەتلکرن.
ئۆرهان پێشەنگییا تەڤاهیا بەرخوەدانا زیندانا ئامەدێ کر. د سالا 1988ێ دا بۆ مەلەتیێ هات ڤه‌گوهاستن. ل وێرێ ژ هەڤالێن خوە دوور دیسا ژی ل بەرخوە دا. ئەو ب تەنا سەرێ خوە مابوو، روحا وی ئێدی نه‌كاری تەحەموولا ژیانێ بكه‌ت. هنه‌ك پرسگرێکێن وی یێن دەروونی چێبوون. هەرده‌م دفکری کو دژمن یێ گوهدارییا وی دكه‌ن و ل دویڤ وی دچن.
دەولەتا ترک ژ بەر په‌یوه‌ندیێن خوه یێن ل گه‌ل یەکێتییا ئەورۆپا سێداره‌دان راوەستاندبوو، لێ جەزا ب تەمامی نەهاتنه بەتالکرن. د سالا 1991ێ دا ب عەفوویا ب ناڤێ «ئۆزال» ژ گرتیگەهێ دەرکەت. ژ مرنێ خلاس بوو، لێ جوانی و روحا وی ئێدی نه‌دشیا خوه ل به‌ر وێ سەربۆرا وی بگریت. ل سەر داخوازا مالباتا وی نشتەرگەری بۆ هاته كرن. وی گۆت کو ل گۆری پزیشكان، «ژ بەر ئیشكه‌نجه‌یا تووشی شیزۆفرینیێ بوو». پشتی نشتەرگەریێ ساخ بوو. و دەما کو رەوشا وی پیچەکێ باش بووی، گۆت، «دڤێت ئەز دەرکەڤمه چیای، ئەزێ بچم ده‌ڤ هەڤالێن خوە». په‌یوه‌ندیه‌ك چێكر و چوو لوبنانێ. ل وێرێ چارەنووسا وی یا خراب دەست پێ کر.
بەرخوەدێرێن زیندانان یەک ب یەک هاتن ژناڤبرن
ئۆرهان گه‌هشته شامێ. ل وێرێ ناڤێ «هێژا کەڤر» ل خوە کر. ل شامێ گەلەک هەڤالێن وی هەبوون کو مینا وی ژ گرتیگەهێ دەرکەتن. لێ چه‌وا کو ئەڤ زیندانی ل هەمبەری کریارێن ئۆجالان تافیبوون، ئۆرهان ژی وه‌سا لێ هات. ئۆجالانێ وەکی رێهەڤال د هاتە پێناسەکرن ئێدی ببوو سەرۆک ئاپۆ. ئۆجالان بەرخوەدانا زیندانان وەکە کارەک بچووک نرخاند و د گۆت هوون ژ بۆ نانی کەتنە د گرەڤا برچیبوونێ دا. هەروه‌ها دگۆت کو خەباتا زیندانێ خەباتەکا تاسفیەیە. ب ڤان نێزیکبوونێن ئاپۆ تراڤمایا ئۆرهان هێشتا کوورتر لێ هات. هه‌ر چه‌ند کو تەندورستیا وی نەباش بوو و پێدڤییا وی ب پشتگرییا دەروونی هەبوو ژی ئەو شاندن بۆتانێ. شیزۆفرینییا وی ل وێرێ دوبارە بوو. ئۆرهان پاش بۆ شامێ هات ڤه‌گه‌راندن.
په‌كه‌كێ هەڤالێ ئۆرهان یێ زیندانێ قەتلکر بوو. ئەڤه ژ بۆ ئۆرهان دربه‌كێ مەزن بوو. ئەو پڕ خەمگین بوو. ل دژی ئاپۆی دەست ب گرەڤا برچیبوونێ کر. ئۆجالان گه‌له‌ك ژ ئۆرهان دترسیا. ژ بەر کو وی بێ ترس ئۆجالان رەخنە دکر. د وی دەمی دا ل شامێ گرتیێن دن ژی هەبوون. ئۆجالان نه‌دشیا ب هێسانی تشتەکی ل ئۆرهان بکەت، لێ ل بەندا دەرفەتەکێ بوو.
نە ئۆجالان و نه ژی رێڤەبەرییا په‌كه‌كێ رەوشا وی یا دەروونی ل بەر چاڤ نەگرت و ئەو نەشاندن نەخوەشخانێ. ئاپۆ ئۆرهان ژ وێ مالێ دشاند وێ مالێ. ئۆجالانی هەرده‌م دگۆت «وی ژ بەر چاڤێ من دوور بێخن». ل ئالیێ دن ئۆرهان هەر جارا کو ئۆجالان ددیت ئەو رەخنە دکر. ئەرێ، پسکۆلۆژییا وی یا خراب بوو، لێ رەخنەیێن وی پڕ راست بوون.
د تیرمەها 1994ێ دا ژ بۆ ئۆرهان ته‌علیماتێن داویێ هاتنه دان. ئەڤ ته‌علیماته کوشتنا وی بوون. شۆفێرێ ئۆجالان، کەسەکێ ژ قامشلۆیێ ب ناڤێ «حەمید» بوو، وی هەر تشت پلان دکر. بۆ ئۆرهان هاته گۆتن کو بلا بچیته لوبنانێ و هەوایێ پاقژ ل وێرێ بكێشیت. ژ بلی حەمیدێ کو وی دەمی کارێ قرێژێ ئۆجالان دکر، د ترومبێلێ دا کەسێن ب ناڤێ «دەلیل ئامەد و ئەحمەد کۆبانی» ژی هەبوون.
ئۆرهان برنه کارگەها مەشگال ئانكو جهێ پاککرنا فێقی یا ل بەرلاسێ. ل وێرێ کەسێن کو ژ تەرەفێ په‌كه‌كێ ڤە هاتینه جەزاکرن هەبوون. هەر یەک ژ وان گرتییان ل بەندا دەرفەتەکێ بوون کو خوە بۆ په‌كه‌كێ ئیسبات بکه‌ن و ژ رەخنەیان خلاس ببن. کەسەکی ل وێرێ ئۆرهان ناس نەدکر. بانگ ل 2 جوانان کرن و گۆتن: «ئەڤ کەسه سیخۆره، ژ بۆ ژه‌هركرنا سەرۆک هاتیه هنارتن، دێ هێته جەزاکرن». دو گه‌نجێن رۆژئاڤا ئۆرهان خەندقاندن. د عومبارا كارگه‌هێ دا بەرمیلەکا ئه‌سیدێ هەبوو. ئه‌وێن ل وێرێ دهاتنه ته‌سفیه كرن د هاڤێتنه د ڤێ بەرمیلا ئه‌سیدێ دا. ئۆرهان ژی خەندقاندن و لاشێ وی هاڤیتنه د بەرمیلا ئه‌سیدێ دا.
یەک ژ کەسێن کو فەرمانا كوشتنێ یا ئۆرهان پێكئینای حەمید قامشلۆ بوو كو پشتی سالەکێ ژ بەر دژبەریا ئۆجالان. ئه‌و رێکرن چیای و ل سالا 2001 ل قەندیلی ژ په‌كه‌كێ دەرکەت و نوكه ل ئەورۆپایێ دژیت.
دەلیل ئامەد ژ ئامەدێ یە. ب ژن و زارۆکێ خوە تەڤلی په‌كه‌كێ بوویە. هەڤژینا وی مزگین ئامەد (ئاینور هۆلاكۆ) نها ئەنداما کۆردیناسیۆنا ئەورۆپایێ یا په‌كه‌كێ یە و ل پاریسێ دژیت. دەلیل ئامەد ب پاساپۆرتا ئیراقی ل رۆژهلاتا ناڤین کارێ دیپلۆماسیێ دكه‌ت و ل هەمبەری كوشتنێن کو وی ئه‌نجام داینه و قرێژا خوە بێدەنگ دمینیت. هەری داوی هات راگه‌هاندن کو ئەو ل قاهیرە یان ژی ل بەیرووتێ دژیت.
ئه‌حمه‌د کۆبانی گەلەک کارێن قرێژ یێن په‌كه‌كێ کرن، ژ ڤان کرنان ترسیا. هەری داوی دەما دخواست ژ ناڤ په‌كه‌كێ برەڤیت ئەو كوشتن.
هەڤالێن ئۆرهان بێدەنگ و لال مان
دەما ئۆرهان هاتیه قەتلکرن، دووران کالکان بەرپرسێ خواندنگه‌ها ناڤەندی یا پارتیێ ل شامێ بوو. ئۆرهان کەسێ کو د سالا 1976ێ دا ل دژی بریندارییا دووران کالکان چالاکیا تۆلهلدانێ كری. دووران کالکان ئۆرهان باش ناس دکر. ئەوی دزانی کو ئۆرهان دێ هێته كوشتن، لێ هه‌ر بێده‌نگ ما.
پشتی کو ئۆرهان هاتیه كوشتن ب دەمەکێ كێم مسته‌فا قاراسوو ژ ئەورۆپایێ هاته شامێ. بهیست کو ئۆرهان هاتیە کوشتن، لێ بێدەنگ ما. قاراسوویێ کو داخواز هه‌ر كه‌سی ب مافپەروەری، حقووق و سۆسیالیزمێ دكر و یێ کو ل گه‌ل ئۆرهان د رۆژییا مرنێ دا مابوو و شاهدحالێ لەهەنگییا وی بوو، ل هەمبەری قەتلکرنا ئۆرهانێ ب ته‌علیماتا ئۆجالان بێدەنگ ما.
هەڤالێ گرتیگەهێ یێ ئۆرهان «فوئاد کاڤ» کو نها ل سەر مەدیایا جڤاکی هەول ددەت هەموو کەسێن ل ئەورۆپایێ دژین کۆنترۆل بکەت. رۆژەکێ ژ رۆژان نەگۆت، گەلۆ بۆچی ئۆرهان هاته کوشتن؟
هەڤالێن وی ترسیان و بێدەنگ مان، ب دزی دگۆتن، «یێ ئەفسانەیەکێ وەک ئۆرهان بکوژیت دێ مە ژی كوژیت».
ئۆرهان ئەفسانەیەک بوو کو د سالێن 1980 و 1990ێ دا د ناڤا گەل دا وەکە رەمزەکی بوو. ئەو زارۆکێ گەلێ ئامەدێ بوو. گەلێ کورد پێسیرا ئۆجالان نەگرت و نەگۆتێ «تە بۆچی لەهەنگێ مە کوشت». ئۆرهانێ كو ژ بۆ شەرەف و کەرامەتا گەل گه‌له‌ك ئێش و ئازار دیتین.
ئۆرهان نە ژ بەر نەخوەشیا دەروونی، ژ بەر کو ئۆجالان رەخنە کربوو هاته تەرۆر کرن
بەلێ، ئۆرهان د تراڤمایەکا مەزن دا دەرباس ببوو و پرسگرێکێن دەروونی هەبوون. لێ چ جار ئێریشی کەسی نەکربوو، دەستێ خوە ل کەسی رانەکربوو، بێرێزی ل کەسی نەکربوو. نەخوەشیا وی نەماییندە بوو، دەمکی بوو. گەر پشتگریەک پزیشكی و مه‌عنه‌وی بۆ هاتبا كرن، ئەو دا باش بیت. هەکە په‌كه‌كه تەڤگەرەکا راست و دروست با ، دا ئۆرهان ساخ بیت.
د سالا 1994ێ دا ئاپۆی ل شامێ دەهـ مال و چەندین ڤیلا هەبوون. ئۆجالان ل گه‌ل کچێن کو ژ بۆ «پەروەردەکرنێ» ل گەل خوە دئینان و دبرن، د وان ڤیلایان دا دژیا. دشیا ئۆرهانی ژی ببه‌ته ده‌ڤ خوه. په‌كه‌كە ب دەستوورا رەژیما ئه‌سه‌دی رێیا ناڤبەرا ئەورۆپا و شامێ ب هێسانی ب کار دئینا. دشیا ئۆرهانی ره‌وانه‌ی ئەورۆپایێ بكه‌ن. لێ ئاپۆی تشتەک وه‌ها نەکر. ئۆرهان نە ژ بەر نەخوەشیێ ژ بەر رەخنەکرنا ئاپۆی هاتە کوشتن.
نها کەس ئۆرهانی ناس ناکەت. هه‌ر وه‌ك کو قەت نەژیایە و هەستییەکێ وی ژی نەمایە. نها ئەندامێن په‌كه‌كێ ژی نزانن کو لەهەنگەکێ وه‌ها د ڤێ دیرۆکێ دا دەرباس بوویە.
ئۆجالان د پرتووکا خوە یا پاراستنێ یا ب ناڤێ «پاراستنا گەل» دا کو د سالا 2004ێ دا هاتیە چاپکرن وه‌ها دبێژیت: «ژ بەر چاندا نێچیرڤانیێ ئەز لێبۆرینا خوە ژ چویچكێن کو من سەرێ وان ژێکرینه، چناندین، ب حیلە نێچیر کرین و ژ وان حەیوانێن کو من کوشتین لێبۆرینێ دخوازم». هوووو ئۆجالان ما تو ژ ئۆرهان ئایدنێ قه‌هره‌مان و ئەفسانە لێبۆرینا خوە ناخوازی؟ ما تونە پۆشمانی کو تە ئەو هاڤێتیه د بەرمیلا ئه‌سیدێ دا؟
بەلێ، هنەک بوویەر هەنە ئەو مینا کاغه‌زا تورنوسۆلێ نە. ئەو ل سەر هەر تشتی راستیێ دیار دكه‌ت. بوویەرا ئۆرهان ئایدن ژی راستیا په‌كه‌كێ دیار دكه‌ت.
بوویەرا ئۆرهان ئایدن نیشا مه دده‌ت كانێ په‌كه‌كە چه‌وا شۆرەشگێران دکوژیت و چه‌وا ژینا مرۆڤان ب بێوژدانی و بێئەخلاقی ژ ناڤ دبه‌ت. هه‌ر وه‌ها دیار دبیت کا چاوا حه‌تا نها باییک، کالکان، قاراسوو و داینه‌سۆرێن دی یێن په‌كه‌كێ ل سەر خوینا وان قووربانییان دژین.
بوویەر و سەرپێهاتییا ئۆرهان ئایدن نیشان ددەت کو کەسێن بەرخوەدێر و لەهەنگ چاوا دهێنه قەتلکرن و کەسێن مینا ئاپۆی یێن هێژ زللـه‌هه‌ک نەخواری گۆتی «دایکا من ترکە ئەز د خوازم ژ وەرە خزمەتێ بکم» لێ مخابن یێن خایین وەکە ئاپۆی وەکە سەرۆک هاتن پێناسەکرن، ئۆرهان ئایدنێ رەمزا بەرخوەدانێ ژی وەکە خایین. راستییا ئۆرهان کوورتە چیرۆکا دیرۆکا په‌كه‌كێ یە
