دادگەها فەدەرال یا ئیراقێ رۆژا 14ێ ڤێ مه‌هێ سەرۆکێ په‌رله‌مانێ ئیراقێ محه‌مه‌د حه‌لبووسی ژ پۆستێ وی دوورخستبوو.
چاڤکانیێن شیعه یێن رادیکال یێن نێزی ئیرانێ و دادگەها فەدەرالا ئیراقێ، خوەستن بوویەرێ وەکە “د بەلگەیێن فەرمی دا سەختەکاری هاتیه كرن” راڤە بکه‌ن و وەک پرسگرێکەکا دادوەری و دابینکرنا عەدالەتێ نیشان بده‌ن ژی، لێبەلێ هەموو لایەنێن سیاسی دزانین کو ئەڤ یەک نە وه‌سایە. ل سەر حه‌لبووسی و سیاسەتا سوننی ژ ئالیێ ئیرانێ ڤە ب رێیا دادگەها فەدەرال ئۆپەراسیۆنەک دهێته کرن. دادگەها فەدەرالا ئیراقێ ئاموورەکێ گرنگە و ئیران ل دژی پێکهاتەیێن کو دخوازیت ل ئیراقێ تەپەسەر بکەت، ب کار دئینیت. ب تەمامی ژ ئالیێ ئیرانێ ڤە دهێته برێڤەبرن و هەتا نها ته‌نێ بریارێن کو د بەرژەوەندیێن شیعه‌یان دا نه دده‌ت. ئەڤ دادگەها بێداد ژ بۆ تەپه‌سه‌رکرنا کوردان و کێمکرنا گرانیا سیاسی یا کوردان د ناڤا ئیراقێ دا ب ئاوایەکی پر ئاکتیڤ دهێته بكارئینان.
ب گشتی دوورئێخستنا حه‌لبووسی د بنیات دا ب ستراتیژیا ئیرانێ یا ل ئیراقێ ڤە گرێدایی یە. هەلبەت پشکا پێکهاتەیێن سیاسی یێن ئیراقێ یێن پر بەرژەوەندیخواز و خۆپەرست ژی د ڤێ بریارێ دا هەیە. ئەم دشێین راستیێن ل پشت کریزا حه‌لبووسی د بن چەند سەرناڤان دا ڤەکۆلین.
کەسێ کو ئیران و ئەمەریکا ب هەڤ را پشتگری کری: حه‌لبووسی
حه‌لبووسی د سالا 1981ێ دا ژ داییک بوویە، له‌وما ژی یەک ژ گه‌نجترین کەسێ د ناڤا سیاسەتا ئیراقێ دا یە. حه‌لبووسی، کو ئەندازیارە، د سالا 2014ێ دا کارسازیا خوە د وارێ بیناسازیێ دا ل پارێزگەها ئەنبارێ، ب تایبەتی ل فەلۆجە، ئاڤا کر. دهێته زانین کو د ڤێ هەیامێ دا په‌یوه‌ندیێن وی یێن نێزیک و باش ل گه‌ل ئەمەریکایێ ژی چێبوون. د سالا 2014ێ دا دەست ب سیاسەتێ کر و د سالا 2017ێ دا بوو پارێزگارێ ئەنبارێ. ئیران و هەم ژی ئەمەریکا پشتگری دانێ کو ببیته پارێزگار.
پارتیەک ب ناڤێ (التقدم) (پێشکەتن) دامەزراند و د هه‌لبژارتنان دا ل گه‌ل پێکهاتەیێن سوننی تفاق کر. پشتی سالەکێ کەتە د هه‌لبژارتنان دا و د سالا 2018ێ دا وەک سەرۆکێ په‌رله‌مانێ ئیراقێ هاته هه‌لبژارتن.
هەم پێکهاتەیێن شیعه هەم ژی ئەمەریکا ب ئەرێنی پێشوازی ل سەرۆکاتیا حه‌لبووسی یا په‌رله‌مانی کرن. ئیرانێ راستەراست پشتگری دا دانانا حه‌لبووسی. ژ بەر کو حه‌لبووسی پشتی هه‌لبژارتنان د ده‌مژمێرێن دەستپێکێ دا تەلەفۆنا سەرۆکێ په‌رله‌مانێ ئیرانێ عەلی لاریجانی کر و سپاسیا وی کر.
حه‌لبووسی وەک سەرۆکێ سوننیان دەرکەت پێش
حه‌لبووسی پاشی ژی ل گه‌ل ئیرانێ د ناڤا پەیوەندیێن باش دا بوو. ئیرانێ ل دژی ئێل و پێکهاتەیێن دی یێن سوننی پشتگری دا وی. تایبەتمەندیێن وەک کەسایەتیا وی یا کاریزماتیک و ڤه‌كرنا وی ل همبه‌ر رێككه‌فتنێن سیاسی، حه‌لبووسی د ناڤ سوننیان دا وەک كاراكته‌ره‌كێ گرنگ دەرکەته پێش.
حه‌لبووسی ژ پارێزگەها ئەنبارێ دەرباس بوو و د ناڤ پێکهاتەیێن سوننی یێن ئیراقێ دا كارتێكرنه‌كا باش چێکر. لێکۆلینەرێ «ناڤەندا لێکۆلینێن ئارمانج» یا نێزی ئیرانێ موئەیەد عەلی دەربارێ مژارێ دا وه‌ها گۆت: حه‌لبووسی دەستهه‌لاتا خوە ل دەرڤەیی ئەنبارێ و ل پارێزگەهێن دی یێن سوننی ژی بەلاڤ دکر. دخواست خوە وەکە سەرۆکێ عەشیر و سیاسەتمەدارێن سوننی پێناسە بکەت. ئەڤ هەولدانێن حه‌لبووسی ب ترس هاتن دیتن. ژ بەر ڤێ ئه‌گه‌رێ شیعه بێزار بوون، هندەک پێکهاتەیێن سوننی بێزار بوون و بریارا بداویکرنا ئەندامه‌تیا وی پەسەند کرن.
موئەیەد عەلی د بەردەوامیا ئاخفتنا خوە دا ب بالکێشی ئیدیعا کر کو حه‌لبووسی ناخوازیت ئەمەریکا ژ ئیراقێ دەرکەڤیت و دبێژیت: «بەری هەر تشتی گەلەک خالێن زاگۆنی دەربارێ ڤه‌كێشانا هێزێن ئەمەریکی کو ژ ئالیێ په‌رله‌مانی ڤە هاتبوون په‌سه‌ند كرن، هاتنه بەتالکرن. هندەک هەلوەستێن حه‌لبووسی ل هەمبەر پێڤاژۆیا سیاسی نە گونجاو بوون. دەم ب دەم پشتگری دا ئالیێن ناکۆکیخواز. ل گه‌ل ترکیێ و وەلاتێن دی ژی تێكهه‌لی و دانووستاندنێن وی هەبوون. د خەباتا خوە یا سیاسی دا کەسەک سەرکەفتی بوو.» ئاخفتنا موئەیەد ژ گەلەک ئالیان ڤە رەوشێ ڤه‌دگوهێزیت.
د ڤێ پێڤاژۆیێ دا ژ ئالیێ پێکهاتەیێن شیعه ڤە کو دخوازن ئەمەریکا ژ ئیراقێ بهێته دەرخستن، حه‌لبووسی وەک کەسەکێ رێگر بۆ ڤێ پرۆسەیێ دهێته دیتن.
بهێزبوونا حه‌لبووسی ئیران و شیعه ترساندن
حه‌لبووسی ل گه‌ل نوونەراتیێن وەلاتێن دەرڤە یێن ل ئیراقێ د ناڤا په‌یوه‌ندیێن باش دا بوو. ل گه‌ل ئوردن و عەرەبستانا سعوودیێ ژی تێكهه‌لیێن باش دانا بوون. حه‌لبووسی کو سیاسەتەکا پراگماتیک د مەشاند، ل گه‌ل ترکیێ ژی په‌یوه‌ندی هەبوون. حه‌لبووسی وەک کەسایەتیەکا لیبەرال و نووژەنخواز کو ژ پێکهاتەیێن ئۆلی یێن رادیکال دوور بوو، دەرکەت پێش. واته حه‌لبووسی سنۆرێن کو ئیرانێ بۆ داناین بەزاندن و ئیرانێ پێ ل ستۆپی کر.
ب تایبەتی د هلبژارتنێن پێشوەختێن سالا 2021ێ دا ل ئیراقێ، حه‌لبووسی کۆمێن شیعه‌یێن ئالیگرێن ئیرانێ بێهێڤی کرن و هەول دا ل گه‌ل سه‌دری و ل گەل پێکهاتەیێن کورد حکوومەتێ ئاڤا بکەت. ژ خوە نەرحەتی هەبوو کو کورد و سوننی د پرۆسەیا ئاڤاکرنا حکوومەتا ئیراقێ دا ئەوقاس ب هێز تەڤدگەرییان. پلانەک هەم ژ بۆ کوردان هەم ژی ژ بۆ سوننیان هات چێکرن. حه‌لبووسی دێ هێته بێ ئەرک کرن. ژ بۆ کوردان ژی پلانەک ب ڤی رەنگی هاتە چێکرن. چاوا کو شیعه‌یان ب کۆمەکا گرێدایی خوە یا ل ئیراقێ دخواست هەولێرێ لاواز بکەن، د ناڤا سوننیان دا ژی هەولدانێن ب ڤی رەنگی هاتنە مەشاندن.
ئۆپەراسیۆنا ل دژی حه‌لبووسی د مەها خزیرانێ دا دەستپێکر
دەولەتا ئیراقێ ب شێوازێن مافیاواری دهێته برێڤەبرن. تنێ پار 2.5 ملیار دۆلار ژ بانکا دەولەتا ئیراقێ هاتنه دزین. ل گۆری بەلگەیێن ناڤنەتەوەیی هاتیە دیارکرن کو رێڤەبەریا شیعه یا بەغدایێ ژ سالا 2003ێ ب كێمی 300 ملیار دۆلار گەندەلی کریە. ب تایبەتی پشتی شەرێ داعشێ د سالا 2014ێ دا رەوش خرابتر بوو. پێکهاتەیێن ب ناڤێ حەشدا شەعبی چالاکیێن مافیایێ یێن وەک بەرهەڤکرنا باجێ، بازرگانیا نارکۆتیکێ و سەختەکرنا بەلگەیان پێک دئینان. د ڤێ رەوشێ دا دەولەتا ئیراقێ د گۆت کو د سازیێن باژارێ ئه‌نبارێ دا گەندەلی هەیە، له‌وما ژی کەت ناڤا تەڤگەرێ.
ئەنبار، کەلا حه‌لبووسی و هەموو کارمەندێن سەرەکی یێن ل دەردۆرا وی بوو. د 27ێ خزیرانێ دا «کۆمیسیۆنا چاکسازییێ» یا دەولەتا ئیراقێ ب هێزەکا مەزن یا چەکداری ڤه کو حه‌شدا شه‌عبی ژی د ناڤ دا هات ئه‌نبارێ و ل دژی حه‌لبووسی دەست ب ئۆپەراسیۆنان کر. کەسێن ئالیگرێن حه‌لبووسی یێن ل دەزگەهێن حكوومه‌تێ، سازیێن پەروەردەیێ و هەتا د رێکخراوان دا یەک ب یەک ژ کار هاتن هاڤێتن و ل شوونا وان سوننی و شیعه‌یێن کو ناكۆكی ل گه‌ل حه‌لبووسی هه‌ین، هاتن بجهکرن.
رێڤەبرێ ناڤەندا لێکۆلینێن ستراتەژی یا ئیراقێ غازی فەیسەل د وی دەمی دا راگه‌هاندبوو کو دوورخستنا هەڤالبەندێن حه‌لبووسی ژ پۆستێن وان، هەولدانەک بوو کو “نەهێلن حه‌لبووسی ئەرکێن خوە یێن سەرۆکاتیا په‌رله‌مانی به‌رده‌وام بكه‌ت.”
د ڤی دەمی دا تشتێ هەره بالکێش ژی سەرۆکێ تەریقه‌تا کەسنەزانی د هەموەخت دا بانگ ل ئالیگرێن خوە یێن ل رەمادی کر کو ل دژی حه‌لبووسی تەڤبگەرن.
ئەڤ پێڤاژۆ ب ڤی ئاوایی بەردەوام کر هەتا کو حه‌لبووسی ژ کار هات هاڤێتن.
كارتێكرن و پلانێن ئیرانێ یێن ل سەر سەروەرییا ئیراقێ
ئەم نه‌شێین ژ کار لادانا حه‌لبووسی تنێ ب کاریزمایا وی ڤه گرێبده‌ین، ب ژیرییا وی یا سیاسی ڤە شرۆڤه بكه‌ین. ئیران خودان کۆنسەپتەکێ بەرفرەهـ و جڤاکی یە کو ل سەر دەولەتا ئیراقێ دسەپینیت. هەر کەسێ خودان ناسنامەیا شیعه بیت و خزمەتا ئیرانێ نه‌كه‌ت، دبیته هەدەفا دەولەتا وان. ئیران ب سالانە ل سەر کورد، سریانی و ل ڤێ دوماهیێ ژی ل سه‌ر سوننی یان ڤێ سیاسه‌تێ فه‌رز دكه‌ت.
ئیران ناخوازیت په‌رله‌مان، حكوومه‌ت و سیستەمەکا ئیداری ل ئیراقێ هه‌بیت. ژ بەر کو كارابوونا سیستەما ئیداری و هەر کەسێ کو ل گۆری دەستوورێ كار بكه‌ت، بەرپیێن ئیرانێ تەنگ دکەت. ئیران دخوازیت ئیراق هه‌ر ده‌م بێئارامی بیت، هەر کەس دژمناتیا هەر کەسه‌كی بکەت کو سەروەرییا ئیداری ل ئیراقێ چێنەبیت. د ناڤا فه‌وزایه‌كا ب ڤی رەنگی دا ئیراق دێ بیته ئاموور د دەستێ ئیرانێ دا.
گەلۆ ژ كارلادانا حه‌لبووسی د شەرێ ئیرانێ یێ ل دژی ئەمەریکایێ دا «ڤەوژارا رێکێ یە؟»
ئیرانێ ژ سالا 2008ێ ڤە ب پلان بێئیستقراری ل ئیراقێ چێکریە. گەر ئەم ڤێ پێڤاژۆیێ ب چەند گۆتنێن کورت شرۆڤه بكه‌ین. دەستپێک نموونە؛ د سالا 2011ێ دا دەما کو بهارا عەرەبی ل رۆژهلاتا ناڤین دەست پێ کری، سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ نووری مالکی ب نه‌هنارتنا پشکا ژ سەدی 17 یا بودجەیا هەرێما کوردستانێ هەول دا کوردستانێ لاواز بکەت. دخواست کو کورد ل بەر دەرگەهێ بەغدایێ ببنه خوازخوازۆک. پشتره هێرشێن ته‌رۆریستێن داعشێ دەست پێ کرن.
نها ژ کار لادانا حه‌لبووسی ژ ئالیێ ئیرانێ ڤە وه‌ك وێ پێڤاژۆیێ یه. د دەمەکی دا کو بەحسا مەترسیا دەرباس بوونا شەرێ فلستین و حەماسێ بۆ ناڤ ئیراقێ ژی تێ کرن، لێ بێ ئەرک کرنا حه‌لبووسی وەک پرۆڤۆکاسیۆنەکێ دهێته دیتن کو دێ بێئیستقراری یا ئیراقێ کوورتر لێ كه‌ت.
هەروه‌ها ئیران و پێکهاتەیێن شیعه دخوازن پارێزگەها ئەنبارێ ژ نوو ڤە برێخستن بکه‌ن. ئەنبار پارێزگەها هەره مەزن یا ئیراقێ یە، پرانیا نفووسا وێ سوننی نە. هێزێن عه‌شیران ل وێرێ چەکدارن و درێخستن كرینه و هەروه‌ها ل ئەنبارێ بیرێن غازێ یێن پر دەولەمەند هەنە. دهێته زانین کو ئیران و شیعه‌یێن ئیراقێ دخوازن بۆریا پەترۆلێ یا کەرکووک -بانیاس ئاکتیڤ بکه‌ن. ئەڤ خەت ژی د پارێزگەها ئەنبارێ را دەرباس دبیت.
بارەگەها هێزێن ئەمەریکی ل ئیراقێ پارێزگەها ئەنبارێ یە. هەروه‌ها خەتێن سنۆری یێن کو دەرباسی ئوردنێ دبن، جهێ کو حه‌شدا شه‌عبی ل گه‌ل ئەمەریکا د ناڤا پەڤچوونێ دا یە پتر پارێزگەها ئەنبارێ یە. واته پارێزگەها ئەنبارێ جهەکە کو شیعه دخوازن ب تەمامی وێرێ کۆنترۆل بکه‌ن.
ب کورتی، ئیران و هنده‌ك هێزێن هەڤالبەند، کو دخوازن ئیراقێ وەک مه‌یدانا شەرێ ل دژی ئەمەریکایێ ب کار بینن، ب دوورخستنا حه‌لبووسی ژ کار رێیا خوە د ڤەوژێرن.
د دەمەکی دا كو دێ هه‌لبژارتنێن ئه‌نجومه‌نێن پارێزگه‌هان هێنه کرن، ئۆپاراسیۆنا ل دژی حه‌لبووسی گه‌له‌ك بالکێشە. ئیران د ڤان هلبژارتنان دا دخوازیت کورد و سوننەیان لاواز بکەت.
واته دوورئێخستنا حه‌لبووسی ژ دەستهه‌لاتێ نە ب گەندەلییێ ڤە گرێدایی یە، ب پلانێن ئیرانێ و پێکهاتەیێن شیعه ڤە گرێدایی یە. ب سیاسەتا ئیرانێ یا دیزاینکرنا ئیراقێ ڤە گرێدایی یە. ئیران دخوازیت ئیراق وەکە پارێزگه‌هه‌كا وێ كار بكه‌ت. دەولەتا ئیراقێ وەک سیسته‌م و زهنییەتا ئیداری – سیاسی رۆژ ب رۆژ پاشڤە دچیت. ئیران ناهێلیت ل ئیراقێ دەستهلاتەکا سەربخوە و سەروەر ئاڤا ببیت.
